ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 30.11.2023
Просмотров: 100
Скачиваний: 4
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ДӘЛЕЛ КОНЦЕПТІСІНЕ ФОКУС ЖАСАЛҒАН ТАРИХ ПӘНІНЕН САБАҚТЫ ЖОСПАРЛАУ БОЙЫНША НҰСҚАУЛЫҚ
1. Тарихи концепт «Дәлел»
Тарихи концепті «дәлел» арқылы білім алушылар тарихи оқиғаларды талдайды, ол үшін әр түрлі тарихи деректерді (ауызша немесе жазбаша) қолданады. Талдау дағдысы Блум таксономиясы бойынша «жоғары ойлау» дағдыларына кіреді. Деректермен танысып және зерттей келе оқушылар әртүрлі деректердегі мәліметтерді талдайды, жүйелейді, өткенді куәландыратын деректерге сыни тұрғыдан баға береді. Сондай -ақ, қазіргі кездегі ақпарат деректерінің негізінде дәйекті қорытынды шығаруды үйренеді. Яғни сыни тұрғыдан ойлайтын азаматтар ретінде қалыптасады.
Күтілетін нәтиже. Оқушылар:
- қарастырылып отырған дәлелге қатысты тарихи айғақтың ерекшеліктерін талдайды, мысалы: аудитория, мақсаттары, көзқарастар, формат, аргумент, шектеулер және контекст;
- тарихи айғақтарды талдау және бағалау негізінде дәйекті қорытынды жасайды;
- өткен заман туралы объективті түсінік қалыптастыру мақсатында түпнұсқалық және қосалқы деректерден әртүрлі, кей кезде қарама-қайшы айғақтарды біріктіреді
Оқыту процесін ұйымдастыру
Аталаған тарихи концепті бойынша оқыту процесін ұйымдастыру сабақты жоспарлаудан басталады. Оқу бағдарламасында берілген тақырып пен оқу мақсатының мазмұнын дұрыс түсініп алған жөн. Мысалы, Қазақстан тарихы пәні бойынша 6-сыныптың ұзақ мерзімді жоспары «Қазақстан аумағындағы ерте ортағасырлық мемлекеттер» тақырыбы бойынша «VI-IX ғасырларда билік құрған қай қағандардың есімдері тарихта сақталды?» деген зерттеу сұрағынан басталады. Егер тек зерттеу сұрағына ғана назар аударатын болсақ, билік құрған қағандардың еңбегін анықтау үшін, құжаттар арқылы дәлелдеу керек деген ой туындайды. Сондықтан тақырып пен зерттеу сұрағын қарастырғанда, оқу мақсатына бірге талдау жасаймыз. Аталған тақырыптың оқу бағдарламадағы мақсаты мынадай: 6.3.1.1 оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы Түрік қағанаты құрылуының тарихи маңызын анықтау;
6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау;
Мақсатта тарихи оқиғалардың ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау қажеттігі айтылғандықтан, демек сабақта көңіл бөлетін концепт «ұқсастық пен айырмашылық» болмақ. 6-сыныптың келесі тақырыбы: Көне түркі жазуы. Зерттеу сұрағы: Білге қаған мен Күлтегіннің мемлекетті нығайтудағы саясаты бізге қандай деректерден белгілі? «6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму ерекшеліктерін түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау; 6.2.3.1 көне түркі жазуының маңызын түсіндіру» деген оқу мақсаттары берілген. Бұл оқу мақсаты алдыңғы тақырыпта да берілгендіктен, кейбір мұғалімдерде күмән туатындығы белгілі, яғни тарихи концепт «ұқсастық пен айырмашылық» па, әлде басқа ма деген. Сондықтан тақырып пен оқу мақсатын қатар алғанда, қандай тарихи оқиғаны оқыту қажеттілігіне көңіл аударамыз. Бұл ретте мәселе көне түркі жазуы туралы, сол себепті жазудың мазмұны мен маңызын анықтау үшін дәлел қажеттігі туындайды. Демек, аталған тақырып пен оқу мақсатына лайықты концепт «дәлел» болмақ. Сабақты жоспарлаудың бастапқы кезеңінде әр тақырыпқа сай концептіні мұқият таңдау қажет. Тақырыпқа сай концептіні таңдау барысында ең бастысы – тақырып мазмұнына назар аудару және мұғалім ретінде өз-өзіне келесідей сұрақтар қою: Берілген тақырыптың мазмұны концепті бойынша талдауды жүргізу үшін жеткілікті ме? Тиісті түпдеректер мен қосалқы деректер бар ма? Оқушылардың тарапынан берілетін дәйектер мен негіздеменің шектеулігі жоқ па? Оқушылар бұл концептінің негізінде тапсырмаларды орындай ала ма?
Әр сыныпқа сәйкес концептілер бойынша нақты қандай дағдылар дамытылуы тиіс екенін анықтап алу. Оқу бағдарламасында концептілерге сәйкес дағдылардың прогрессиясы берілген . Әр сыныпқа арналған дағдылар бойынша күтілетін нәтижелер оқушылар жетуі тиіс минимум болып табылғанымен, оқушылардың бір бөлігі келесі сыныптарда қалыптасуы көзделген дағдыларды игеруі мүмкін екендігін ескерген жөн.
«Дәлел» концептісі бойынша дамытылатын дағдылардың прогрессиясы. Оқушылар:
| 5сынып | 6-сынып | 7-сынып | 8-сынып | 9-сынып |
| Тарихи деректерді зерттеу арқылы қойылған сұрақтарға жауап табу | Пікірді қолдау немесе сынға салу үшін бірқатар деректерді қолдану | Деректі оқу барысында «көзге түсетін ақпарат шегінен» шығу және тарихи сұраққа жауап беруге және белгілі бір нәтижеге келуге мүмкіндік беретін қорытынды-ларды шығару | Алғышарттарын, аудиториясы мен негізгі міндетін ескере отырып, қорытынды-ларды шығару үшін деректерді тұжырымдау | Негізді қорытынды-ларды қолдау мақсатында тарихи деректерді олардың контексті, аудиториясы мен мііндеттері аясында бағалау |
Берілген кестеде оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты ойлау дағдылары да күрделене түседі. Осыған орай мұғалім концептіге қатысты тапсырмаларды таңдағанда және құрастырғанда ойлау дағдыларының прогрессиясын міндетті түрде ескереді. Атап айтқанда 5-сынып оқушылары деректі пайдаланып зерттеу сұрағына жауап іздесе, 6-сынып оқушысы бірнеше деректерді салыстырып, мәнін түсініп, өзіндік пікірін білдіреді, сыни көзқарасын білдіреді. Деректің қаншалықты сенімді және шынайылығын ашады. 7-сыныпта деректі оқу барысында «көзге түсетін ақпарат шегінен» шыға отырып, өзіндік қорытынды жасайды. Мысалы , берілген сурет Бірінші дүниежүзілік соғыс кезін бейнелейді. Бұл айқын ақпарат, яғни «көзге көрінетін ақпарат», ол соғыс кезі екені анық, ал «көзге түсетін ақпарат шегінен» шығу дегеніміз не? Суретті талдау кестесіне қараңыз:
| Оқушылар соғыс барысында адамдар газды қолданды деп айта алады. Ал одан қорғану қарапайым түрде масканы кию болды. Газдың қолданылуы жаңа қарудың пайда болуын білдірді деп қорытынды жасай алады |
| Оқушылар көп адамдардың қайтыс болуы туралы болжам жасай алады. Өйткені пулеметтер өте тез ататын. Оған қоса ату жарақтары сол кезде үлкен қажеттілікте болғанын болжай алады. |
| Оқушылар майдандағы жағдайдың мүшкіл болғандығы туралы айта алады. Окоптардың да нашар салынғандығы, соның салдарынан қорғаныстың әлсіз болғандығын тұжырымдайды. |
Қорытындылар: Тереңірек оқу арқылы талдау. Нені көздейді? Оқушылардың берілген деректі тереңінен, жан-жақты талдап, қорытынды жасай алуына әкеледі.
8 және 9-сынып оқушылары үшін тарихи деректі талдаудың келесі тәсілі HIPP формуласын (H (Historical context) – Тарихи котекст, I (Intended audience) - Арнаулы аудитория, P(Point of view (author’s) – Автордың көзқарасы, P (Purpose (author’s) – Автордың мақсаттары) пайдалануға болады. Осындай тарихи деректерді талдау негізінде оқушылардың дәлелді пайымдау дағдылары дамиды.
Зерттеушілік іс-әрекет: Тарихты түсіну және талдау үшін тарихи құжаттар, мысалы тарихи суреттер, қолжазбалар, документтер, газет қиындылары, көне кітаптар, ертедегі аудиожазбалар, деректі фильмдер (мысалы ҰОС жылдары түсірілген кадрлар) бірінші деңгейдегі дереккөздер болып есептеледі. Сол арқылы оқиға қайда болды, қашан және неліктен деген сұрақтарға жауап аламыз. Бұл жерде құжат авторының көзқарасы мен мақсатын, құндылықтарын біле отырып, оқушы өзіндік интерпретация жасайды. Екінші деңгейдегі деректер тарихшылардың зерттеулері, авторефераттар, яғни тарихи оқиға өтіп кеткеннен кейінгі көп уақыттан соң шыққан деректер. Оқушылардың зерттеушілік қабілеттерін дамытуға және зерттеу дағдыларын қалыптастыруда «дәлел» концептісінің ықпалы зор. Әр түрлі деректерді бере отырып, зерттеу сұрақтарын бірге құрастыруға болады, төменгі сыныптарда жас ерекшеліктеріне қарай алдын-ала дайындап алуға болады. Мысал ретінде мынадай сұрақтар қойылады:
1. Осы мәліметтер мен түсіндірмелердің негізінде қандай дәлелдер бар? Бұл қандай көздер (мысалы, бастапқы немесе қайталама; артефактілер, құжаттар, суреттер,
аудиовизуалды материалдар,суреттер, Статистика)?
2. Бұл шынайы дереккөзі ме? Сіз қалай білдіңіз?
3. Бұл көзді кім құрды және қандай мақсатпен? Ол қай контексте құрылды (мысалы, уақыт, орын және жағдайлар)?
4. Бұл дереккөз неге және кіммен сақталды?
5. Бұл көзді көп немесе аз сенімді ететін факторлар қандай? Бұл дереккөз қандай да бір жағымсыздықты немесе пайымдауды көрсете ме?
6. Бұл дереккөзде не бар немесе жоқ? Бұл дереккөз басқа көздерден алынған дәлелдерге қайшы келе ме?
7. Тарихшылар бұл дереккөзді қалай түсіндірді? Тарихшылар мұны қалай қолданды?
8. Бұл оқиғаның, тұлғаның немесе дамудың әртүрлі түсіндірмелері мен түсіндірмелері бар ма? Егер иә болса, неліктен екенін түсіндіріңіз. Сіз қандай түсіндірмені немесе түсіндірмені ең сенімді деп санайсыз? Неліктен?
Берілген үлгі сұрақтарға жауапты оқушылардан әр түрлі жоба түрінде жинап алуға тырысыңыз. Постер немесе интеллект карта, инфографика, презентация, шағын реферат, баяндама, эссе, тарихи әңгіме, сызба, кесте т.б. зерттеу нәтижелерін ұсынудың басқа да форматтарын пайдаланыңыз.
Оқыту әдістемесі.
Сабақ барысында мұғалімдер концептілерге негізделген оқытуды, олардың негізінде тапсырмаларды қалай құрастыратынын анықтау маңызды . Құрастырылған тапсырмалар дағдылардың прогрессиясына орай біртіндеп күрделенуді қамтамасыз етіп, толыққанды, егжей-тегжейлі талдауға бағытталған болуы тиіс. Сабақ «дәлел» концептісінің негізінде құралса, онда сабақ барысындағы барлық іс-әрекет түпдеректермен жұмыс жасауға бағытталуы тиіс. Төменде көрсетілген мысал «дәлел» концептісі бойынша тапсырмаларды құрастырудың үлгісін сипаттайды.
Тапсырма: Халық ауыз әдебиеті туындыларының авторын анықтап, олардың тарихи дерек ретіндегі құндылығын анықтап жазыңыз. Қандай тарихи оқиғалар туралы айтылғандығын анықтаңыз.
Кәрі ақсайды ақылдан,
Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Ер ақсайды жақыннан,
Жәнібек Шақшақұлы - болат найза!
Қазір әлсіз болсам да,
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Үмітім бар ақырдан,
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Жасым жетіп он беске
Бөкейді айт сағыр менен дулаттағы,
Кірер ме екем кеңеске,
Деріпсәлі, Мандайды айт қыпшақтағы!
Бұғана қатып, бел бекіп
Өзге батыр қайтса да, бір қайтпайтын
Ерегескен дұшпанмен
Сары менен Баянды айт уақтағы!
Шығар күн туса күреске!
Ағашта, биікті айтсаң, қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң, Бөгембайды айт!
Авторы: Найзасының ұшына жау мінгізген - ____________________________ Еменәлі керейде ер Жабайды айт! ____________________________
Авторы: _____________________________________
Қандай ақпарат берілген?
Берілген тапсырманың идеясы дұрыс және «дәлел» концептісіне тиесілі дағдылардың дамуына септігін тигізеді. Алайда берілген тапсырманың берілуінде нақтылық пен егжей-тегжейлі критерий берілмеген:
1. Ұсынылған тапсырмада халық ауыз әдебиеті туындыларының авторларын көрсету маңызды, себебі оқушыларға бұл ақпарат сол тарихи кезеңнің контекстіне үңілуге мүмкіндік береді.
2. Тапсырманы құрастырушы оқушыдан бірден деректердің құндылығын анықтауды талап етеді. Одан кейін қандай тарихи оқиғалардың сипатталғандығын сұрайды. Тапсырмада сұрақтардың қарапайымнан күрделіге қарай біртіндеп қойылуы көзделмеген.
Бұл тапсырманы былайша құрастырған дұрыс:
• Деректерді түсіну, оның тарихи контекстін анықтау. Берілген туындылардың авторлары мен олардың өмір сүрген тарихи кезеңіне назар аудару. Бұл жыраулар қашан өмір сүрді? Олар өмір сүрген тарихи кезең несімен ерекшеленді? Сол заманда Қазақстан аумағында қандай тарихи оқиғалар мен процестер орын алды?
• Деректі талдау. Берілген туындыларда қандай тұлғалардың есімдері кездеседі? Белгілі бір географиялық атаулар (жер-су атаулары) бар ма? Тарихи даталар көрсетілген бе? Қандай да бір тарихи оқиғалардың сипатталуы орын алды ма? Мысалдар келтір. Берілген туындыларда батырлар қалайша сипатталған? Олардың бұлайша сипатталуын қалай түсіндіре аласың? Бұл сол замандағы қандай тарихи оқиғалармен байланысты болуы мүмкін? Асыра-сілтеушілік жоқ па? Бұл туындыны жазған автордың жеке субъективті пікірі болуы мүмкін бе? Оның берген мәліметтерін басқа да деректер негіздей алады ма? Берілген екі деректің ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар ма? Екі туындыны біріктіретін не? • Деректі бағалау. Ұсынылған деректер XVIII ғасырдағы Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты туралы қаншалықты жеткілікті ақпарат бере алады? Бұл ақпараттар тарихшыға қаншалықты маңызды? Бұл туындылардың тарихи құндылығы бар ма? Бар болса, нақты мысалдар келтір.
«Дәлел» концептісі бойынша оқытуды ұйымдастыру тарихи деректермен жұмыс жасауда көрінеді, сол себепті деректермен жұмыстың бірнеше үлгісін ұсынамыз.
4) Деректермен жұмыс.