Файл: Слг 12 чыл дургузунда Тыва Республикада топозну саны 6,3 катап азайган.docx

КИРИШҮҮ

Топоз жаныбары фаунанын эң маанилүү элементтеринин бири болуп саналат, ал эми бийик тоолуу экологиялык системада жалпы популяция комплексинде чоң орунду ээлейт.

Бийик тоолордун катаал шартында жашоого ыңгайлашкандыгы, экономикалык жана биологиялык касиеттери боюнча айыл чарба жаныбарларынын бардык түрлөрүнөн байкаларлык жогору.

Эмгекти жана аларды багуу учун каражаттарды минималдуу чыгымдоо менен топоздор ар турдуу продуктыларды алышат.

Топоз чарбасынын жогорку экономикалык эффективдуулугу ынгайлуу шарттардын болушу менен бирге республикада бул тармакты жургузуунун экономикалык максатка ылайыктуулугун аныктоочу эц маанилуу факторлор болуп саналат.

Бирок, экономикалык эффективдүүлүгү жогору болгонуна карабастан, базар экономикасынын шартында топоз чарбасы эң аялуу тармак болуп чыкты, бул топоздордун санынын азайып, продуктуулугунун төмөндөшүнө алып келди.

Сөөлгү 12 чыл дургузунда Тыва Республикада топознуң саны 6,3 катап азайган.

Топоз чарбасынан алынган продуктыларды өндүрүүнүн азайышы аларды өстүрүүчү жерлерде экологиялык көйгөйлөрдүн өсүшү менен коштолууда. Республиканын территориясынын бир кыйла бөлүгүн ракеталардын бөлүүчү бөлүктөрүнүн түшүү зонасында, ал эми Борбордук зонада (Чеди-Хөл районунун аймагынын бир бөлүгү) - сактоочу жайдын астында пайдалануу олуттуу экологиялык коркунуч болуп саналат. Тувакобальт кен-байытуу комбинаты. Бул аймактардагы жаныбарлар антропогендик факторлордун таасирине дуушар болушат: бул аймактардын жайыттарында топурактан токсиканттар чогулат, алар жаныбарлардын организмине трофикалык чынжырлар аркылуу кирет.

Токсиканттардын системалуу таасири организмде патологиялык өзгөрүүлөрдү пайда кылат, зат алмашуунун бузулушуна алып келет, иммунологиялык, цитогенетикалык жана башка организм системаларынын төмөндөшүнө алып келет, натыйжада жаныбарлардын оорусу жана өлүмү көбөйөт.

Жаныбарларга антропогендик басымдын өсүшү алардын өсүп жаткан деградациясы менен коштолот, бул продуктуулук жана асыл тукумдук сапаттардын төмөндөшүнө алып келет. айыл чарба топоз агроэкологиялык

---

Экологиялык жактан жагымсыз аймактарда өстүрүлгөн жаныбарлардын экономикалык-экономикалык көрсөткүчтөрүн жана биологиялык өзгөчөлүктөрүн популяциялык деңгээлде комплекстүү изилдөө популяциялардын генофондуна баа берүү үчүн алынган маалыматтарды пайдалануу үчүн антропогендик таасир астында алардын физиологиялык мүмкүнчүлүктөрүн комплекстүү баалоого мүмкүндүк берет. курчап турган чөйрөнүн булганышына туруктуулук шарттарын жана аларды сактоо жана сарамжалдуу пайдалануу боюнча программаларды иштеп чыгуу.

Ошонун негизинде биздин алдыбызда тува топоздорунун ар кандай экологиялык шарттарында алардын биологиялык жана экономикалык пайдалуу касиеттерин комплекстүү изилдөө милдети турат, анткени бүгүнкү күндө калкты арзан жана экологиялык жактан коопсуз мал чарба азыктары менен камсыздоо өзгөчө милдет болуп саналат. мааниге ээ, ал эми бул маселени Тыва Республиканын мисалында чечүү илимий жактан чоң кызыгууну жаратат жана республиканын жана бүтүндөй өлкөнүн азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылууда практикалык мааниге ээ.

Топоз багуу пайдалуу жана рентабелдүү иш. Топоз жайытта гана багылуучу жаныбар, ал жыл бою жайытта багылып, кошумча тоют даярдоону, атайын короо-сарайларды курууну талап кылбайт.

Топоздон экологиялык жактан таза (азык жана азык эмес) продукция жана чийки зат алынат, анткени ал таза чөйрөдө орточо жылдык температурасы Цельсиа боюнча +4 град С, деңиз деңгээлинен 2700-5200 м бийиктикте жашайт.

Топоз бийик тоолуу жерде өскөн майда жана көпчүлүгү энергетикалык жана дарылык сапаттуу чөптөрдү оттойт, ошондуктан андан алынган азык продукция кыйла геронтологиялык баалуулукка ээ.

Топоз чарбасы калдыксыз тармак болуп эсептелет. Анын эти, сүтү, майы баалуу тамак-аш азыктары болуп саналат. Топоздун майы косметика өнөр жайы үчүн баа жеткис зат. Териси галантерея, бут кийим тигүү өнөр жайында пайдаланылат, ал өтө бышык жана ошол эле учурда өтө жумшак. Топоздун кылынан аркан эшилет, андан тышкары ал театр өнөр жайында кийме чачтарды жана башка атрибуттарды жасоо үчүн да кеңири пайдаланылат. Жүнү жана тыбыты кийим , жууркан-төшөк жасоого пайдаланылат. Топоздун сөөктөрү белек-бечкектерди, ээрлерди, ал эми тарамыштары эч бир кайталангыс жабыштыргыч чайырды даярдоо үчүн колдонулат. Топоздун каны, ички бездери, мүйүзү, туяктары өтө оор ооруларды дарылоо үчүн кыйла натыйжалуу дары-дармектерди жасоо үчүн фармакология өнөр жайында табылгыс зат болуп саналат.

---

Топоздун мына ушундай мүмкүнчүлүктөрүн эске алуу менен топоз чарбасытоолуу райондорду экономикалык жана социалдык жактан өнүктүрүүдө таасирдүү алдыңкы тармактардын бири болуп калат жана болууга тийиш.

Топоздор морфологиялык жана физиологиялык бир катар өзгөчөлүктөргө ээ болуу менен, эреже катары, токойсуз, бийик тоолуу жарым чөлдүү жерлерди өздөштүрүшөт. Август-сентябрь айларында ал мөңгүлөргө чейин жетип оттойт, ал эми кышкысын бийик тоолуу өрөөндөргө кыштап, тоо беттеринен чөптү кар алдынан тээп оттойт. Бир баш топозго жылына 4-5 гектар бийик тоолуу жайыт керек жана өтө сейрек учурларда гана кыш катуу болгондо аз сандагы тоют запасы талап кылынат.

2000-жылдын 1-сентябрына карата маалыматтар боюнча дүйнөдө 15 млн. топоз бар. Кытай топоз багуу боюнча дүйнөдөгү эң ири өлкө, анда 13 миллионго жакын топоз бар. Башка топоз баккан өлкөлөргө Непал, Бутан, Индия, АКШ, Пакистан, Афганистан, Кыргызстан, Таджикистан жана Монголия кирет.

Башкача айтканда дүйнөнүн аз сандагы өлкөлөрү гана топоз сыяктуу кайталангыс жана рентабелдүү малды өстүрүү үчүн кыйла ыңгайлуу жаратылыш шартына ээ. Демек, топоз чарбасын өнүктүргөн өлкөлөрдө топозду багуу жана андан кайталангыс чийки заттарды алуу мүмкүнчүлүгү болбогон башка өлкөлөргө караганда кыйла артыкчылыктар бар.

1. 
   АДАБИЯТТАРДЫ ТАЛДОО (теоретикалык бөлүм)
   

1. 
   Кыргызстандын топоздоруна жалпы мүнөздөмө
   

Кыргыз топоздорунун азыркы экотибинин өкүлү Тянь-Шань жана Памир Алай тоолорунда жашаган топоздордун тибет генотиби.²⁰

Топоз эки туяктуулар түркүмүнө, букалар түркүмүндүгүнө (Bovinae) кирет жана Bosтүркүмүнүн өзүнчө бир түрү болуп саналат (Poephagusgrunniens).²¹

Көптөгөн окумуштуулардын айтуусу боюнча азыркы үй топоздору Poephagusgrunniens h. тукумунун жалгыз түрү, Тибет тоолорунда жашаган өзүнүн PoephagusmutusPrs.жапайы түрүнөн келип чыккан. Муну биринчиден краниологиялык изилдөөлөр: үй топоздорунун баш сөөгү жапайы тибет топоздорунун особдоруна окшош; экинчиден үй топоздорунун

---

жайылып таралуусу жапайы топоздор жашаган тоо кыркалары менен байланышкандыгы далилдейт.²²

Топоздор кармалып жана өстүрүп багылуусун жеңилдеткен бир катар баалуу биологиялык өзгөчөлүктөргө ээ. Алар өтө жакшы өрчүгөн тери астындагы клетчалуу калың тери жана коюу, калың жүнү аркылуу шартталган суукка чыдамдуулугу менен айырмаланат. Топоздор аз кычкылтектүү чөйрөгө ыңгайланышкан, өзгөчө бийик тоолуу аймактарда.²³ Топоз теңи тоонун, теңи үй жаныбары катары эсептелинет. Башка үй жаныбарларына караганда тоютту көп талап кылбагандыгы менен айырмаланып, өтө чоң күрткү кар жааган аска зоолордо топоз багыла берет. Алыскы жайыттарда кышкысын кээде 60º С ге жакын суук аба ырайына да топоздор чыдамдуу келишет. Бир түндүн ичинде 70-80 км алыстыкка чейинки жолду басып өтө алат. Топоз башка мал жетпеген бийик, алыс жайгашкан тоолордун баалуулугу,

даамдуулугу арбын келген, курамында ар түрдүү минералдык ферменттер, керектүү туздар кармалган чөп жана чөп өсүмдүктөрү менен тоюттанышат.²⁴ Топоздорго атайын кошумча чөп, тоюттун жана жылуу сарайдын кереги жок, алар башка малдар барбаган бийик жайыттарга гана табигый ыңгайланышкан.

Өткөн жүз жылдыктын экинчи жарымынан баштап топоздорду кененирээк изилдөөлөр ар кайсы зоналарда жашап тараган (Кытай, Монголия, Борбордук Азия, Тибет, Россия, Непал) топоздорго экспедициялык изилдөөлөрдү жүргүзүү жолу менен башталган. Бул экспедициялардын жыйынтыктары Борбордук Азиянын көптөгөн окумуштууларынын эмгектеринде көрсөтүлгөн: Дрейтейлен (1854); Козлов

---

(1855); Гюк и Габэ (1970); Н. М. Пржевальский (1875,1883,1946); Геден Свен (1899,

1904); А. А. Казаков (1907); Н. В. Кюнер (1907, 1908); П. К. Козлов (1928, 1936); Н.

В. Соломонов (1980) жана башкалар.²⁵

Жапайы жана үй топоздорунун популяциялары белгилүү. Жапайы топоздор кургак климатка ээ болгон бийик тоолордун жаныбары. Алардын географиялык таралуусу (жайылуусу) Борбордук Азиянын тоолуу массивдеринде катуу локализацияланган. Жапайы топоздор деңиз деңгээлинден 1800-2000 м бийиктиктен төмөн түшүшпөйт.²⁶

Илгертеден топоздор жөнүндө маалыматтар Азия континентинин изилдөөчүлөрү тарабынан чогулган. Андан кийинки окумуштуу-биологдор Борбордук Азиядагы топоздордун таралуу жана экологиялык өзгөчөлүктөрү тууралуу алгачкы билдирүүлөрдү маанилүү толуктаган (Геден Свен, 1904; Н. М. Преже-вальский, 1946; Н. В. Кюнер 1907,1908; П. К. Козлов 1928,1936 ж.б.). Алгач Н. М. Пржевальский (1875) топозду жетишээрлик толугураак сүрөттөп жазган. Анын билдирүүсү боюнча жапайы

чегинин түндүгү - Гань-су тоолорунда, Тэтунга жана Эзене дарыяларынын жээктеринде да кездешкен.²⁷ Азыркы учурда жапайы топоз Тибет районунун эң бийик тоолоорунда жана Непал өлкөсүнүн кээ бир аймактарында кездешет. Н. В. Кюннер, 1970; И. Я. Мальдер, 1936; Н.Н. Колесник, 1949; В. Ф. Денисов, 1958; Т. Бат-Эрдэнэ, 1988; А. И. Дубровин, 1990 ж.б. изилдөөчүлөрдүн билдирүүлөрү боюнча жапайы топоздун жашап тараган ареалы Гималайдын түндүк райондору, Куэнь-Лунь тоолору жана башка тоо системалары болгон.²⁸

Жапайы топоздордон айырмаланып үй топоздору көптөгөн региондордо – Батыш Кытайдын бийик тоолорунда, Тибетте, Афганистандын тоолуу райондорунда,

---