Файл: Реферат Таырыбы азадаы биологиялы процестерді ммкіншіліктеріні демелі тмендеуі Орындаан Шалабаев С. Е.rtf
Добавлен: 10.11.2023
Просмотров: 37
Скачиваний: 6
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Нагорный қартаю - жасушада ақуыз молекуласының синтезделуінің бұзылуы салдарынан болады деп болжамдаған. Қартаюдың қазіргі теориялары бойынша қартаю жасушаның генетикалық аппаратының бұзылуы салдарынан болады. Онтогенез барысында нуклеопротеид кешенінің саңдық және сапалық өзгерістері байқалады, ал ол тіршіліктің түпкілікті қасиеттерінің бірі- өзін-өзі жаңарту, ақуыз синтезі, сияқты құбылыстардың өзгеруіне алып келеді. Қартаю кезінде гистондар мөлшері көбейеді, олардың ДНҚ молекуласымен байланысы қатая түседі, ал бұл көптеген гендер мен гендер кешенінің актив күйінен активсіз күйіне көшуіне алып келеді. Бұл құбылысты Г.Д. Бердышев (1972), В.Н. Никитин (1972) өз тәжірибелерінен байқаған. XX ғ. 90 жылдары американ ғалымдары адам ағзасының "кәрілік" генін тауып оны "клото" гені деп атаған. Бұл ген адамзаттың шамамен 25 пайызында кездеседі. Ол ағзада екі не одан да көп дана күйінде кездесуі мүмкін және геномда оның саны неғүрлым көп болса адамдар солғұрлым ерте қартайып дүние салады. "Клото" геннің екі данасы жаңадан туған нәрестелердің 3 пайызында кездессе, 65 жастағы адамдардың тек 1,1 пайызында ғана кездескен. Демек, осыншама "клото" гені бар адамдар ерте кезде, яғни 65 жасқа жетпей, дүние салған. "Клото"генімен ағзаның ерте қартаюы арасыңда тікелей байланыс болатындығына ғалымдар әлі де күмандануда. Әйтседе, осы геннің адамдардың тіршілік ұзақтығын реттеуге қатынасы сөзсіз. Адамдарда ерте қартаю синдромы - прогерия дейтін ауру белгілі. Бұл аурумен ауыратын адамдарда балалық шақтан бастап (мүмкін, жыныстық жетілу шақта — 13 - 15 жаста) жасушаларда жедел қартаю құбылыстары байқалады. Олардың терісінде қыртыстар пайда болып, шаштары ағарады, көздері нашар көреді, тамырлардың атеросклерозы т.б. дамиды, яғни 20 жасқа жетпей-ақ нағыз кәрі адамдарға тән қартаю құбылыстары дамиды. Тап осыңдай құбылыс 2001 жылы Атырау облысының тұрғыны 9-10 жастағы Нұржан атты балада байқалған. Бүгінгі таңца медицина бұңдай генетикалық сиңдроммен ауыратын адамдарға түбегейлі көмек көрсете алмайды, себебі оның пайда болу және даму тетіктері әлі толық анықталмаған. Дегенмен, цитологиялық және молекулалық - биологиялық зерттеулер нәтижесінде жасушаның не тұтас ағзаның тіршілік ұзақтығын "таразылап" өлшеп отыратын кейбір механизмдер анықталған. Олардың ішінен Л. Хейфлик лимитин және оған негізделген А.Оловниковтің теломерлік гипотезасын айтуға болады. XX ғ. 70 жылдары америка дәрігері Л. Хейфлик тірі ағзалар жасушаларының санаулы рет қана бөлінетіндігіне көңіл аударған. Кейінірек әртүрлі түрлердің жасушаларының бөліну максимумы түрліше болатындығы белгілі болды және ол ағзаның тіршілік ұзақтығына тура пропорционал болатындығы анықталды. Мысалы, жүз жылға дейін өмір сүретін адамдарда (Ноmo sapiens)
Хейфлик лимиті- 50-ге, 3 жыл өмір сүретін тышқандарда - 15-20-ға, 175 жыл өмір сүретін галапагосс тасбақаларында- 110-ға тең. Ерте қартаю синдромы (прогерия) байқалатын адамдар жасушаларында Хейфлик лимиті 50 - ден 10 - 15 ке дейін азайған. Ғалымдардың пікірінше жасуша бөлінген сайын онда кейбір нәрселер бір жолата жойылып не жинақталып отыра ма деген ой пайда болды. XX ғ. 80 жылдары А.М.Оловников - жасушалардың әрбір бөлінуінде олардың хромосомаларының ұштары - теломералар азды-көпті үзіліп қысқарып отырады, ал хромосома теломерлерінің ұзындығы минимальды мөлшерге жеткенде жасуша бөлінуін тоқтатады деген гипотеза айтқан. Кейінірек бұл гипотеза тәжірибе күйінде дәлелденді. Хромосома теломерлері маңызды механикалық (хромосомаларды ядро матриксіне жабыстырады; хроматидалар ұштарын бір -біріне жалғайды;) хромосома құрылымын тұрақтандырушы, гендердің экспрессиялануына әсер етуші және жасуша бөлінуін есептеуші қызметтерді атқарады. Кейбір жасушаларда хромосома теломерлерінің үзілген бөліктерін қалпына келтіріп жалғап отыратын арнайы фермент -теломераза ферменті синтезделінетіні анықталды (1985 ж.). Рак және жыныс жасушаларында теломераза ферменті үнемі синтезделініп олардың шексіз бөлінуін қамтамасыз етеді. Сонымен, қартаюдың нақтылы бір себептерін (тетіктерін) бөле жара қарастыруға болмайды және ағзаның кәрілік өзгерістері бір мүшеде жайлап басталып әрі қарай тасқындап үдеп дамып көптеген мүшелер мен мүшелер жүйесін қамтиды.
Ағзалардың тіршілік ұзақтығы
Біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ұзақтығы бірнеше сағатқа тең. Шөптесін өсімдіктердің тіршілік ұзақтығы бір маусым ғана болады. Ағаш тәрізді өсімдіктер ондаған, жүздеген жыл өмір сүреді. Мысалы, шие ағашы — 100 жыл, акация — 200 жыл, үйеңкі ағашы — 250 жыл, қарағай — 600 жыл, шырша - 1000 жыл, ал секвойя —бірнеше мың жылға дейін өмір сүре алады. Жануарлар дүниесінде мүндай ұзақ өмір сүрушілер кездеспейді, дегенмен кейбір түрлердің өкілдері оңдаған жылдан бірнеше жүз жылға дейін өмір сүруі мүмкін. Мысалы, ішекқуыстылар - 50 жыл, жұмыр құрттар (сүлік) — 25-30 жыл, жауын құрттары - 10 жылдай өмір сүретіні белгілі. Жалпы алғанда, ірі жануарлар ұсақ жануарларға қарағанда ұзақтау өмір сүреді, бірақ бұл абсолютті бола бермейді, мысалы; кейбір былқылдақденелілер (моллюскалар) - 100 жыл өмір сүруі мүмкін, көлбақалар — 16, құрбақалар — 35-40 жыл, кептерлер — 30, қаздар — 65, бүркіттер, тотықұстар - 70, тышқандар — 5, қояндар — 10, егеуқұйрықтар - 2-3 жыл, көртышқандар — 45-50 жыл, жылқылар, 40, сиырлар - 20-35 жыл, аюлар - 50, арыстандар — 35, пілдер 80 жылдан артық өмір сүреді. Әртүрлі ағзалардың өмір сүру ұзақтығының ара қатынасы туралы ортақ зандылық жоқ, дегенмен ағзалардың тіршілік ұзақтығының өмір сүруінің минимальдық шегінің, жыныстық пісіп жетілуінің және ұрпақ қалдыру белсенділіктерінің эволюция барысында табиғи сұрыптау арқылы қалыптасқандығына шүбә келтіруге болмайды. XIX ғасырдың басында француз ғалымы Ж. Бюффон ағзалардың өмір сүру ұзақтығы, олардың өсу мерзімінен 5-7 есе артық болатындығын есептеп шығарған.
Ж. Бюффон коэффициентін барлық жағдайларда қолдана беруге болмайды, әйтсе де көптеген жағдайларда оны пайдаланып түрлердің өмір сүру ұзақтығын теория күйінде есептеуге әбден болады. Мысалы, иттердің өсуі 2 жылға, ал өмір сүру ұзақтығы 15 жылға тең; ірі қара мал — 4 жыл және 20 жыл; жылқы — 5 және 30-40 жыл; түйе — 8 және 40 жыл т.б. Осылайша А. Богомольц, И. Шмальгаузен, тағы басқалар адамдардың өмір ұзақтығы - теория күйінде 120-150 жылға тең болуы мүмкін деген болжам айтқан.
2.2 Типтік патологиялық процесс - өмірлік процестерді қалыпты барысын бұзбай сыртқы немесе ішкі факторлар жауап ағзадағы жатқан дәйекті реакциялар каскады. Кез келген патологиялық процесс сияқты икемділік, таптаурындарды поли этиологиясы, автохтонды, equifinality және айқын даму динамикасын ретінде қасиеттерге ие.
сипаттамаларын білу органының әрбір минут жатқан барлық реакциялардың тән патологиялық процестер молынан бөлу мүмкіндік береді.
патологиялық процестің негізгі сипаттамалары
алты нақты қасиеттерін болуымен сипатталады типтік патологиялық процестер үшін.
Осы сипаттамаларын біле отырып, ол кез келген тән патологиялық процестерді анықтау мүмкіндігі бар. Мұндай құбылыстар мысалдары: қабынуы, қызба, гипоксия, стресс, шок. Сонымен қатар, бұл процестердің, ісік тромбоз, атрофиясы, және басқа да көптеген жатқызуға болады.
Қартаю теориясы
Қартаюдың «мақсаты» деп атауға болатын нәрселерден ерекшеленетін қартаю теорияларының екі негізгі санаты бар . Бірінші категорияда қартаю негізінен апат болып табылады; ақырында өлімге әкелетін зақымдану мен ағзаның тозуы. Керісінше, бағдарламаланған қартаю теориялары қартаюды кәдімгі процедура ретінде қарастырады, ол секілді жыныстық қатынас секілді өмірдің басқа кезеңдерімен салыстыруға болады.
Қате туралы теориялар бірнеше жеке теорияларды қамтиды:
Бағдарламаланған қартаюдың теориясы сонымен қатар біздің денеміз жасына және өлуге арналған бағдарлама бойынша әр түрлі санаттарға бөлінеді.
Бұл теориялар мен тіпті қартаю теорияларының санаттары арасында елеулі қайшылық бар.
3. Қорыта келе, қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып келген мәселе. Қарттылық өзгерістер ең алдымен адамның сыртқы келбетінен біліне бастайды: дене сымбаты және пішіні өзгереді, ақ шаш пайда болады,терінің серпінділік қасиеті жоғалады, көздің көру және есту қабілеті нашарлайды,есте сақтау қабілеті төмендейді.
Жоғарыда келтірілген қартаю сипаттамалары шынында да осы пікір растайды. Дегенмен көптеген гемостаздық құбылыстар қартаю кезеңінде шұғыл түрде өзгермейді. Сол сияқты барлық мүшелер бірдей өзгермейді, айталық бір мүшенің қызметі кәрілік сатысында төмендесе, екінші біреулерінің қызметі керісінше жоғарлайды, үшінші біреулерінің қызмет белсенділігі айтарлықтай өзгермейді.
4. Қолданылған әдебиеттер:
Интернет желісі
1. https://kk.wikipedia.org/wiki/Қартаю
2-2.1 https://kk.wikipedia.org/wiki/
2.2 https://kk.atomiyme.com/
Хейфлик лимиті- 50-ге, 3 жыл өмір сүретін тышқандарда - 15-20-ға, 175 жыл өмір сүретін галапагосс тасбақаларында- 110-ға тең. Ерте қартаю синдромы (прогерия) байқалатын адамдар жасушаларында Хейфлик лимиті 50 - ден 10 - 15 ке дейін азайған. Ғалымдардың пікірінше жасуша бөлінген сайын онда кейбір нәрселер бір жолата жойылып не жинақталып отыра ма деген ой пайда болды. XX ғ. 80 жылдары А.М.Оловников - жасушалардың әрбір бөлінуінде олардың хромосомаларының ұштары - теломералар азды-көпті үзіліп қысқарып отырады, ал хромосома теломерлерінің ұзындығы минимальды мөлшерге жеткенде жасуша бөлінуін тоқтатады деген гипотеза айтқан. Кейінірек бұл гипотеза тәжірибе күйінде дәлелденді. Хромосома теломерлері маңызды механикалық (хромосомаларды ядро матриксіне жабыстырады; хроматидалар ұштарын бір -біріне жалғайды;) хромосома құрылымын тұрақтандырушы, гендердің экспрессиялануына әсер етуші және жасуша бөлінуін есептеуші қызметтерді атқарады. Кейбір жасушаларда хромосома теломерлерінің үзілген бөліктерін қалпына келтіріп жалғап отыратын арнайы фермент -теломераза ферменті синтезделінетіні анықталды (1985 ж.). Рак және жыныс жасушаларында теломераза ферменті үнемі синтезделініп олардың шексіз бөлінуін қамтамасыз етеді. Сонымен, қартаюдың нақтылы бір себептерін (тетіктерін) бөле жара қарастыруға болмайды және ағзаның кәрілік өзгерістері бір мүшеде жайлап басталып әрі қарай тасқындап үдеп дамып көптеген мүшелер мен мүшелер жүйесін қамтиды.
Ағзалардың тіршілік ұзақтығы
Біржасушалы өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ұзақтығы бірнеше сағатқа тең. Шөптесін өсімдіктердің тіршілік ұзақтығы бір маусым ғана болады. Ағаш тәрізді өсімдіктер ондаған, жүздеген жыл өмір сүреді. Мысалы, шие ағашы — 100 жыл, акация — 200 жыл, үйеңкі ағашы — 250 жыл, қарағай — 600 жыл, шырша - 1000 жыл, ал секвойя —бірнеше мың жылға дейін өмір сүре алады. Жануарлар дүниесінде мүндай ұзақ өмір сүрушілер кездеспейді, дегенмен кейбір түрлердің өкілдері оңдаған жылдан бірнеше жүз жылға дейін өмір сүруі мүмкін. Мысалы, ішекқуыстылар - 50 жыл, жұмыр құрттар (сүлік) — 25-30 жыл, жауын құрттары - 10 жылдай өмір сүретіні белгілі. Жалпы алғанда, ірі жануарлар ұсақ жануарларға қарағанда ұзақтау өмір сүреді, бірақ бұл абсолютті бола бермейді, мысалы; кейбір былқылдақденелілер (моллюскалар) - 100 жыл өмір сүруі мүмкін, көлбақалар — 16, құрбақалар — 35-40 жыл, кептерлер — 30, қаздар — 65, бүркіттер, тотықұстар - 70, тышқандар — 5, қояндар — 10, егеуқұйрықтар - 2-3 жыл, көртышқандар — 45-50 жыл, жылқылар, 40, сиырлар - 20-35 жыл, аюлар - 50, арыстандар — 35, пілдер 80 жылдан артық өмір сүреді. Әртүрлі ағзалардың өмір сүру ұзақтығының ара қатынасы туралы ортақ зандылық жоқ, дегенмен ағзалардың тіршілік ұзақтығының өмір сүруінің минимальдық шегінің, жыныстық пісіп жетілуінің және ұрпақ қалдыру белсенділіктерінің эволюция барысында табиғи сұрыптау арқылы қалыптасқандығына шүбә келтіруге болмайды. XIX ғасырдың басында француз ғалымы Ж. Бюффон ағзалардың өмір сүру ұзақтығы, олардың өсу мерзімінен 5-7 есе артық болатындығын есептеп шығарған.
Ж. Бюффон коэффициентін барлық жағдайларда қолдана беруге болмайды, әйтсе де көптеген жағдайларда оны пайдаланып түрлердің өмір сүру ұзақтығын теория күйінде есептеуге әбден болады. Мысалы, иттердің өсуі 2 жылға, ал өмір сүру ұзақтығы 15 жылға тең; ірі қара мал — 4 жыл және 20 жыл; жылқы — 5 және 30-40 жыл; түйе — 8 және 40 жыл т.б. Осылайша А. Богомольц, И. Шмальгаузен, тағы басқалар адамдардың өмір ұзақтығы - теория күйінде 120-150 жылға тең болуы мүмкін деген болжам айтқан.
2.2 Типтік патологиялық процесс - өмірлік процестерді қалыпты барысын бұзбай сыртқы немесе ішкі факторлар жауап ағзадағы жатқан дәйекті реакциялар каскады. Кез келген патологиялық процесс сияқты икемділік, таптаурындарды поли этиологиясы, автохтонды, equifinality және айқын даму динамикасын ретінде қасиеттерге ие.
сипаттамаларын білу органының әрбір минут жатқан барлық реакциялардың тән патологиялық процестер молынан бөлу мүмкіндік береді.
патологиялық процестің негізгі сипаттамалары
алты нақты қасиеттерін болуымен сипатталады типтік патологиялық процестер үшін.
-
Таптаурын. процесінің типтік ерекшеліктерін болуы, қарамастан оның себептері мен оқшаулау. -
Әмбебаптығы. Типтік ауру процесі әр түрлі ауру тұлғалардың тұрады мүмкін. -
Polyetiology. Аурудың этиологиялық агенті ғана Стартер рөлге ие және тұрақты емес болып табылады. -
Автохтонды. қоздырғыш фактор емес дұрыс, тіпті, өз дамыту процесінің меншік. -
Equifinality. сол даму мен қаулыға әкелуі патологиялық процесті жүзеге асыру түрлі жолдары. -
Дамытушы динамикасы. реттеу механизмдері мен патологиялық процестің Бұл жетілдіру.
Осы сипаттамаларын біле отырып, ол кез келген тән патологиялық процестерді анықтау мүмкіндігі бар. Мұндай құбылыстар мысалдары: қабынуы, қызба, гипоксия, стресс, шок. Сонымен қатар, бұл процестердің, ісік тромбоз, атрофиясы, және басқа да көптеген жатқызуға болады.
Қартаю теориясы
Қартаюдың «мақсаты» деп атауға болатын нәрселерден ерекшеленетін қартаю теорияларының екі негізгі санаты бар . Бірінші категорияда қартаю негізінен апат болып табылады; ақырында өлімге әкелетін зақымдану мен ағзаның тозуы. Керісінше, бағдарламаланған қартаю теориялары қартаюды кәдімгі процедура ретінде қарастырады, ол секілді жыныстық қатынас секілді өмірдің басқа кезеңдерімен салыстыруға болады.
Қате туралы теориялар бірнеше жеке теорияларды қамтиды:
-
Қартаюдың ескіру теориясы -
Қартаю өмір теориясы -
Протеинді қайта-қайта байланыстыру теориясы -
Қартаюдың еркін радикалды теориясы -
Қартаюдың соматикалық мутация теориясы
Бағдарламаланған қартаюдың теориясы сонымен қатар біздің денеміз жасына және өлуге арналған бағдарлама бойынша әр түрлі санаттарға бөлінеді.
-
Бағдарламаланған өмір сүру ұзақтығы - Бағдарламаланған өмір сүру ұзақтығы өмірдің гендерді жүйелі түрде өшіру және өшіру арқылы анықтайды. -
Қартаюдың эндокриндік теориясы -
Қартаюдың иммунологиялық теориясы
Бұл теориялар мен тіпті қартаю теорияларының санаттары арасында елеулі қайшылық бар.
3. Қорыта келе, қартаю және ұзақ өмір сүру мәселелері барлық уақытта ғалымдарды ойландырып келген мәселе. Қарттылық өзгерістер ең алдымен адамның сыртқы келбетінен біліне бастайды: дене сымбаты және пішіні өзгереді, ақ шаш пайда болады,терінің серпінділік қасиеті жоғалады, көздің көру және есту қабілеті нашарлайды,есте сақтау қабілеті төмендейді.
Жоғарыда келтірілген қартаю сипаттамалары шынында да осы пікір растайды. Дегенмен көптеген гемостаздық құбылыстар қартаю кезеңінде шұғыл түрде өзгермейді. Сол сияқты барлық мүшелер бірдей өзгермейді, айталық бір мүшенің қызметі кәрілік сатысында төмендесе, екінші біреулерінің қызметі керісінше жоғарлайды, үшінші біреулерінің қызмет белсенділігі айтарлықтай өзгермейді.
4. Қолданылған әдебиеттер:
Интернет желісі
1. https://kk.wikipedia.org/wiki/Қартаю
2-2.1 https://kk.wikipedia.org/wiki/
2.2 https://kk.atomiyme.com/