ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 30.11.2023
Просмотров: 145
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Рибосомалар цитоплазмада топтасып (5-70-тен) орналасып, полисомалар (полирибосома) түзеді. Рибонуклеопротеидтен құралған (протеин пен РНҚ) рибосомалар жасуша цитоплазмасында базофилді боялады, олардың құрамында ферменттер де кездеседі. Рибосома митохондриялар құрамында да болады. Бос рибосомалар жасушаның өзіне керекті протеиндерді, ал эндоплазмалық тор қабырғасындағы рибосомалар жасушадан сыртқа шығарылатын протеиндерді түзуге қатысады.
Жасуша орталығы - цилиндр тәрізді бір-біріне тік бұрыш түзіп орналасатын екі денешік. Бұларды центрольдер деп атайды. Центриоль қабырғасы әрқайсысы үш микротүтікшеден түзілетін 9 топтан тұрады. Ортасындағы осы екі микротүтікшеден түзілген. Бұл органоид жасушаның бөлінуі кезінде, бөліну ұршығын түзеді. Бөліну ұршығы хромосомалардың полюстерге ажырауын қамтамасыз етеді.
Жасуша орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады.
Микротүтікшелер.Барлық эукариотты клеткаларда болатын микротүтікшелердің құрылысы ұзын жіп тәрізді, цитоплазмада созылған және торды құрайды. Ол құрылыстық ұйымды және кейбір органеллеларды ұстап тұрады. Сонымен қатар микротүтікшелер маңызды роль атқарады: клетканың бөлінуі;клеткаішілік тасымалдауда, әсіресе синаптикалық көпіршіктердің ауысушылығы; Гольжи комплексіне эндоплазмалық ретикулумға заттарды рециркуляциялау.Клетканың қозғалмалығы.
-
Фагоцитоз бен пиноцитоз механизмдері.
Эндоцитоз (endocytosis, грек, endon ішкі, kytos жасуша) жасушаға қоректік заттардың плазмолемма арқылы өту процесі. эндоцитоз кезінде плазмолемма цитоплазмаға қарай иіле еніп, әртүрлі мөлшердегі ойықтар жасайды. Ойықтар қармаған заттарымен бірге жасуша плазмолеммасымен цитоплазмаға қарай тартылып үзіледі де, көпіршіктерге (вакуольдерге) айналады. Жасушаға қармалған заттардың табиғатына байланысты эндоцитоз: фагоцитоз және пиноцитоз болып екіге бөлінеді. Фагоцитоз — тығыз қатты заттардың жасуша цитоплазмасына қабылданып, лизосомалар гидролазаларының көмегімен қорытылу процесі. Пиноцитоз жасушаның заттарды сұйық ерітінді түрінде ішу процесі. Жұтылатын пиноцитозды көпіршіктердің мөлшеріне байланысты олар: макропиноцитоз және микропиноцитоз деп аталады.
Фагоцитоз (фаг және грек. kytos — жасуша) — бір жасушалы организмдердің немесе кейбір көп жасушалы жануарлар жасушасының микроскопиялық бөтен тірі нысандар (бактериялар, т.б.) мен қатты бөлшектерді жұтып алып, қорытып жіберуі.
Фагоцитоз процесі кезінде жасуша мембранасы белсенді рөл атқарады. Ол фагосома түзілу үшін қорытылатын нысандар бөлшектерін бүркеп алып, цитоплазманың түбіне қарай тартады. Лизосома жасушаларынан фагосомаға жұтып алған бөлшектерді қорытатын ферменттер түседі. Ал қорытылмаған бөлшектер жасушада ұзақ уақыт сақталуы мүмкін. Фагоцитоз қабыну, жараның жазылуы кезінде иммунитеттің арнайы емес түрінің факторы ретінде шешуші рөл атқарады. Фагоцитоз, сонымен қатар жасуша ішу деп аталады, эндоцитоз арқылы диаметрі шамамен 0,5 мкм-ден асатын қатты бөлшектерді қабылдау. Бұл жағдайда плазмалық мембрана фагосомалар деп аталатын фагоцитарлы везикулаларды қалыптастыру үшін алға жылжып, жасуша бетіне жақын бөлшектерді қоршайды. Содан кейін лизосомалар келіп, осы фагосомалармен бірігіп, фагосомалардағы құрамды сіңіру үшін ас қорыту ферменттерін шығарады.
Пиноцитоз (pinocytosis; лат. pinos — жұту, ішу, сіміру; kytos — жасуша) — жасушаның плазмолемма арқылы қоршаған ортадан сұйық затты немесе ерітіндіні нәзік- микроскопиялық мөлшердегі көпіршіктер түрінде жұту процесі. Пиноцитоз дегеніміз - ұсақ бөлшектермен бірге жасушадан тыс сұйықтықтың тамшыларын белсенді қабылдау. Пиноцитозға қатысатын материалдың табиғатына байланысты, бұл жасушалық ішудің бір түрі. Бұл концентрацияланған түрдегі инсулин және липопротеиндер сияқты маңызды ерітінділерді қабылдауға көмектеседі.
Сонымен қатар, иондар, қанттар және аминқышқылдары да осы әдіс арқылы жасушаға енеді. Бұл жағдайда алдымен минуттық бөлшектері бар жасушадан тыс сұйықтық жасуша мембранасында орналасқан нақты рецепторларға жабысады. Содан кейін, белгілі бір аймақтың плазмалық мембранасы пиносомалар деп аталатын мембранамен байланысқан везикулаларды қалыптастыру үшін бөлшектерді қоздырып, қоршайды. Содан кейін пиносомалар цитоплазмаға өтіп, мазмұны шығады. Пиноцитозды қан капиллярларын түзетін жасушаларда жиі байқауға болады.
-
Митохондриялар құрылысы мен қызметтері.
Митохондрия – клетканың энергетикалық станциясы. Қос жарғақшалы органоид. Сыртқы жарғақшасы тегіс. Жарғақша аралық бүрлер бар. Ішкі жарғақша бүрлері бар тарақша деп аталатын бөлігі. Бұл жарғақша белоктарға бай және құрамында бар болғаны 20% фосфолипидтер болады. Осы қатпарларда энергия алмасуға байланысты маңызды процес (үдеріс) жүреді. Митохондрияның сұйықтық ортасы матрикс деп аталады. Оның ішінде өзінің ДНҚ сақиналы молекуласы, ұсақ рибосомалар болады. Көптеген ферменттер және басқа заттар жүзіп жүреді. АТФ синтезі жүреді.
Митохондрияда синтезделген АТФ молекуласы еркін жылжып цитоплазмаға, одан ядроға және әр түрлі органоидтарға өтіп, биохимиялық реакцияларға жұмсалады. Митохондриялық ДНҚ ішкі жарғақшаны құрайтын кейбір ақуызды синтездейді. Ол ақуыз,май, нуклеин қышқылдарынан басқа зат алмасуға белсенді қатысатын ферменттерден және А,С дәрумендерінен тұрады.Жаңа митохондриялар бұрынғы митохондриялардың бөлінуі арқылы пайда болады.
Энергия алмасу 4 сатыдан тұрады:
-
Күрделі заттардың арнайы жолдармен ыдырап, ортақ өнім активті сірке қышқылын түзуі (Ацетил КоА) -
Үш карбон қышқылдарының циклі (ҮКЦ) -
Биологиялық тотығу (БТ) -
Тотығудан фосфорлану(ТФ)
Кребс циклі (цитрат циклі Кребс циклі үшкарбон қышқылы циклі, лимон қышқылының циклі) – бұл бос көміртекті ацетилдік фрагменттің толық тотығуына әкелетін реакциялар жүйесі.
1937ж Г.Кребс ауқымды зерттеулер нәтижесінде белгілі ди және трикарбон қышқылдарын ферменттер жүйесімен бірлесе отырып, катализдік цикл түзеді деген қорытындыға келді.
Ханс Кребс циклдің көптеген реакцияларын ашып, зерттегендіктен оның атын берген және 1953ж Нобель сыйлығы берілді.
-
Митохондрияның шығу тегі.
XX ғасырдың басында «Симбиогенез» теориясы пайда болды, сол теорияға сәйкес митохондрияның пайда болуы қарастырылған.
3 млрд жыл бұрын жердегі тіршілік барысында оттегі болмайды. Кейін фотосинтездеуші бактериялардың пайда болуымен жер атмосферасында оттегі жиналды. Оттегінің концентрациясының жоғарылауымен анаэробты гетеротрофтардың өмірі күрделене түсті.Олар бактерияларға ұқсас тыныстық белсінділігі бар эндосимбионтты өзінің ішіне кіргізіп алған және оны “қорытпай” энергия станциясы ,яғни митохондрия ретінде қалдырды.
Алғашқы микроскоптар пайда болғаннан кейін, биологияда жасуша ядросы ашылды, жасуша теориясы пайда болды. Эукариоттардың жасушаларында ядродан басқа (сүтқоректілер, өсімдіктер және т.б.) басқа да құрылымдар бар (олар "биобласттар"деп аталды).
• 1840-1890: алғашқы бақылаулар;
• 1890: Рихард Альтман бактерияларға ұқсайтын және әртүрлі эукариот жасушаларында кездесетін цитоплазмалық құрылымдар үшін "биобласттар" терминін енгізеді. Кейінірек " биобласттар ""митохондрия" деп аталды.
1898 жылы Карл Бенда, тағы бір неміс ғалымы, микроскоп астындағы жасушаларды зерттеу үшін тағы бір бояуды қолдану нәтижелерін жариялады. Ол Ричард Альтманның биобласттарын зерттеп, кейде жіптерге ұқсайтын, кейде түйіршіктерге ұқсайтын құрылымдарды көрді. Ол олар үшін "митохондрия" терминін грек сөздерінен "митос", "жіп" және "түйіршік" дегенді білдіретін "хондроз", көпше "митохондрия"деп атады. 1900 жылы Леонор Михаэлис Janus green бояғышы митохондрияны тірі жасушаларға бояйды, бұл олардың дайындық әдістерімен жасалған артефактілер емес, нақты екенін дәлелдеді.
-
Жасушаның микротүтікшелері, микрофиламенттер, фибриллалар, талшықтар мен кірпікшелер.
Микротүтікшелер (microtubuli, грек, micros —үсақ, tubuli — түтікше) — жасушаның цитоқаңқасын түзуге қатысатын құрылымдар. Микротүтікшелер жасушалардағы центросома центриольдерін, базальды денешікті, кірпікшелер мен талшықтарды жасауға қатысады. Олар клетканың митоздық бөлінуі кезінде центриольдер аралықтарындағы бөліну ұршығын түзеді. Микротүтікшелер тубулин протеинінен құралған және жасуша қанқасын (цитоқаңқаны) түзіп, оған тіректік қызмет атқарумен қатар, оның сыртқы пішінін де анықтайды. Микротүтішелер - диаметрлері 24-28 нм цилиндр тәріздес түтікшелер. Олар тубулин белогының полимеризация нәтижесінде түзіледі бұл түтікшелерден ахроматин жіпшелері, ал қозғалуға икем клеткаларда кірпікшелер мен талшықтар қалыптасады. Клеткада тірек қызметін атқаратын су иондарды тасмалдауға қатысады. Цитоплазмада кездесетін микрофиламенттер ұзын, жіңішке түзілістер.Олар да тірек қызметін атқарып, органоидтардың клетка ішілік орын алмастырып қозғалысын реттейді. Кірпікшелер (cilia; лат. cilium — кірпікше) — ұзындығы 5-10 мкм-дей, ені 0,2 мкм-дей жасушаның қимыл-қозғалысын іс жүзеге асыратын арнайы органелласы. Кірпікшелердің орталығында жасуша плазмолеммасымен байланысқан біліктік жіпше - филамент- болады. Ол екі бөліктен: жасушадан тыс жатқан және жасуша ішіндегі бөліктерден тұрады. Кірпікшелер біліктік филаментін — орталығында орналасқан екі микротүтікшелер, шеткі жағындағы тоғыз қосарлы микротүтікшелер ( дипломикротубулдар) және негіздік (базальды) денешік құрайды. Негіздік денешік негіздік түбірден және оған бекіген негіздік аяқшалардан (жолақты құрылым) түрады. Негіздік түбірде қосарлы микротүтікшелердің орнында үштік микротүтікшелер (трипломикротубулдар) болады, ал орталықтағы екі микротүтікшелер болмайды.
Қозғалыс органоидттар бөлек типті белгілі бір қызмет атқаратын жасушаларда болады. Оларға кірпішелер, талшықтар, микробүрлер, микрофибриллалар және т.б. жатады. Кірпікшелер мен талшықтар цитоплазманың өскіндісінен тұратын, ортасында осьтік жіпшесі немесе аксонемасы бар органоид. Аталғандардың соңғысы микротүтікшелердің қанқасынан тұрады. Кірпікшелердің ұзындығы 2-10 нм, ал олардың саны бір жасушаның бетінде жүздеген кірпікшелерге дейін жетеді. Талшықтардың ұзаруы өте кен түрде жүреді (адам сперминнің бір талшығы 50-70 мкм дейін жетеді).
Қарапайымдылар (жасыл эвглена, кірпікшелі кебісше) негізінен бір орынан екінші орынға кірпікшелілерінің және талшықтарының жәрдемімен қозғалады. Жануарлар тіршілігінде кірпікшелілер әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы, омырқалы жануарлар мен адамның кеңсірігінде бір бағытта (кеңсірік сыртына қарай бағытталған) орналасқан мыңдаған кірпікшелілер болады. Олардың негізгі қызметі – ауаның құрамындағы шаң тозаңдарды сүзіп қалу.
Талшықтылар класына жататын жәндіктердің денесінде бір немесе бірнеше талшықтар болады. Және денесі бір ғана жасушадан тұрады. Мысалы, талшықтылар класының өкілі жасыл эвгленаны алуға болады. Дене тұрқы - 4-500 микро милиметрден аспайтын жасыл эвгленаны органикалық заттары мол тұщы суқоймалардан кездестіруге болады.
Жасыл эвглена жыныссыз жолмен, бөліну арқылы көбейеді. Ең алдымен дененің артқы жағына қарай орналасқан, ядросы бунақталып, болашақтағы жас эвгленаның алдыңғы бөлігінде жаңадан талшық пайда болады. Одан 2 жұтқыншақ түзіліп, 2 вакуоль және 2 ядро пайда болады. Сонымен қатар кірпікшелілер класына жататын кірпікшелі кебісшеден 10-15000 кірпікше болады, осы кірпікшелілердің әр қайсысы өскенше қимылдайды, кебісше үздіксіз шапшаң қозғалады.
Талшықтар өте ұзында болып келеді, мысалы, сүтқоректілердің сперматозоид талшығының ұзындығы 100 мкм дейін жетеді. Кірпікшелер оған қарағанда қысқа 10—15 мкм дейін. Бірақтан талшықтар мен кірпікшелердің ішкі құрылысы бірдей болып келеді: олар тура осындай, центриоль сияқты, микротүтікшелерден тұрады. Талшық пен кірпікшенің қозғалысын осылай түсіндіруге болады: микротүтікшелер өзара бір бірімен сырғанап, нәтижесінде органеллаларының майысуына әкеледі. Әр талшықтың немесе кірпікшенің негізінде базальді денешік болады және ол органеллаларды клетканың цитоплазмасында тұрақтандырады. Қозғалыс органеллалары өз жұмысына АТФ энергиясын жұмсайды.