ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.11.2021
Просмотров: 5483
Скачиваний: 10
41
жеткіліксіздігі дамуы мүмкін. Бұл организмнің уыттануын
одан сайын күшейтеді.
Күйіктік ауру кезінде тіндердің нәруыздары көптеп
ыдыратылады.
Бүлінген
жасушалардан
протеолиздік
ферменттердің қанға түсуі тіндердің антигендік қасиетін
өзгертіп, аутоиммундық құбылыстардың дамуына әкелуі
мүмкін.
Бұл ауру әртүрлі жүқпалармен жиі асқынады. Олардың
уыттары организмді одан сайын уыттандырады. Бұл жұқпалар
организмге бүлінген тері арқылы өтеді және ішектердің
микробтары қанға түседі. Күйіктік ауру кезінде терінің
бүлінуі оның тосқауылдық қызметін әлсіретеді, бір ядролы
фагоциттер жүйесінің қызметі бұзылады және ішек-қарын
жолдарының шырышты қабықтарының қорғаныстық қабілеті
азаяды.
Бұл аурудың нәтижесінде организмнің қатты үдемелі
арып-азуы, дененің ісінуі, анемия, ішкі агзалардың
дистрофиялық өзгерістері, өкпе мен бүйректің қабынуы,
бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабатының әлсіреуі т.с.с.
құбылыстар байқалады.
Күйіктік ауру жеңіл түрде өтсе артынан организмнің
сауығуы болады. Бүл кезде бүлінген тін толығынан
аласталынып, оның орнына тыртық тін қалыптасады.
Асқын қызыну (гипертермия).
Сыртқы ортада температура
көтерілгенде терінің қан тамырлары кеңіп, тер бөлінуі,
тыныс алудың жиілеуі арқылы денеден жылуды сыртқа шығару
артады. Ал, қоршаған ортаның температурасы мен ылғалдығы
жоғары болғанда немесе адамның үстінде терді өткізбейтін
киім болғанда денеден жылуды сыртқа шығару шектеліп,
ауаның температурасы тіпті 33°С болғанның өзінде дененің
асқын қызынуына (ыстық соғуына) әкелуі мүмкін. Бұл кезде
дене қызымын реттеу жолдары бұзылады, денеде жылу
өндірілу оны сыртқа шығарудан басым болып кетеді. Осыдан
дене қызымы көтеріледі.
Асқын қызыну (гипертермия) екі сатыда өтеді. Бірінші
теңгерілген сатысында дене қызымы қалыпты деңгейде
ұсталып тұрады. Жоғары температура организмге ары қарай
әсер ете беруінен асқын қызынудың екінші теңгерілмеген
сатысы дамиды, дене қызымы қалыптыдан көтеріліп кетеді.
Бұл кезде организмде зат алмасуларының қарқыны артады,
тыныс алу және қан тамырларының қимылдық орталықтарының,
орталық жүйке жүйесінің қатты қозуы байқалады. Артынан
олардың қалжырауынан тыныс алудың, жүрек қызметінің
бұзылыстары, артериялық қан қысымының төмендеуі болады,
организмде гипоксия дамиды.
42
Асқын қызыну кезінде тердің көп бөлінуі организмнің
сусыздануына,
сумен
бірге
хлоридтердің
т.б.
электролиттердің сыртқа көптеп шығарылуына әкеледі. Бұл
кезде қанның қоюлануы оның тұтқырлығын жоғарылатып, журек
қызметін қиындатады, қанайналым жеткіліксіздігі дамиды.
Осыдан организмде оттегінің үдемелі жетіспеушілігінен
адамның жан тапсыруы болады. Дене қызымы тез көтерілуіне
әкелетін қауырт қызынуды ыстық соғуы дейді.
УЛЬТРАКҮЛГ
ін
СӘУЛЕЛЕРДЩ
ә
СЕРІ.
Ультракүлгін сәулелер тері мен көздің ақ қабығы арқылы
бар жоғы ондаған микрометр тереңдікке өтеді. Соған
қарамай олар тіндердің жергілікті өзгерістерімен қатар
жалпы организмнің бұзылыстарына әкеледі.
Бұл
сәулелердің
биологиялық
қасиеті
олардың
толқындарының
ұзындығына
байланысты.
Ультракүлгін
сәулелердің бір бөлшегі А - аумағы ұзын толқынды болады.
Ондағы толқындардың ұзындығы 400-320 нм аралығында,
екінші бөлшегі В - аумағы (орташа толқынды) 320-280 нм,
үшінші бөлшегі С-аумағы (қысқа толқынды) 280-200 нм
аралығында болады.
Ұзын толқынды ультракүлгін сәулелер теріде тирозиннен
меланин түзілуін арттырып, терінің қоңыр қошқыл түске
боялуын қамтамасыз етеді. Бұл ультракүлгін сәулелердің
ары қарай денеге өтуіне бөгет жасап, қорғаныстық қызмет
атқарады.
Қысқа мерзімде, аз мөлшерлерде әсер еткен орташа
толқынды
ультракүлгін
сәулелер
организмге
жалпы
сергітетін әсер етеді. Оның даму негізінде ультракүлгін
сәулелердің организм атомдарын қоздыру қабілеті жатады.
Осыдан
жасушаларда
өтетін
химиялық
реакциялардың
белсенділігі
артады,
зат
алмасуларының
қарқыны
көтеріледі, тіндердің нәрленуі жақсарады. Бұл сәулелердің
әсерінен организмнің жұқпалар мен уыттарға төзімдігі
көтеріледі. Адамның ойлау, қол жұмысын атқару қабілеттері
жақсарады.
Бұл
ультракүлгін
сәулелердің
әсерінен
организмде Д
3
витамині (холекальциферол) түзілуі ұлғаяды.
Балаларда мешелдік (рахит) дамуынан сақтандырады. Қысқа
толқынды
С-аумағындагы
ультракүлгіндер
бактерияларды
жоятын әсер етеді.
Ультракүлгін сәулелермен бұрын күймеген теріні бірден
тым артық сәулелендіруден фотохимиялық күйік дамуы
мүмкін. Бұл кезде терінің қызаруы, күлдіреуі, дене
қызымының көтерілуі, бас ауыруы, көңіл-күйдің бей-жайлығы
т. с. с. белгілер байқалады. Сонымен қатар көздің
43
қызаруы, қастың ісінуі, жас ағу, жарыққа қарай алмау,
көзге бөгде зат түскен сияқты сезім пайда болады. Бұндай
жағдайды
фотофтальмия
деп атайды. Бұл құбылыстар күн
сәулелерінің көзге тікелей әсер етуінен, ашық далада
қарға шағылысқан сәулелердің әсерінен, электр ағымымен
металдарды кесіп-жалғау жұмыстары кездерінде байқалады.
Ультракүлгін
сәулелердің
тым
артық
әсерінен
фотохимиялық күйік даму жолында бұл сәулелердің еркін
радикалдық тотығуды, май қышқылдарының асқын тотығуын
арттыру қасиеті маңызды орын алады. Осыдан жасуша
мембраналарының
бүлінуі,
нәруыздардың
ыдырауы
жасушалардың тіршілігін жоғалтады.
Ультракүлгін
сәулелермен
артық
сәулелендіру
нәтижесінде организмнің созылмалы дерттері (құздама,
асқазанның ойық жарасы, өкпе туберкулезі т.б.) асқынып
кетуі мүмкін. Бұл сәулелермен тым артық сәулеленудің
нәтижесінде меланиннің көп өндірілуінен, нәруыздардың
бүліністерінен
алмастырылмайтын
аминқышқылдарына,
витаминдерге, Са
2+
- иондарына т.б. заттарға организмнің
мұқтаждығы артып кетеді. Сонымен бірге қысқа толқынды
ультракүлгін
сәулелердің
тым
артық
болуынан
Д
3
-
витаминінің белсенділігі төмендеп, ол организмге уытты
заттарға (токсистериндерге) ауысуы ықтимал.
Ультракүлгін сәулелермен ұзақ уақыт артық сәулеленуден
тері мен шырышты қабықтарда обыр өспесі дамуы мүмкін.
Кейбір бояулар, холестерин, порфириндер, әсемдік бұйымдар
ультракүлгін сәулелердің зиянды әсерін күшейтеді. Оларды
фотосенсибилизаторлар
дейді.
Кейбір адамдарда бұл сәулелерге жоғары сезімталдық
болады. Оны
фотоаллергия
дейді.Организмде гемоглобин
алмасуы бұзылудан қанда порфириннің артық жиналуы кезінде
күн көзіне аз уақыт шығудың өзі терінің ауыр күйіктеріне,
сәулеленген порфириннің уытты өнімдерімен организмнің
уыттануына әкеледі.
Күн сәулелері әсер еткенде олардың құрамындағы
тіндерге қыздыратын әсер ететін инфрақызыл сәулелермен
ультракүлгін сәулелер бірігіп әсер етуден денеге күн өтуі
байқалады.
Бұл
кезде
ультракүлгін
сәулелері
тері
қылтамырларындағы
қан
нәруыздары
мен
холестеринді
сәулелендіру арқылы жүйке жүйесіне әсер етеді. Осыдан
мидағы қыртыс асты құрылымдары мен дербес (вегетативтік)
жүйке жүйесі орталықтарын қоздырады, дене қызымын
көтереді,
қан
қысымын
алдымен
көтеріп,
артынан
төмендетеді, адамды ұйқы басады, коллапс дамиды және
тыныс орталығының салдануынан адам жан тапсырады.
44
Лазер сәулелерінің әсері.
Өте қарқынды жарық қуатын бір түсті жіңішке шоқтарға
айналдыратын құралдар – лазерлер көптеген ауруларды
(пародонтит, көз аурулары, ішек-қарын аурулары т. с. с.)
емдеу үшін кеңінен қолданылады. Аз қарқынды лазер
сәулелері организмде нуклеин қышқылдары мен нәруыз
түзілуін арттырып, жараның бітуін, қабынудың тез жазылуын
күшейтеді.
Олардың
әсерінен
шеткері
жүйкелердің
регенерациясы жақсарады. Аз қарқынды лазер сәулелері
иммундық жүйенің белсенділігін күшейтіп оның жұқпаларға
төзімділігін арттырады, антиоксиданттық әсер етеді,
жасуша мембраналарының қолайсыз әсерлерге тұрақтылығын
жоғарылатады. Бұл сәулелердің әсерінен ағзалар мен
тіндерде майда қанайналым (микроциркуляция) оңалады,
олардың оттегімен, қоректік заттармен қамтамасыз етілуі
жақсарады. Осыдан олардың нәрленуі түзеледі.
Тым қарқынды лазер сәулелері организмге бүліндіргіш
әсер етеді. Олар хирургияда тіндерді, өндірістерде
металдарды кесу үшін қолданылады. Лазер сәулелеріне
пигменттелген тіндердің сезімталдығы өте жоғары болады.
Олардың
бүліндіргіш
әсер
ету
жолдары
әлі
толық
зерттелмеген. Жасушаларға тікелей бүліндіргіш әсері
белсенді бос радикалдардың өндірілуімен байла-нысты.
Осыдан жасуша мембраналарында май қышқылдарының асқын
тотығуы, олардың бүліністеріне әкелуі мүмкін.
Лазер сәулелері тіндерге температураны көтеру арқылы
және
кавитациялық
әсер
етеді.
Лазер
сәулелерінің
құрамындағы инфрақызыл сәулелердің қуатынан тіндерде
температура көтеріліп, тіндік нәруыздардың белсенділігі
жоғалады.
Лазер сәулелерінің әсерінен жасушаларда температура
өте тез қатты көтерілуінен олардың сұйық бөлшектері буға
айналып кетеді. Осыдан жасушалардың ішінде майда қуыстар
кенеттен пайда болады. Бұл қуыстардың ішінде қысымның
ондаған, жүздеген атмосфераларға дейін көтерілуінен,
содан толқын соққыларының тарауынан тіндердің жарылуы
болады.
Осьгаы
лазер
сөулелерінің
кавитациялық
(жарылыстық) әсері деп атайды. Бұл сәулелердің осы
қасиеті тіндерді кесу үшін лазерлік қандауырларды қолдану
негізінде жатады.
Қарқынды
лазер
сәулелерінің
бүліндіргіш
әсері
организмге қажетті ферменттердің белсенділігін жоғалту
арқылы да болады.
45
ЭЛЕКТР АҒЫМЫНЫҢ
бүліндіргіш
әсері.
Адамға найзағайдың немесе техникалық электр ағымдары
әсер етуі мүмкін. Адамға найзағай түскенде оның денесі
арқылы өте қысқа мерзімде тым үлкен кернеудегі (миллион
вольтқа
дейінгі)
электр
ағымы
өтеді.
Бұл
кезде
найзағайдың әсерінен денеде күйіктер пайда болады,
тіндерге ерекше тармақталған қан құйылулар, тіндердің
қарайып кетуі және өлеттенуі байқалады. Кейбір дене
мүшелері үзіліп кетуі мүмкін. Адам жүрегі мен тынысы
тоқтап қалудан өледі.
Техникалық
электр
ағымының
бүліндіргіш
әсері
(электросоққы) оның түрінен (түрақты немесе ауыспалы),
күшінен, кернеуінен, өту бағытынан және өту уақытынан,
сонымен қатар тіндердің кедергілік қасиетінен және
организмнің жалпы жағдайына байланысты.
Электр ағымының күші
бірдей болғанда тұрақты электрге
қарағанда ауыспалы электр организм үшін қауіпті. Күші 100
мА әсер еткенде электр ағымы адамның өліміне әкеледі.
Күші 12-25 мА, жиілігі 50-60 Гц ауыспалы электр ағымы
дене мүшелерін тырыстырып тастайды. Осыдан электр сымына
тиген дене мүшесі тырысып, одан айырыла алмай қалады.
Электр ағымының кернеуі
40 вольтқа дейін организмнің
зақымдануына әкелмейді. Оның кернеуі 1000 вольтқа дейін
көтерілгенде 50%, 3000 вольтқа дейін көтерілгенде - 100%
зақымданған адам жан тапсырады. 42,5 вольт кернеуі бар
ауыспалы электр ағымының зақымдық қауіпі 120 вольт
кернеуі бар тұрақты электр ағымының зақымдық қауіпімен
тең болады. Бірақ тұрақты электр ағымының қауіптілігі
450-500 вольт кернеуге дейін ғана ауыспалы ағымнан аз
болады. Ары қарай тұрақты электр ағымының кернеуі
көтерілуіне байланысты ол ауыспалы ағымнан қауіптірек
болады.
Кедергілік қасиеті.
Ауыспалы электр ағымына адам
денесінің жалпы кедергілерінің жиынтығын
импеданс -
дейді.
Ол
тіндердің
белсенді
(омдық)
және
қайта
әсерленген (сыйымдылық) кедергілерден түрады. Терінің
сыртқы эпидермалық қабатының электр ағымына кедергісі
бойынша 1— орында (2 млн. Ом), ары қарай сіңір, сүйек,
жүйке және бұлшықет тіндері, қан - кедергісі азаюына
қарай орналасады. Жұлын - ми сұйығында ең аз кедергі
болады. Адам денесінің жалпы кедергісі орташа 100 000 Ом
(1000 нан миллиондаған Ом-ға дейін).
Терінің ылғал болуы кедергіні төмендетеді. Құрғақ
терінің кедергісі молырақ болады. Тері кедергісінің
мөлшері электр ағымының күші мен кернеуіне байланысты.