ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 17549
Скачиваний: 9
ДIННIҢ АНЫҚТАМАСЫ
“Дiн” терминi religio деген латын сөзiнен шыққан. Бұл терминнiң неғұрлым мойындалатын нұсқалары Цицерон (б.э.д. 106-43) мен Лактанцийдiң (шамамен 250-325 жылдан кейiн қ.б.) нұсқалары болып табылады. Цицерон бұл терминдi relegere – артқа жүру, оралу, қайта оқу, ойластыру, жинау, аңдау, қорқу деген латын сөзiнен жасаған және дiндi құдайдан қорқу, қорқыныш және құдайларды құрметтеу, осы құрметтеуге қатысы бар барлық нәрсенi мұқият ойлап байқау ретiнде сипаттады. Лактанций religio сөзi латынның religare – алу, буу, байлау, шырмау сөзiнен шыққан – және байланыс, адамды Құдайға қызмет еткенде және оған тақуалық арқылы бағынғанда бiрiктiретiн дәнекер дегендi бiлдiредi деп санаған. Танымал француз лингвистi Э. Бенвенист (1902-1976) бастапқыда religio – бұл әрекетке түрткi болатын немесе салтты орындауға мәжбүрлейтiн сезiм емес, бұл адамды ұстап тұратын күдiк, қайсыбiр әрекетке деген iшкi кедергi деген. «Қайта жинау», «жинау, бастапқы түрге келтiру», «бұрын жасалған таңдауды қайта бастау» - religio сөзiнiң нақты мағынасы осындай. “Ол әр түрлi заттардың объективтiк қасиеттерiн немесе культтiк практиканы емес, iшкi бейiмдiлiктi көрсетедi”, - деп жазады Э. Бенвенист /1/. Тек христиан жазушыларында алғаш рет religio сөзiн religare сөзiмен түсiндiру орын алады, religio сөзi тақуалық мағынасынан шығарылады, себебi Құдай адамды өзiне бiрiктiредi және өзiне тақуалық арқылы байлайды. Христиандықта religio сөзi адамның Құдайға тәуелдiлiгi, адамның Құдай алдындағы мiндеттерi мағынасында түсiндiрiлген. Сөз семантикасының эволюциясы сөздiк аудармаларда көрiнiсiн табады. Religio терминi сөздiктерде былайша аударылады: бiрдемеге ар-ұят тұрғысынан қарау - iшкi сезiмде орныққан ұяттың болуы; әсiресе, қасиеттi бiр нәрсеге ар-ұят тұрғысынан қарау; дiни сезiм, сенiм; дiни құрмет, құдайды құрметтеу; культ, дiн.
Басқа мәдениеттерде латынның religio сөзiне сәйкес келетiн терминдердiң мағыналары басқаша. Санскритше dharma (арий тiлiндегi dhar – бекiту, қолдау, қорғау) iлiм, iзгiлiк, ақылақтық сипат, борыш, әдiлеттiк, заң, үлгi, мұрат, норма, нысан, ақиқат, шарт, себеп, әлем тәртiбi және т.б. мағыналарды бiлдiредi. Араб тiлiнде din деген атау қолданылады, ол алғашқыда исламға дейiнгi кезеңде билiк, бағыну, әдет-ғұрыптар дегендi бiлдiрсе, кейiнiрек Аллаға деген шексiз бағыну, өзiн-өзi Құдайға арнау, дiни бұйрықтарды орындау, сенiмнiң шынайылығын жетiлдiру мағынасында қолданыла бастады. Қытай тiлiнде латынның religio сөзiне Chiao – iлiм деген сөзi сәйкес келедi. Көне славян тiлiнде “сенiм”, “верство”, “наным”, ал орыс тiлiнде “дiн” сөзi XVIII ғасырдың басынан белгiлi.
1. АНЫҚТАМАЛАРДЫҢ ТИПТЕРI
Дiнтануда бiрқатар дiни тұғырнамалар жасалған: теологиялық (конфессиялық), философиялық, әлеуметтанулық, биологиялық, психологиялық, этнологиялық және т.б., олар басты түсiндiру ұстанымдары бойынша ажыратылады. Олар өзара байланысты, бiр-бiрiне әсер етедi, белгiлi бiр идеялармен алмаса отырып, оларды өздерiнiң бастапқы алғышарттарына лайықтап түзетедi және көбiнесе зерзаттың нақты қасиеттерiн анықтауда ортақ пiкiрде болады.
Теологиялық (конфессиялық) түсiндiрмелер
Теологиялық (конфессиялық) түсiнiктемелеулер дiндi “iшiнен”, сәйкес дiни тәжiрибенiң негiзiнде түсiнуге талпынады. Түсiндiрмелер әр түрлi, бiрақ олардың ортақ тұсы дiндi адамның Құдаймен, Абсолютпен, қандай да бiр Күшпен, Нуминоздымен, Трансценденциямен және т.с.с. байланысы ретiнде түсiну болып табылады.
Христиан зерттеушiлерi дiндi қалай түсiндiретiнiн қарастырайық. Олардың идеяларында конфессиялар – католицизм, протестантизм, православие белгiлерi болса да, ең басты нәрседе олар бiр-бiрiмен келiсiмге келген: дiн дегенiмiз “sui generis (ерекше тектi) шама”, ол Құдай мен адам арасындағы өзара байланыстың нәтижесi ретiнде пайда болады. Дегенмен дiнтанудың ғылым ретiнде қалыптаса бастаған кезiнен-ақ дiнге анықтама беруде екi бағыт байқалды: шектен тыс супранатурализм көзқарасы тұрғысынан және теологиядағы тарихи мектеп позициясы жағынан бағымдау. Христиан теологиясында супранатурализм әсерiмен жасалған “табиғаттан тыс” ұғымы дiнге анықтама беруде қолданылды. “Дiн” терминi табиғаттан тыс күштер бар және олармен қарым-қатынас жасауға болады деген сенiмге негiзделген көзқарасты бiлдiру үшiн пайдаланылады.
Супранатурализм христиандықтың “табиғаттан тыс шындығы” және сол шындыққа тек Сырды ашып беру арқылы жету мүмкiн дегеннен бастама алған. Бiрақ осы негiзде қалыптасқан, “жаратылмаған алғашқы феномен” ретiндегi дiн туралы түсiнiк христиандық эволюциясының қоғам дамуына тәуелдi болғандығы жөнiндегi дерекке қарама-қайшы келедi. Христиандықтың әр түрлi қоғамдық қатынастармен байланысы теологиядағы тарихи мектеп өкiлдерiнiң тыңғылықты талдауынан өткен. Осы мектептiң идеяларын жүйелеушi ретiнде танылған протестанттық теолог, тарихшы және дiн социологы Э. Трёльч (1865-1923) дiндi (христиандықты) талдау үшiн «қарастырудың тарихи әдiсiн» қолданған. Ол адамның дiни күйiн тәжiрибеге байланыссыз әсерленушiлiк деп санайды және сол бiр мезгiлде дiни сенiмнiң дербестiгi мен шартсыздығы туралы идеяны әр түрлi қоғамдық – экономикалық, мемлекеттiк, отбасылық және басқа да қарым-қатынас жағдайларындағы адамның рухани күштерiне әсер ету дерегiмен қалай салыстыруға болатыны жөнiнде сұрақ қояды. Э. Трёльч дiн бiр уақытта Құдайға деген объективтiк қарым-қатынасты және объективтiк тарихи шындықты бiлдiредi деген қорытындыға келедi. Адамның абсолюттi мақсаттарға бағытталуы жеке және релятивтi мақсаттарға жетумен бiрге қалыптасады, бiрақ индивидуум мен ұжымның әлемдiк Дiни Ақылға тартылуы христиан сенiмiнiң дербестiгi мен шартсыздығына негiз болып табылады.
Мұнан былай конфессиялық дiнтануда дiн және дiннiң қоғаммен қарым-қатынасын ұғынуға байланысты екi – бөлетiн және бiрiктiретiн үрдiс дамиды. Бiрiншi үрдiстiң өкiлдерi дiн мен қоғамды “дербес шамалар” ретiнде, бiр-бiрiнен сапасы жағынан ерекшеленетiн салалар ретiнде ажыратып қарастырады, олар дiннiң мәнi мен мазмұнының трансценденттiлiгiн (лат. transcendens – дiннiң мәнi мен мазмұнының шегiнен тыс шығатын) мойындайды. Қасаң қағидалы iлiмде, құдайға құлшылық етуде және т.с.с. дiннiң әлеуметтiк мәнi болмайды, ол “осы дүниелiк” те, “бұл дүниеден жоғары” да емес. Бұл – “мәңгiлiк ақиқаттар”, “уақыттан тыс ұстанымдар”, “тарихтан жоғары тұратын дән” және т.б. Дiн құбылыстарының, көзге көрiнетiн құрылымдар – ұйымдар, мекемелердiң ғана әлеуметтiк жағы болады.
Протестанттық теолог және философ Р. Оттоның (1869-1937) пiкiрiнше, дiн – бұл “қасиеттiнi бойынан өткiзу”, оның нысаны нуминозды (лат. numen – құдайдың еркi, билiгi, құдайдың құдiретi) – Құдайдан шығатын құдiрет болып табылады. Қасиеттi, нуминозды нәрсе екi ұшты сезiм тудырады. Бiр жағынан ол - mysterium tremendum (лат. – құпиялы үрей тудырушы) – тақуалық үрей мен дiрiл тудыратын, адамға қатысты “мүлдем басқаша” нәрсе. Адам өзiне мүлдем қарама-қарсы қойылатын нәрсенiң бар екенiн сезiнедi және бұл жаттық шошу, қорқу, дiрiл, “толық бағыныштылық” сезiмдерiн, “мақұлық сезiмiн” және т.б. қоздырады. Басқа жағынан, қасиеттi, нуминозды mysterium fascinans (лат. – құпия көздi шағылыстыратын, елiктiретiн, таң қалдыратын) ретiнде танылады, ол адамды өзiне тартып әкетедi, сүйсiндiредi, рухтандырады, өзiнен жiбермей, адамды өз ырқында ұстайды. Қасиеттi, нуминоздыны бойынан өткiзу адамға априорлық түрде (тәжiрибеге дейiн) берiлген, ол белгiлi бiр дәрежеге дейiн бұл күйдi басынан өткiзуге бейiм болады. Қасиеттi ұғымы Р. Отто үшiн кез келген дiндi түсiндiруге болатын категориялардың жалпы жүйесiн қалыптастыруға негiз болады.
Православиелiк құдайылық iлiм танушы және философ П.А. Флоренский (1882-1937) дiндi төмендегiдей анықтайды: “… он т о л о г и я л ы қ тұрғыдан дiн дегенiмiз Құдайдың iшiндегi бiздiң өмiрiмiз және Құдайдың бiздiң iшiмiзде өмiр сүруi болса, ф е н о м е н о л о г и я л ы қ тұрғыдан дiн дегенiмiз жанға қ ұ т қ а р у д ы қамтамасыз ететiн әрекеттер мен күйзелiстердiң жүйесi. Басқаша айтқанда, құтқарудың неғұрлым кең, психологиялық мағынасы – бұл р у х а н и ө м i р д i ң т е п е-т е ң д i г i деген ” /2/. Дiн сыртқы әлемнен де алшақ емес, бiрақ оның нағыз орны – жан. Ол бiздi бiзден құтқарады, бiздiң iшкi дүниемiздi ондағы жасырынған ретсiздiктен құтқарады. Ол түпкi саналық өмiрдiң ұланғайыр және ұшы-қиырсыз теңiзiндегi “зұлымдарды жояды”, жанды жөнге салады. Жанға тыныштық бере отырып, ол жалпы қоғам мен бүкiл табиғатта да тыныштық орнатады.
Дiн мен қоғам бiрлiгiн жақтайтындардың пiкiрiнше, қазiргi кезде христиандық ұстанымдар “дүниеде” iске асып жатыр, нанымдар мен рәмiздер осы дүниелiк салаға “көшуде”, сондықтан бұл дүние дiни емес болып табылмайды. “Дiни - зайырлы” деген қарама-қайшылық өз мәнiн жоғалтуда, “зайырлы деген түгелдей дiни” болып табылады. Трансценденттiлiк идеясы сақталады, бiрақ қайта қаралған қалпында сақталады: дiн мәнi мен мазмұны бойынша трансценденттi, бiрақ бұл трансценденттiлiк - сол бiр мезгiлде “әлемге”, “қоғамға” имманенттi (лат. immanens – iшiнде болатын) болып табылатын трансценденттiлiк.
Американ социологы және iнжiлдiк теолог П.Л. Бергер немiс зерттеушiсi Т. Лукманмен бiрге дiндi феноменологиялық бiлiм социологиясы мен феноменологиялық дiн социологиясы позициясынан талдайды. Олардың назары теориялыққа дейiнгi, адамдардың күнделiктi өмiрiнде кездесетiн “әдеттегi бiлiмдердi” зерттеуге аударылған. Интерсубъективтiк адамдық сана “шынайы өмiрдiң қоғамдық конструкциясын” жасайды, соның нәтижесiнде жеке адамдардың “тiршiлiктiк әлемi” құралады.
Мәдениет немесе басқаша айтқанда Номос (грек. nomos - әдет, тәртiп) адамның өмiрiне аса қажет, себебi ол өмiрдiң мәнiн құрайтын құндылықтарды анықтайды және осылайша адамның дүниеде бағдарлануына мүмкiндiк бередi. Өмiрдiң мәнiн ұғынуға деген қажеттiлiк, әсiресе, мәдениетпен қоршалған шекараларда қалыптасатын проблемалы жағдаяттарда қатты сезiледi. Басқа бiреудiң өлiмiн бақылау және осыған байланысты өз өлiмiңдi елестетуден туатын күйзелiс, шала саналылық тәжiрибесi, құрғақ қиялдар, экстаз, күнделiктi қабылдау арқылы берiлетiн өмiр әлемiне деген қанағаттанбаушылық және т.б. дестабилизация, ретсiздiк сезiмiн, қайғы-қасiрет және үрей тудырады. Ғарышты (грек. kosmos – ғалам, дүние реттестiрiлген бiртұтастық ретiнде) тұрақтандыру күнделiктi өмiрдiң өзгермелi кездейсоқтықтарына негiзделе алмайды. Нағыз тұрақтылықты дiн қамтамасыз етедi. “Дiн, - деп жазады П. Бергер, - адамның қасиеттi Ғарыш жасауға деген батыл әрекетi. Басқаша айтқанда, дiн дегенiмiз қасиеттi әдiспен ғарыштандыру. Қасиеттi деп бiз нуминозды, үрей сезiмiн қоздыратын құдiреттi санаймыз, адам ол құдiреттi өз-өзiн сезiнгендей емес, басқаша және өзiн онымен байланысты сияқты сезiнедi және оның белгiлi бiр тәжiрибе зерзаттарында үстем болатынына сенедi” /3/. Қасиеттi деген күнделiктi өмiрден бөлек.
“Адамның өмiрлiк әлемiн” жасауда дiн басты рөлдi атқарады, себебi ол өмiрлiк мәндер беретiн инстанция болғандықтан, оған мән берудiң барлық басқа әдiстерi бағындырылған. “Шындық конструкциясының” басты өлшемi бола отырып, ол осы шындықтың барлық салаларына қатысты заңдастырушы (лат. legitimus – заңды, заңдастырылған) қызмет атқарады, әлемдi өз реттiлiгiмен негiздейдi және түсiндiредi. Дiннiң бағдарлаушы күшi, әсiресе, күнделiктi әлемге күдiк келтiретiн шекаралас жағдаяттарда маңызды. Ол жағдаяттарды құрылымға келтiредi, оларды “қалыпты” жағдаятпен байланыстырады, ретсiздiкке қарсы тұрады және мағынаға толы Номосты құрастырады. Дiн әлеуметтiк байланыс контексiнде жүзеге асып отыратын, тоқтаусыз жүрiп жататын дiни әрекетте iске асады, сонысымен де қасиеттi дiни Ғарыш күнделiктi әлемге берiктiктi қамтамасыз ете отырып, сол әлемге үздiксiз жақындай түседi.
Секуляризацияланған қоғам жағдайында “трансценденцияны қайталай ашу” қажет және оны бәрiнен бұрын адам өмiрiнiң кездейсоқтықты жеңетiн, тәртiп пен тұрақтылық қамтамасыз етiлетiн салаларынан iздеу керек. Трансценденция әрекетiн безендеу үшiн П. Бергер келесi суреттi ұсынады. Нәресте түнде оянып кетедi, ол бағдарсыз қалғандықтан, жылайды, шешесiн шақырады; шешесi келiп, баласын “бәрi де орнында” деп жұбатады. Бұл күнделiктi қайталанатын, әдеттегi қарапайым жағдай, оны түсiндiру дiни өлшемдi қажет етпейдi. “Бiрақ дәл соның мұндай әдеттегi қарапайым болып табылатыны, - дейдi П. Бергер, - тiптi әдеттегiдей емес “шешесi баласын алдап тұрған жоқ па” деген сұрақ, яғни тiкелей дiни өлшемге енгiзетiн сұрақ тудырады. Егер осы болмысты дiни түсiнудiң iшiнде ақиқат бар болса, онда шынайы адал жауап “жоқ” деген жауап болуы тиiс. Ал егер керiсiнше, “табиғилық” жалғыз шындық болса, шешесi жалған айтып тұр. Әрине, шешесi баласын жақсы көргендiктен, өтiрiк айтады және осы себептен де тағы өтiрiк айтып тұрмауы мүмкiн. Әйтсе де, егер оның сол сөздердi айтқан кездегi махаббатын түбегейлi талдаса, оның айтқанының өтiрiк екенi анықталады. Нелiктен? Себебi анасы айтқан жұбату, анасы мен оның баласы арқылы, тұлғалар мен жағдаяттардың кездейсоқтығы арқылы өтедi және шындық сол тұрғыдан берiледi” /4/. Ата-аналар өз балалары үшiн “дүниенi тұрғызушылар” және “дүниенi сақтаушылар” ретiнде көрiнедi, олар тәртiп жағдайында орналасқан дүниенi қалыптастырулары қажет, ал ол дүние балаға қорғаныш болуы тиiс. Оларға “о бастан сенiм” артылған, онсыз бала дами алмайды.
Осылайша, П. Бергер күнделiктi болмыста “дiни өлшем”, адамға өмiрде қажеттi жәй ресми емес дiншiлдiк бар деп санайды. Бұл жәй ресми емес кеңiстiкте тұрақтанған дiншiлдiк дiншiлдiк деп есептелмеуi де мүмкiн, бiрақ ол “күнделiктi өмiрдiң жеке дiни тәжiрибесiн” құрайды және соның негiзiнде “индуктивтi сенiм” қалыптасады.
П. Бергердiң бiрқатар шығармалары бойынша бiрлескен авторы Т. Лукман “өмiрлiк әлем” құрылымын және әлеуметтiк шындықты осы дүниенiң феноменi ретiнде зерттейдi. Оның дiни тұғырнамасындағы орталық ұғым – “трансценденциялау”, ол адамның биологиялық табиғатының шекарасынан шығу, “мағыналық универсум” құрастыру процесi деп түсiндiрiледi. Трансценденциялау адамның тiршiлiк әрекетiнiң кез келген қырын бiлдiредi, бiрақ дiншiлдiкте анағұрлым нақты көрiнiс бередi. Т. Лукман “шiркеуге бағдарланған дiннiң” қазiргi замандық қоғамдағы дағдарысын анықтайды және сонымен қатар шiркеуден тыс дiншiлдiктiң сақталып, өсiп бара жатқанын бекiтедi. Ол дiннiң “спецификалық” және “спецификалық емес” нысандарын, “көрiнетiн” және “көрiнбейтiн” дiндердi ажыратады; бiрiншiсiне дiншiлдiктiң шiркеулiк нысандарын жатқызады, екiншiсiн жалпы әлеуметтiк нысан деп есептейдi. Дiн қоғамның талап ететiн объективтiк үлгiлерiне жалпы және жеке мағына бередi. Ол “жоғары тұратын және трансценденттiк мағыналық байланыстарды” /5/ бекiтетiн әдiс болып табылады. Ол адамның трансценденциялауға деген қабiлетiнiң өнiмдi күшi, сол күштiң арқасында жеке адам тарихи қалыптасқан және рәмiздiк түрде берiлген дүниетанымды қабылдап, iшкi субъективтiк нысанға өңделедi. Дiн - адамның қалыптасуына аса қажеттi компонент, оның маңыздылығы адамның тiршiлiк етуiне мән беруде және құндылықтарды бекiтуде болып табылады. Қазiргi күнi дiншiлдiк тек қана шiркеуге тән болудан қалды, ол бүкiл қоғамға “шашылды”. Отбасыларда, коммуналарда, саяси топтарда, қарым-қатынас жасау топтарында және т.б. мағына берудiң жекешелендiрiлген механизмдерi қалыптасуда. Және дәл осыларда “көзге көрiнбейтiн дiн” мағынасын табады.
Философиялық және әлеуметтанулық түсiнiктемелеулер
Дiндi философиялық және әлеуметтанулық түсiндiрулер алуан түрлi, олар бастапқы ұстанымдары мен әдiстерiне байланысты бөлiнедi. Философия өзiнiң көпғасырлық тарихының бойында дiндi де пайымдау пәнiне айналдырды. Бiлiмнiң жеке саласы ретiнде бөлiнiп шыққан әлеуметтану да бұл феноменге назарын қадап отыр.
Немiс философы И. Кант (1724-1804) көптеген философиялық мәселелердi көтеруде және шешуде жаңашылдық танытты. Ол алғашқылардың бiрi болып, философияның шеңберiнде дiндi қарастыруға арналған арнайы бөлiмдi көрсетедi және сонысымен дiнтанудың бiр бөлiмi ретiндегi дiн философиясының құрылуына, қалыптасуына және дамуына итерушi күш бередi. И. Кант дiндi өзiнiң философиялық жүйесiнiң контексiнде, оның негiзгi ұстанымдары: априоризм, “өзiндiк зат” пен құбылыстың бөлiнуi, “өзiндiк заттың” танылмайтындығы, трансценденттiк пен трансцендентальдықтың ерекшелiктерiне сай пайымдайды.