Файл: лихан Бкейхан атындаы жалпы білім беретін мектеп кмм Шоан мрасы рпаа мра Дайындаан Рахимжанова А. К.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 01.12.2023
Просмотров: 12
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
«Әлихан Бөкейхан атындағы жалпы білім беретін мектеп» КММ
«Шоқан мұрасы – ұрпаққа мұра»
Дайындаған: Рахимжанова А.К
Ақпан, 2023 жыл
Шоқан (оның шын аты-Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уәлиханов
(1835 жылы қарашада Қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекінісінде туған, 1865 жылы сәуірде қазіргі Алматы облысының Алтынемел ауылының маңында қайтыс болған) - қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, этнограф, географ, фольклоршы, ағартушы, демократ. 1853 жылы Омбы кадет корпусын бітірген, 1861-1862 жылы Санк-Петербург университетінің тарих-филология факультетінде дәріс тыңдаған.
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Оған туылған кезде берілген есім Мұхаммед-Канапия, ал Шоқан деп анасы еркелетіп атаған. Балалық шағы Құсмұрында, одан кейін Сырымбет ауылында өтті. Болашақ ғалымның рухани қасиеттері жастайынан қалыптасқан. Ол ізденімпаз болды, жазуды және сурет салуды ерте үйренді. Құсмұрындағы бастауыш жекеменшік ауыл мектебінде оқып жүргенде-ақ Шоқан араб, парсы, ортағасырлық түркі тілдерінің қыр-сырын меңгерген. Жас кезінен бастап ол өз ойларын нақты тұжырымдауды, жақсы және бейнелі сөйлеуді және жазуды үйренді. Оның тәрбиесіне ата-анасындай қастерлеп, жақсы көретін әжесі Айғаным әсер еткен. Кейін арнайы тапсырмадағы офицер болып, әжесінің қайтыс болғаны туралы хабар алған Шоқан, Сырымбетке жетіп, әжесін соңғы сапарға шығарып салды.
Шоқан бала кезінен ғылымға құмар болды. Бұған орыс зиялыларының өкілдері де ықпал етті. Шоқан ауылында академик А.Шренк, декабристер С.Семёнов, А.Стейнгель, Н.Басаргин, Қазан университетінің студенттері С.Сотников, Н.Костилецкий, Т.Сейфулин бірнеше рет болды.
1847 жылдың күзінде 12 жасар Шоқан әкесімен бірге Омбыға келіп, әкесінің достарының көмегімен Сібірдегі ең үздік оқу орны саналған Сібір кадет корпусына жіберіледі. Мұнда оларға кең және тереңдетілген білім берілді. Қазақстанның географиясына, сондай-ақ қазақ халқының тарихына көп көңіл бөлінді. Шоқан өте жақсы оқыды. Оған ұстаздары Н.Ф.Костилецкий мен В.П.Лободовскийдің ықпалы зор болды. Шоқан кадет корпусында жүріп-ақ көрнекті шығыстанушы Н.И.Березинмен байланыста болды, оның еңбектері оны Шығыс ортағасырлық шежірелерді зерттеуге ынталандырды.
Белинский мен Герценнің бостандық сүйгіш идеялары, Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясы Шоқанның рухани жүгісін толықтырды. Шоқан өзінің сүйікті ақындарының көптеген өлеңдерін жатқа білетін, сонымен қатар Батыс Еуропа жазушыларының шығармаларын ықыласпен оқыған, сонымен қатар шығыстанушы ғалымдардың шығармаларын зерттеуге көп уақыт бөлетін. Қуғында болған ақын С.Ф.Дуров, саяхатшы ғалым П.П.Семёнов-Тянь-Шанский, Шоқанның досы Г.Н.Потанин оның білімділігін, кең эрудициясын атап өтті. 1853 жылы он сегіз жасар Шоқан кадет корпусын корнет офицерлік шенімен аяқтады.
Нақты ғылыми білімі мен эрудициясы бар, бірқатар шығыс және еуропалық тілдерді білетін Шоқан ғылыми зерттеулермен айналысты. 1855 жылы генерал Г.Х.Гасфорттың сапарына қатысып, Орталық Қазақстан, Тарбағатай, Жетісу арқылы Іле Алатауындағы Семей, Аягөз, Қапал арқылы ұзақ саяхат жасады.
Сапар барысында Шоқан ғылым үшін маңызды мәліметтерді, тарихи дәстүрлерді, әдеби ескерткіштерді жинады. 1850 жылғы Ыстықкөл экспедициясына қатысқан Шоқан Ыстықкөл ойпатына шолу жасайды, қырғыз халқының тарихы мен мәдениетін зерттейді, "Ыстықкөл сапарының күнделігі" мен "қырғыздар туралы жазбалар"жазады. Экспедиция кезінде ол Шоқанға Батыс және Шығыс Түркістанды аралап шығуға кеңес берген П.П.Семёнов-Тян-Шанскиймен танысады. 1856 жылдың күзінде Шоқан Құлжаға барып, екі ел арасындағы сауда қатынасын жақсарту мәселелері бойынша Қытай билігімен келіссөздер жүргізеді.
Қырғыз жеріне саяхаттау Шоқанға көптеген жаңалықтар әкелді. Жан-жақты зерттеуші Шоқан қырғыз халық әдебиетінің «Манас» эпопеясы сияқты шығармасына да көңіл бөледі. Ол осы үлкен эпикалық циклдің үлкен үзіндісін жазып алған.
1858-1859 жылдары Шоқан Еуропалық ғылымдағы "ақ дақ" болып табылатын Қашқарға әйгілі сапарын жасап, Шығыс Түркістанның саяси-экономикалық құрылымымен танысып, осы өлкенің тарихы мен этнографиясына қатысты материалдар жинап, бірқатар деректерге ие болды. Ғылым үшін маңызды бірқатар жинақтар, қолжазбалар, эскиздер жасады. Оның «Алтышар туралы...» атты ірі еңбегі Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, географиясына, қоғамдық өміріне талдау жасап, ғылыми әлемде жоғары бағаланды.
Санкт-Петербургте болған жылдары (1859-1861) Шоқан Уәлиханов бірнеше әскери-саяси және ғылыми мекемелерде жұмыс істеп қана қоймай, шығыстанушы ғалымдармен және орыс жазушыларымен тығыз байланыста болды. Шоқан шығыстанушылар В.В.Григорьевпен, В.П.Васильевпен, В.В.Вельяминов-Зерновпен, ғалым әрі дипломат И.И.Захаровпен, сыншы Н.Н.Страховпен, ақындар А.Н.Майковпен, Я.П.Полонскиймен және орыс әдебиетінің басқа да жарқын есімдерімен байланыста болды.
Шоқанның достарының арасында көрнекті жазушы Ф.М. Достоевский болды. Семей қаласында басталған достық Петербургте де жалғасын тапты.
Шоқан Уәлиханов артына үлкен ғылыми мұра қалдырды. Шоқан Уәлиханов өз еңбегімен Орта Азияның бірқатар халықтарын зерттеуге орасан зор үлес қосты. Сонымен қатар, Шоқан Уәлиханов батыстық мағынада қазақтың тұңғыш суретшісі болды. Ол өзінің ғылыми және саяхат күнделіктерін көркемдеп, этнографиялық нақты жанрлық, портреттік және пейзаждық очерктерді көптеп жасады.
Уәлихановтың қоғамдық-саяси көзқарастарын қалыптастыру үшін оның озық демократиялық зиялы қауым өкілдерімен – ақын С.Ф. Дуровпен, жазушы Ф. М. Достоевскиймен танысуы үлкен маңызға ие болды.
Ауру (туберкулез) асқынып, дәрігерлердің кеңесімен 1861 жылдың көктемінде еліне оралады. Халық арасындағы өмір және халықтың екі есе қысымға ұшырағанын мойындай отырып, ол 1862 жылы Атбасар ауданында аға сұлтан болуға келісті. «Мен келістім, жерлестерімді шенеуніктердің озбырлығынан, қазақ байларымен қорғауға көмектесу мақсатында аға сұлтан болуға. Мен бірінші кезекте отандастарыма білімді аға сұлтанның пайдасы көбірек екенін мысалмен көрсету», – деп жазады ол Ф.Достоевскийге жазған хатында.
Уәлихановтың өмірінде Петропавл қаласының орны ерекше болды. Ол Ресейден келген достарымен хат алмасуда осы қаланы өзінің мекен-жайы етіп белгілеген. Қалада ондаған рет болып, жергілікті кітап саудасының, киім тігу, шаруашылық шеберханаларының қызметтерін пайдаланды. Ең бастысы, Петропавл қаласында оның достары мен пікірлестері болды. Солтүстiк қазақстандықтар ұлы жерлесiн еске алу үшiн оның атын ауданға (Уәлихановский), таяуда үлкен с-з, облыс орталығында көше деп атады. Айыртау ауданында Шоқанның өзі өскен әжесі Айғанымның мүлкі қалпына келтірілсе, қазір мұнда қазақ ғалымының мемориалдық мұражайы бой көтерді.
Қазақтың көрнекті ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми еңбектері мен шығармашалары әлем әдебиетінің қазынасына енді. Ол оның шежіресінде өшпес парақ жазды, онда оның тамаша тұлғасының шексіз ауқымы, қысқа, бірақ жарқын ғұмыры ғасырлар бойы таңбаланған.
Қорытынды: қазақтың көрнекті ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми еңбектері мен іс-әрекеттері әлемдік әдебиет қазынасына енді. Ол оның шежіресіне өзінің данышпан тұлғасының, қысқа, бірақ жарқын өмірінің шексіз ауқымын ғасырлар бойы бейнелейтін өшпес ізін қалдырды.