Кожны водны аб’ект на паверхні зямлі мае сваю вобласць жыўлення, якая прадстаўляе сабой частку зямной паверхні з тоўшчай глебы і горных пародаў, адкуль вада паступае ў водны аб’ект. Такая вобласць мае свае адпаведныя межы, якія праходзяць па вадападзелу. Лінія, якая праходзіць па вадападзелу паміж двюмя сумежнымі вабласцямі жыўлення вадаёма назваецца вадападзельнай лініяй. Тэрыторыя, або вобласць жыўлення вадаёма, абмежаваная вадападзельнай лініяй называюць вадазборам. Адрозніваюць паверхневы вадазбор і падземны вадазбор. Паверхневы вадазбор часам не супадае з межамі паверхневага, асабліва ў малых вадазборах. Так як падземны вадазбор вызначыць цяжка ў сувязі з нгедастатковымі дадзенымі , якія неабходны для яго выдзялення, то ў гідралагічных разліках іх плошчы прыймаюць роўнымі. Аднак у такіх выпадках могуць быць памылкі пры разліках некаторых гідралагічных характарыстык. Часам не ўся плошча вадазбора дае сцёк у водны аб’ект. Гэта адбываецца ў тых выпадках, калі на паверхні вадазбора ёсць замкнёныя паніжэнні (катлавіны, западзіны, бязсцёкавыя азёры), якія акумулюць сцякаючыя воды, а затым большую частку іх губляюць на выпарэнне з воднай паверхні. Бязсцёкавыя вобласці звычайна характэрны для засушлівых раёнаў, напрыклад, Паўночнага Казахстана. Такія бязсцёкавыя вобласці павінны выключацца з плошчы вадазбору. А тэрыторыю паверхні зямлі абмежаваную вадападзельнай лініяй называюць проста басейнам воднага аб’екта (ракі, возера).

Вадацёкі, якія ўтвараюцца сцякаючымі па схілах дажджавымі і талымі водамі, у залежнасці ад працягласці руху вады могуць быць пастаяннымі і часовымі. Пастаянным вадацёкам называюць такі вадацёк, рух вады ў якім назіраецца круглы год. Часовы вадацёк – рух вады ў якім адбываецца ў меньшую частку года. Малыя вадацёкі – гэта ручаі , а вадацёкі значных памераў, якія жывяцца атмасфернымі ападкамі з свайго вадазбору і маюць сваё выразна акрэсленае на паверхні зямлі рэчышча, называюць рэкамі.

Месца, адкуль назіраецца пастаяннае цячэнне вады ў рэчышчы, называецца вытокам. Часам вытокам ракі з’яўляецца крыніца, балота або ледавік. Калі рака ўтвараецца шляхам зліяння двух рэчак, то месца іх зліяння з’яўляецца пачаткам гэтай ракі, аднак за яе выток прыймаецца выток даўжэйшай з іх. У дадзеным выпадку даўжыня ракі носіць назву гідраграфічнай даўжыні. Аднак у некаторых з рэк месцазнаходжанне вытока можа час ад часу змяняецца ў сувязі зваганнямі надвор’я і змяненнем клімату па порам года. Таму даўжыня ракі, адлегласць давусця прытокаў, вадамерных пастоў даецца не па адлегласці ад вытока ракі, а па адлегласці ад вусця. Гэта залежыць ад месца ўпадзення ракі ў другую раку, возера, мора, якое практычна не мяняе свайго месцазнаходжання на працягу доўгага часу.

Месцазнаходжанне вусця ракі, калі яна мае некалькі рукавоў, вызначаецца па вусці асноўнага. У засушлівых раёнах рэкі могуць губляцца ў пясках і не длайсці да возера ці мора, другой ракі. Яна траціць ваду на выпарэнне, а адрэзак, дзе яна губляецца называюць сляпым вусцем.

---

Вусцявая вобласць ракі з’яўляецца зонай ніжняга цячэння ракі, якое адрозніваецца спецыфічнымі рысамі гідралагічнага рэжыму. Па сутнасці гэта зона пераходу ад рачнога рэжыму да марскога. На рысунку прыведзена схема вусцявой вобласці ракі (рыс. ). У межах вусцявой вобласці ракі выдзяляецца тры часткі: прывусцявая, вусцявая і вусцявое узмор’е.

Прывусцявая частка ракі мае пераважна рачны рэжым. Верхняй мяжой яго з’яўляецца месца ніжняга цячэння ракі, куды практычна не пранікаюць нагонныя і прыліўныя хвалі мора. Ніжняй мяжой з’яўляецца месца дзялення ракі на рукавы. У выпадках аднарукаўнасці ракі і эстуарый – зона, дзе адбываецца змешванне вады ракі і мора, або вярхоўе падводнай дэльты.

Вусцявая частка ракі пачынаецца ў ніжняй мяжы прывусцявой часткі і працягваецца да марскога краю дэльты, або астраўных утварэнняў эстуарыя. Марскі край – гэта ўмоўная лінія, якая акрэслівае з боку мора астравы надводнай , або падводнай дэльты.

Вусцявое узмор’е займае частку вусцявой вобласці ракі ніжэй па цячэнню ад вусцявой часткі (дэльты) ракі да зоны, дзе ўплыў рачных вод на рэжым мора не назіраецца, або нязначна. Тут назіраецца рэзкае павышэнне саленасці вады. Мяжа ўзмор’я дынамічна і супадае са звалам глыбіняў (круты схіл дна ўзмор’я).

Адрозніваюць два тыпы ўзмор’я: прыглубае і адмелае. На прыглубым узмор’і глыбіня мора дастаткова значная, а адмелае ўзіор’е адрозніваецца шырокім мелкаводдзем нязначным ухілам дна.

Вусцявыя вобласці вялікіх рэк падзяляюцца на наступныя тыпы:

• Аднарукаўныя, характэрныя для рэк, якія ўтвараюць толькі адно рэчышча ў вусцявой вобласці (Амур, Рыоні і інш.);

• Лейкападобныя, характэрныя для рэк Абі, Енісея, Паўднёвага Буга;

• Астраўная, характэрная для рэк Дняпра, Дона, Пячоры, Паўночнай Дзвіны;

• Лапасная, характэрная для Урала, Куры;

• Блакіраваная, або ліманная, характэрная для рэк Кубані, Камчаткі, Камчаткі, Заходняй Дзвіны.

Рэкі, якія ўпадаюць у мора ў мора, возера, або ў другую раку ўтвараюць дэльту, ці эстуарый. Утварэнне дэльты адбваецца шляхам адкладання завіслых і донных наносаў ракі пры значным зніжэнні хуткасці ракі. На яе фарміраванне ўплываюць марскія хвалі і цячэнні на ўзмор’і, глыбіня мора, тэктанічнае падняцце і апусканне ўзбярэжжа ў месцы ўпадзення ракі.

Сістэматычныя адкладанні наносаў спрыяюць павышэнню дна берагавой часткі мора, з’яўленню кос, астравоў. Гэта прыводзіць да раздзялення рэчышча на шматлікія рукавы і фарміравання шматрукаўнага вусця, ці дэльты, якая нагадвае грэчаскую літару ∆ (дэльта). Яе шырокая частка прымыкае дла мора. Адклады дэльты маюць слаістасць, якія ўтвораны галоўным чынам ілам, глінай, пяском з вялікай колькасцю рэшткаў раслін. Таўшчыня гэтых адкладаў можа дасягаць некалькі сотняў метраў. Гідраграфічная сетка дэльты прадстаўлена звычайна шматлікімі прытокамі і старычнымі азёрамі.

---

Па месцазнаходжанню дэльты падзяляюцца на дэльты выпаўнення, высунутыя, лапасцявыя, дзюбападобныя, складаныя і бухтавыя.

Эстуарый прадстаўляе сабой затапляемае вусце ракі. Яны ўтвараюцца ў тых выпадках, калі наносы ракі не паспяваюць асесці на дно, а захопліваюцца прыліўнымі хвалямі і цячэннямі і выносяцца у адкрытае мора, а таксама пры апусканні марскога дна і затаплення марской вадой вусцявой часткі ракі. Эстуарый даволі часта сустракаецца там, дзе адбываюцца прыліўна-адліўныя з’явы. Глыбока ўрэзаныя у сушу залівы на паўночных морах Паўночна-ледавітага акіяна, у якія ўпадаюць вялікія рэкі, называюць губамі (Обская, Пячорская губа).

Другім відам эстуарыя з’яўляецца ліман, які прадстаўляе сабой запоўненую морам значную частку даліны ракі. Ліманы маюць невялікія, але стромкія берагі. Дзякуючы адкладам наносаў утвараюцца косы, перасыпы, ліманы паступова аддзяляюцца ад мора і злучаюцца з імі толькі вузкім “гірлам”. Ліманы ўтвараюцца ў выніку паступовага апускання прыбярэжнай паласы сушы (ліманы Чорнага мора, Сахаліна).

Мноства рэк маюць так званыя прывусцявыя бары. У яго ўтварэнні прймаюць удзел рачныя наносы, а таксама наносы, якія паступаюць з боку мора. Бар прадстаўляе сабой падводны прыбярэжны вал, які адгароджвае вусце ракі ад мора і ўтварае мелкаводнае ўзмор’е.

4.1.2. Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі вадазбору

Фізіка-геаграфічныя ўмовы маюць вялікае значэнне на працэс фарміравання паверхневага сцёку. Яны ўзаемазвязаны паміж сабой і з рэжымам водных аб’ектаў. Да фізіка-геаграфічных характарыстык вадазбору адносяцца геаграфічнае месцазнаходжанне, геалагічная будова, рэльеф, кліматычныя ўмовы, расліннасць, глебы, іншыя водныя аб’екты на плошчы вадазбору. Разгледзім некаторыя кароткія тлумачэнні гэтых характарыстык.

Геаграфічнае месцазнаходжанне вадазбору вызначаецца геаграфічнай шыратой і даўгатой найбольш аддаленых кропак вадазбору. Часцей вызначаюцца крайнія заходняя і ўсходняя, паўночная і паўднёвая кропкі на вадападзельнай лініі, на вадападзелах з другімі вадвзборамі. Геаграфічнае месцазнаходжанне цесна звязана з кліматычнымі ўмовамі рэгіёнаў.

Геалагічная будова мае вялікае значэнне на фарміраванне падземнага і паверхневага сцёку. Водна-фізічныя ўласцівасці розных тыпаў глебаў, горных парод уплываюць на страты ападкаў пры прасочванні вады. Блізкае заляганне воднанепранікальных парод да паверхні зямлі вызывае працэс забалочвання. Наяўнасць карстуючых парод значна мяняе гідралагічны рэжым рэк.

Рэльеф вадазбору ўплывае на яго кліматычныя ўмовы (тэмпература паветра, колькасць ападкаў, велічыня выпарэння, размеркаванне цвёрдых і вадкіх ападкаў і г. д.).

Кліматычныя ўмовы маюць галоўнае значэнне пры фарміраванні сцёку і вызначаюць водны рэжым вадаёмаў. Найбольш значны ўплыў на рэжым вадаёмаў маюць атмасферныя ападкі і выпарэнне з паверхні вадазбору. Гэтыя фактары абумоўліваюць колькасць вады, якая паступае ў рэкі. Выпарэнне вызначае страты вады з яе паверхні. Такім чынам, сцёк з вадазбору з’яўляецца функцыяй ападкаў і выпарэння. Астатнія фізіка-геаграфічныя характарыстыкі ўплываюць на водны сцёк цераз уплыў іх на ападкі і выпарэнне. Выпарэнне з вадазбору у сваю чаргу залежыць ад дэфіцыту вільготнасці паветра, ступені турбулетнага перамешвання паветра, вільготнасці глебы і характару расліннасці.

---

Расліннасць вадазбору звычайна характэрызуецца звесткамі аб асобных відах (лясах, лугах, сельскагаспадапчых культурах і г. д.) з назвай плошчаў, якія яны займаюць. Найбольшы ўплыў на сцёк аказвае лясістасць вадазбору, якая ў параўнанні з бязлеснымі раёнамі павялічвае колькасць атмасферных ападкаў прыкладна на 10 %. У выніку аблесеныя раёны маюць большы сцёк. Выпарэнне з лесу і з адкрытай глебы прыблізна аднолькавыя. Расліннае покрыва прадухіляе размыў глебы і грунтоў.

Глебавае покрыва ўплывае на інтэнсіўнасць прасочвання ападкаў і, такім чынам, значна спрыяе фарміраванню паверхневага і падземнага сцёку.

Водныя аб’екты на плошчы вадазбору прадстаўлены азёрамі, вадасховішчамі і сажалкамі. Яны змяншаюць сцёк шляхам выпарэння вады з іх паверхні і рэгулююць сцёк па сезонах года.

На характар узаемадзяння вады з глебай уплывае узорванне глебы. Ад ступені ўзаранасці вадазбору (%) залежыць хімічны і цвёрды сцёк, характар праходжання паводкаў.

Акрамя паказчыка ўзаранасці для колькаснай ацэнкі фізіка-геаграфічных умоў ужываюцца паказчыкі аблесенасці, азёрнасці, балоцістасці, якія паказваюць працэнт плошчы лясоў, азёр і балот адносна агульнай плошчы вадазбору.

4.1.3. Гідраграфічныя характарыстыкі рачнога басейна

Кожны рачны басейн адрозніваецца сваімі асаблівасцямі, якія адрозніваюць яго ад другіх, — формай, памерамі, наяўнасцю азёр, балот, лясоў, грунтоў, якія складаюць яго паверхню. Гідраграфічныя характарыстыкі маюць вялікае значэнне пры вывучэнні рэк, іх гідралагічнага рэжыма, пры гідралагічных разліках. Гідраграфічныя характарыстыкі звычайна дзеляцца на марфаметрычныя паказчыкі (колькасныя паказчыкі памераў басейна), фізіка-геаграфічныя паказчыкі (прыродныя умовы басейна), паказчыкі, якія характарызуюць канфігурацыю і форму басейна, зарэгуляванасць сцёку і ступень асвоенасці басейна ракі, паказчыкі рачной сеткі. Усе яны адлюстроўваюць умовы фарміравання паверхневага (рачного) сцёку на канкрэтным рачным вадазбору.

Звычайна ў гідралогіі карыстаюцца тэрмінамі вадазбор і басейн ракі, якія адрозніваюцца паміж сабой па сэнсу. Пад басейнам разумеюць тэрыторыю, на якой знаходзіцца дадзеная рачная сетка, пад вадзборам — тэрыторыю, з якой вада збірае паверхневыя воды, ці дрэніруе яе. Ва умовах Беларусі гэтыя два паняцці практычна маюць аднолькавую плошчу і абмяжоўваюцца вадападзельнай лініяй, якая праводзіцца па найбольш высокім адзнакам паверхні зямлі (па вадападзелу) і раздзяляе два сусуднія вадазборы (басейны). Вадападзельная лінія праводзіцца па карце згодна з гарызанталямі і бергштрыхамі пункцірнай лініяй, вызначаецца яе даўжыня (S, км).

Асаблівае масца сярод гідраграфічных характарыстык басейна маюць марфаметрычныя характарыстыкі. Ніжэй прыводзяцца найбольш важныя з іх.

Плошча басейна (F, км²), вызначаецца шляхам планіметрыравання асобна правабяржнай (Fп) і левабярэжнай (Fл) частак па тапаграфічнай карце буйнога масштаба. Плошча басейна з’яўляецца адной з галоўных паказчыкаў, так як ад яе велічіні залежыць працэс сцёку.

---

Даўжыня басейна (Lб., км) пры правільнай ягонай форме вызначаецца па прамой лініі ад вусця ці замыкаючага (разліковага) створа да найбольш аддаленай кропкі на вадападзельнай лініі. Пры складанай форме басейна яго даўжыня вызначаецца па медыяне.

Шырыня басейна (В, км) вызначаецца як даўжыня перпендыкуляра да даўжыні басейна. На практыцы карыстаюцца сярэдняй (Вср., км) і найбольшай (Внайб., км) шырынёй. Сярэдняя шырыня вызначаецца па формуле: Вср. = F/Lб. Максімальная — па велічыні найбольшага перпендыкуляра да даўжыні басейна.

Ступень развіцця гідраграфічнай сеткі характэрызуецца агульнай яе даўжынёй (D) і гушчынёй (Σl). Гушчыня рачной сеткі вызначаецца суадносінамі паміж яе агульнай дащжынёй и плошчай вадазбора па формуле D = Σl/F.

Канфігурацыю басейнаў рэк адлюстроўваюць паказчыкі асиметрыі (а) и развіцця вадападзельнай линіі (m) іх вадазбораў. Каэфіцыент развіцця вадападзельнай лініі басейна уяўляе сабой адносіны даўжыні вадападзельнай лініі (S, км) да даўжын акружнасці круга (S`. км), плошча якога раўняецца плошчы басейна F, гэта значыць:

m = S/S` = S/2√πF = 0,282 S/√F.

Найменьшае магчымае значэнне каэфіціента m можа раўняцца адзінцы, калі форма басейна набліжаецца да круга ці авальнай формы. З павялічэннем каэфіціента форма рачнога басейна выцягваецца і усё больш адрозніваецца ад авальнай формы.

Каэфіціент асіметрыі басейна (а) характэрызуе нераўнамернасць размеркавання плошчаў правабярэжнай і левабярэжнай частак вадазбора адносна галоўнай ракі і вылічваецца па формуле

а = (Fл - Fп) / (Fл/2+ Fп/2) = 2(Fл - Fп) / (Fл+ Fп).

Сярэдняя вышыня басейна над узроўнем мора (Н, м) і сярэдні ухіл вадазбора (Iбас.) залежаць ад вышыні рэльефа вадазбора і характэрызуюць хуткасць сцякання вады з іх паверхні.

Сярэдняя вышыня вадазбору можа быць вызначана па формуле пры наяўнасці карты з гарызанталямі:

Нср.= (h₁ f₁ + h₂ f₂+ … + h_n f_n) / F,

дзе h₁, h_2, h_n - сярэдняя вышыня плошчаў, якія заключаны паміж гарызанталямі; f_1, f_2, f_n - плошчы вадазбораў, якія заключаны паміж гарызанталямі; F - агульная плошча вадазбора.

Сярэдні ухіл вадазбору уплывае на хуткасць сцёку дажджавых і талых вод па схілах вадазбору. Пагэтаму гэты паказчык уплывае на найбольшыя (максімальныя) расходы вады, працяг паводак, эрозію схілаў, сцёк наносаў (рыс. 7.8). Сярэдні ухіл (Ів) вызначаецца па формуле

Ів = [0,5 (l₀ +l_n ) + l₁ + l₂ +… + l_n-1 ] ∆Н / F,

дзе, l₀, l₁, l₂, … l_n – даўжыня гарызанталяў у межах вадазбора, км; ∆Н – сячэнне гарызанталяў, м; F – агульная плошча вадазбору, км².

Фізіка-геаграфічныя умовы фарміравання сцёку на вадазборы адлюстроўваюці паказчыкі лясістасці (Кл.), балоцістасці (Кб.) і узараннасці (Кв), якія вызначаюцца у % адносна ўсёй плошчы вадазбора. Аб ступені асвоенасці вадазбора і аб парушэнні ці трансфармацыі яго прыродных умоў сведчыць плошча (%) узараных зямель (Кв.).

Аб прыроднай і штучнай зарэгуляванасці сцёку сведчаць паказчыкі азёрнасці (Каз.), якія вызначаюцца таксама у % ад агульнай плошчы басейна.

---

Смотрите также файлы

• n1.doc

• Tema_1_GIDROLOGIYa_SVOJSTVA_VODY.doc

• Tema_3_GIDROLOGIYa_OZERA.doc

• Tema_4_GIDROLOGIYa_VODOKhRANILISchA.doc

• Tema_5_GIDROLOGIYa_LEDNIKI.doc