ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.11.2021
Просмотров: 5500
Скачиваний: 10
76
жолдарының
аллергенге
өткізгіштігін
көтереді,
кеңірдекшелердің тегіс салалы еттерінің биологиялық
белсенді заттарға сезімталдығын арттырады.
Дәрілік аллергия дамуының жиілігі адамның жасына,
жынысына, организмде нәруыздар түзілу және антидене
өндірілу қарқынына байланысты. Ол 10-40 жас аралығындағы
жастарда жиі кездеседі. Егде тертқан адамдарда ол
салыстырмалы түрде біршама сирейді.
Қазіргі
адамдардың
көптеген
химиялық
заттармен
(аллергендермен) жанасуы дерттік арнайы реактивтілік
қалыптастырады.
Дәрілік аллергиялардың ауырлық дәрежесі мен даму
жылдамдығы организмге дәрінің енгізілу жолына байланысты
болады.
Олар
дәріні
ішек-қарын
жолдарынан
тыс
(көктамырға, бұлшықет ішіне, тері астына және деммен)
егізгенде жиі дамиды. Дәріні ішу арқылы қабылдағанда
аллергия біршама жеңілірек өтеді.
Жаңа туған нәрестелерде биологиялық тосқауылдардың
антигенге өткізгіштігі жоғары болғандықтан дәрілерді
теріге
жағу,
қосымша
тағамдарға
қоспалар
ретінде
қолданылу организмнің оларға сезімталдығын көтеріп,
артынан сол дәрілерге аллергия дамуына әкелуі мүмкін.
Дәрілік аллергиялардың жіктемелері.
А.Д. Адо дәрілік
аллергиялық серпілістердің даму жылдамдығына қарай үш
топқа ажыратты:
●
1-ші топқа
жіті түрдегі серпілістер
жатады. Олар
организмге дәрі қайталап түскеннен кейін ілезде немесе
бір
сағат
ішінде
дамиды.
Бұларға
мысал
ретінде
анафилаксиялық сілеймені (шокты), есекжемді, Квинке
ісінуін,
кеңірдекшелік
демікпе
ұстамаларын,
жіті
гемолиздік анемияны келтіруге болады.
●
2-ші топқа
жітілеу түрдегі серпілістер
жатады. Олар
дәрі енгізгеннен кейін бірінші тәулік ішінде дамиды.
Мәселен, агранулоцитоз, тромбопения, дәрілік қызба.
●
3-ші топқа
созылыңқы түрдегі серпілістер
жатады.
Олар организмге дәрі қайталап түскеннен кейін бірнеше
тәулік, апталар ішінде дамиды. Мәселен, сарысулық ауру,
аллергиялық
васкулиттер,
дәрілік
гломерулонефрит,
миокардит, гепатит, панциопения т.б.
Дерттік үрдістердің ауырлық дәрежесіне, бүлінген
ағзалар мен жүйелеріне қарай аллергиялық серпілістерді
тұтас денеге жайылған
(мәселен, анафилаксиялық сілейме,
сарысулық ауру) және
орныққан
(мәселен, жанаспалы
дерматит, Артюс ерені) – деп ажыратылды.
Аллергиялық серпілістердің даму жолдарына қарай:
77
анафилаксиялық
(реагиндік),
цитотоксиндік,
иммундық
кешендік
және
жасушалардың қатысуымен дамитын
– деп төрт
түрге ажыратады (Аллергия тақырыбын қараңыз)
Жалған аллергия.
Клиникалық көріністері аллергиялық
серпілістерге өте ұқсас болып келеді. Бірақ олардан
жалған аллергияның айырмашылығы болып, оның иммундық
жүйенің қатысуынсыз өтуі есептеледі. Ол организмнің
дәрілермен бір мәрте түйісуінен-ақ дамиды. Бұл кезде
жалған
аллергияның
дамуында
дәрілердің
әсерлерінен
лаброциттердің, қан базофильдерінің, комплемент жүйесінің
туа біткен немесе жүре пайда болған жауап қайтару
ерекшеліктері маңызды орын алады. Осыдан дәрілердің
әсерлерінен көрсетілген жасушалардан биологиялық белсенді
заттардың
(гистамин,
серотонин,
простагландиндер,
лейкотриендер) босап шығуы артып кетеді. Оларды дер
кезінде әсерсіздендіру жүйелерінің жеткіліксіздігінен
организмнің дерттік жауап қайтару қабілеті қалыптасады.
Жалған
аллергиялық
серпілістер
наркоздық
емес
аналгетиктерге, рентгенайқындағыш заттарға, қан сұйығын
алмастыратын ерітінділерге т.с.с. дәрілерге жиі дамиды.
Олардың дамуында мына тетіктердің маңызы болуы
ықтимал:
● гистаминдік;
● комплемент жүйесі шамадан тыс әсерленіп кетуі;
● арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстары.
Жалған аллергиялық серпілістердің гистаминдік тетігі.
Биологиялық сұйықтарда бос гистаминнің деңгейі көбейіп
кетеді. Ол нысана жасушалардың Н
1
– және Н
2
-
рецепторлары (қабылдағыштары) арқылы бүліндіргіш әсер
етеді. Н
1
– қабылдағыштары кеңірдекшелердің тегіс салалы
еттерінде
және
қан
тамырларында
болады.
Н
2
–
қабылдағыштары асқазанның шырышты қабығының іргелік
жасушаларында
кездеседі.
Гистаминдік
қабылдағыштар
лимфоциттерде, лаброциттерде, базофильдерде, венулалардың
эндотелий
жасушаларында
т.б.
болады.
Гистамин
кеңірдекшелердің қатты жиырылуын, тері венулаларының
кеңеюін
және
олардың
қабырғаларының
өткізгіштігі
көтерілуін туындатады. Содан бронхоспазм, терінің қызаруы
және
ісінуі,
артериялық
қысым
төмендеуі
сияқты
әйгіленімдер байқалады.
Жалған аллергия кезінде гистаминнің көбеюі мына
жағдайларда болуы мүмкін:
● дәрілердің лаброциттер мен базофильдерге тікелей
әсер етуінен олардың түйіршіктері сыртына шығарылудан
немесе бұл жасушалардың қабылдағыштары әсерленіп кетуден
78
гистамин босап шығуы байқалады;
●
гистаминді
бейтараптайтын
тетіктердің
жеткіліксіздігі кезінде. Организмде оны бейтараптайтын
бірнеше тетіктер бар. Диаминоксидаза, моноаминоксидаза
т.б. ферменттер гистаминді тотықтырады. Сонымен бірге қан
сұйығы
нәруыздарымен
және
гликопротеидтермен
ол
байланыстырылып, әсерсіздендіріледі. Осындай көптеген
гистаминді әсерсіздендіру жолдарының жеткіліксіздігінде
ол организмде жиналып қалады;
● тағамдық заттармен ( ысталған шұжық, балық
консервілері, шоколад т.с.с.) гистамин организмге көптеп
түскенде;
● амин қышқылдарынан карбоксил тобын ажыратып алатын
ішек бактериялары көбейіп кетуімен байқалатын дәрілердің
әсерлерінен дамитын дисбактериоз кезінде гистидиннен
гистамин түзіледі.
Комплемент жүйесі шамадан тыс әсерленіп кетуі.
● дәрілердің әсерлерінен комплемент жүйесі артық
әсерленіп, оның көптеген құрамбөлшектері (С
4а
, С
2в
, С
3а
,
С
5а
т.с.с.) құрылады. Олар лаброциттерден, базофилдерден,
нейтрофилдерден, тромбоциттерден биологиялық белсенді
заттарды,
цитокиндерді
босатып
шығарады
және
анафилаксиялық сілейме дамуына дейін әртүрлі аллергияға
ұқсас серпілістер дамытады.
● рентгенайқындағыш заттар, декстрандар т.б. дәрілер
эндотелий
жасушаларын
бүліндіріп
Хагеман
факторын
әсерлендіреді. Ол комплемент жүйесінің белсенділігін
арттырады
● дәрілерді ұзақ қабылдау бауырға теріс әсер етіп,
онда
түзілетін
комплементтің
1-ші
құрамбөлшегінің
бәсеңсіткіші азаяды. Осыдан комплемент жүйесі әсерленіп,
Квинке ісінуі тектес жалған аллергия дамиды.
Арахидон
қышқылы
алмасуының
бұзылыстары.
Нейтрофилдердің,
макрофагтардың,
тромбоциттердің,
лаброцитердің
т.б.
жасушалардың
қабықтарындағы
фосфолипидтерден
дәрілер
арахидон
қышқылын
босатып
шығарады. Оның молекулалық тетіктері өте күрделі.
Солардың
ішінде
дәрілердің
жасуша
мембраналарында
метилтрансфераза
ферментінің
белсенділігін
көтеруі,
олардың ішіне кальций иондарын көптеп енгізуі белгілі.
Кальций фосфолипаза А
2
-ні әсерлейді. Ол өз алдына
фосфолипидтерден арахидон қышқылын ажыратады. Бұл қышқыл
циклоксигеназа
және
липоксигеназа
ферменттерінің
қатысуымен
алмасуға
ұшырайды.
Бірінші
жолында
простагландиндер Е
2
, F
2α
, Д
2
, екінші жолында
79
лейкотриендер А
4
, В
4
, С
4
, Д
4
, Е
4
түзіледі. Бұлар қабыну,
ісіну, бронхоспазм дамуына, жүрек қызметі бұзылыстарына
әкеледі. Стероидтық емес қабынуға қарсы дәрілерді
қабылдау арахидон қышқылының бұзылыстарын туындатады. Бұл
кезде:
● циклоксигеназа ферментінің тежелуінен простагландин
Е түзілуі азаяды
● дәрілер липоксигеназа ферментінің белсенділігін
арттырудан лейкотриендер түзілуі көтеріледі. Мәселен,
аналгетиктер циклоксигеназаның белсенділігін азайтып,
лейкотриендердің өндірілуін көбейтеді. Лейкотриендер ұзақ
мерзімді бронхоспазмға әкеледі.
Жалған аллергиялар жүйелік және жергілікті қанайналым
бұзылыстарымен, қан тамырлары қабырғаларының өткізгіштігі
көтерілуімен, кеңірдекшелердің, ішектердің тегіс салалы
еттерінің
жиырылуымен,
жүйкелік
қабылдағыштардың
тітіркенулерімен,
қабыну
дамуымен,
жасушалардың
бүліністерімен көрінеді.
Идиосинкразия.
Идиосинкразия (гр. idios – әдеттен тыс, күтпеген,
өзіндік, synkrasis – араласу) – деп организмнің тегіне
байланысты немесе белгілі бір дерттің зардабынан жүре
пайда болған кейбір дәрілерге оның дерттік көтеріңкі
серпілісін айтады. Оның даму негізінде зат алмасуларына
қатысатын
белгілі
бір
ферменттің
болмауы
немесе
белсенділігі төмен болуы жатады және ол мына жағдайлармен
көрінеді:
● дәрілердің тіпті аз мөлшерлеріне адамның қатты
сезімталдығымен;
● дәрілердің тіпті көп мөлшерлерінен емдік нәтиженің
болар болмас болуымен;
● дәрінің фармакологиялық әсері бағытталмаған басқа
жүйелерді өзгертулерімен - айқындалады.
Мәселен, кейбір безгекке қарсы дәрілерді (примахин,
акрихин),
ауырусынуды
және
дене
қызуын
басатын
(фенацетин, аспирин), нитрофурандарды, сульфаниламидтерді
т.б. тотықтырғыш қабілеті бар дәрілерді глюкоза-6-
фосфатдегидрогеназа (Г-6-ФДГ) ферменті тапшылығы бар
науқастар қабылдағанда гемолиздік анемия дамиды.
Жас
балаларда
глюкуронилтрансфераза
ферментінің
белсенділігі төмен болудан левомицетинмен емдеу ауыр
уыттануға әкеледі. Содан дене қызымы, артериялық қысым
күрт төмендейді, цианоз, іш кебуі, тыныстың тарылуы
байқалады.
Сондықтан
12-
жасқа
дейінгі
балаларға
левомицетин тағайындауға болмайды.
80
Дәрілердің өспе туындататын (канцерогендік) әсері.
Адамдарда
торотрастың,
күшаланың
бейорганикалық
қосындыларының, кейбір цитостатикалық дәрілердің өспе
туындатаны белгілі. Цитостатиктердің ішінде циклофосфамид
жиі өспе дамытады. Оны қабылдағаннан кейін 14-85 айдан
соң қуықта, емшекте, өт қабында және анабезде обыр өспесі
дамитыны белгілі. Ішіп қабылдайтын бала бітірмейтін
дәрілердің де өспе туындататын әсері әдебиеттерде
жарияланған.
Дәрілік
заттар
шынайы
канцерогендер
немесе
проканцерогендер түрлерінде әсер етулері ықтимал. Шынайы
канцероген ретінде күшаласы бар дәрілер, хлорнафазин әсер
етеді. Олар организмде ешбір өзгерістерге ұшырамай
тікелей өспе туындатады (Л.М. Шабад, 1968, Б. Т.
Билицкий, Я.В. Шпарик, 1984). Торотраст, изониазид,
уретан, эстрогендер проканцерогендерге жатады. Олар
организмге түскеннен кейін химиялық өзгерістерге ұшырап,
канцерогендерге айналады. Кейбір дәрілер, өз беттерінше
өспе туындатпай, өспеге айналған жасушалардың өсіп-өсуін
күшейтеді. Оларды промоторлар дейді.
Эстрогендер
әрі
өспе
өсуіне
күшейткіш,
әрі
жасушалардың өсіп-өнуін қадағалайтын гендерге уытты әсер
етеді. Олардың гендерге уытты әсері әйелдердің жасы
ұлғаюы кездерінде эстрогендерді қабылдайтын рецепторлар
азайғанда және бұл гормондардың алмасуы өзгергенде
(катехолэстрогендердің
бос
радикалдары
құрылғанда)
байқалады. Кексе әйелдер эстрогендерді ұзақ қабылдаудан
жатырда обыр өспесінің даму қаупі 4-8 есе артады.
Дәрілер
иммунитетті
әлсіретіп,
өспеге
қарсы
организмнің
төзімділігін
азайтады.
Мәселен,
иммунодепрессанттарды қолданудан өспе өсуі жүздеген есе
жиілеп кетеді.
Дәрілердің
өспе
туындататын
әсері
әлі
толық
зерттелмеген. Жорамал бойынша олар жасушалардың өсіп-
өнуін
қадағалайтын
гендердің
(протоонкогендердің,
супрессор-гендердің,
апоптоздың
гендерінің)
нүктелі
мутациясын туындатады.
Дәрілердің іштегі ұрық дамуына теріс (тератогендік)
әсері.
Жүкті әйелдер қабылдағанда кейбір дәрілер бала жолдасы
арқылы іштегі балаға өтіп, ұрық бөлшектерінің кері
сорылып
кетуіне
әкелетіні
дәлелденген.
Дәрінің
әсерлерінен іштегі баланың өліп қалуы, түсік тастау,
ұрықтың
кемтарлығы
дамуы
ықтимал.
Дәрілердің