Файл: Реферат таырыбы Етістікті лексикаграмматикалы категориялары Орындаан Даненова Г. Т тексерген Искакова Ш. К.docx
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 107
Скачиваний: 4
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ә) –дыр, -дір, -тыр, -тір. Мысалы, келтір, толтыр, күлдір, т.б.;
б) -ыр, -ір, -ар. Мысалы, өшір, шығар, татыр, т.б.;
в) –т. Мысалы, оқыт, тойлат, кекет, т.б..
3) Ырықсыз етіс. Қосымшалары: а) –н,- ын,-ін. Мысалы, білін, тазалан, т.б.;
ә) -л, -ыл, -іл. Мысалы, қозғал, жинал, т.б..
4) Ортақ етіс. Қосымшасы: -с, -ыс, -іс. Мысалы, жинас, салыс, т.б..
Өздік етіс. Өздік етіс – субъектінің қимылы сол субъектінің өзін қамтығанын білдіретін етістің түрі. Мысалы, Бала пәлтесін киді деген сөйлемдегі қимылды атаған сөз – ки етістігі, кию қимылының логикалық субъектісі – бала, сөйлемде бұл затты атаған сөз бастауыш қызметінде тұр, аталған қимыл қамтыған объект-зат – пәлте, бұл сөзді атаған зат есім тура толықтауыш қызметінде тұр. Енді сөйлемдегі етістікке өздік етіс жұрнағын қосып, сөйлемді қайта құрастырайық: Бала киінді. Енді киіну етістігі арқылы аталған қимылдың субъектісі мен объектісін анықтап көрейік: киіну қимылын жасаған – бала, яғни логикалық субъекті өзгерген жоқ, ал осы киіну қимылының объектісіне келсек, яғни, қимыл қамтыған зат – баланың өзі болып тұр. Басқаша айтсақ, кию қиымылының логикалық субъектісі – бала, объектісі – пәлте болса, киіну қимылының субъектісі де, объектісі де – бала. Бұл мағына етістікке өздік етіс жұрнағын қосу арқылы алынды. Ендеше өздік етіс дегеніміз – қимылдың субъектісі де объектісі де бір зат екенін білдіретін етіс болып шығады.
Өздік етісті анықтауда етістіктің негізі білдіретін қимылдың логикалық субъектісі мен объектісін анықтап алып, оны етіс жұрнағы жалғанғанн кейінгі етістік атаған қимылдың субъектісі мен объектісімен салыстыру әдісін қолданамыз. Мысалы, таран, боян, т.б. Таран етістігінің негізі – тара: бұл қимылдың логикалық субъектісі – кез келген зат (адам) бола алады, ал объектісі – шаш, немесе тарауға келетін басқа заттар; тара етістігінен алынған таран сөзі атайтын қимылдың логикалық субъектісі де - кез келген зат (адам) бола алады, бірақ тарану қимылы енді шаш, немесе тарауға келетін басқа заттарды емес, субъектінің өзін қамтығанын көреміз, яғни тарану әрекетінің субъектісі мен объектісі – бір зат. Сол сияқты бояну әрекетінің субъектісі – қыз десек, объектісі – сол қыздың көзі, шашы, беті, т.б. болуы мүмкін. Ал бояну әрекетінің субъектісі мен объектісі – қыздың өзі, өйткені бояну әрекетін қыз өзіне жасады.
Етістіктің өздік етіс тұлғасы тек сабақты етістіктерден ғана жасалады. Дегенмен сабақты етістіктердің бәрі бірдей өздік етіспен түрлене бермейді. Тек тура объектісін атайтын зат субъектінің бөлшегі немесе меншігі болатын етістіктерден ғана өздік етіс формасы қалыптасады. Мысалы, бояу қмиылының тура объектісі болатын бет, көз, шаш, т.б. қимылды жасаушы адамның бөлшегі- дене мүшелері, кию қимылының тура объектісі – киімнің түрлері –субъектінің меншік заттары. Салт етістіктер өздік етіс жұрнағын қабылдамайды.
Белін буынды, шашын таранды сияқты етістіктің негізі атайтын қимылдың тура объектілерін өздік етіс тұлғаларымен тіркестіріп қолдана беруге болады, бірақ бұл – қазақ тілінің сөйлеу нормасына сай емес, стильдік мақсаттағы нормадан ауытқу болып табылады.
Өздік етіске беріліп жүрген анықтамалардың бірі – «қимылды субъекті өзіне жасағанын, немесе өзі үшін жасағанын білдіретін етістің түрі өздік етіс деп аталады». Мұндағы «субъекті қимылды өзі үшін жасағанын білдіретін етіске» сұран, қаран, ойлан, тебін, көрін, т.б. с.с. қатардағы етіс тұлғасындағы сөздер жатқызылып жүр. Бұл етіс тұлғаларындағы етістік арқылы аталған қимылдарда субъектілер әрі объекті ретінде көрінбейді. Яғни, субъектінің қимылы өзін қамтымайды. Есесіне қимылды субъекті өзі үшін жасағанын байқаймыз. Өзі үшін сұранады, өзі үшін қаранады, өзі үшін ойланады, т.б.
Өздік етіс жұрнақтары кейде етістік тудырушы құранды жұрнақ құрамында кезедседі: намыстан, ауыздан, т.б.. Сондай-ақ бүгінгі таңда түбірін анықтау қиындаған сөздердің құрамында да ұшырасады; оян, үйрен, т.б..
Өзгелік етіс. Өзгелік етіс – қимылды субъектінің өзі емес, өзге субъекті (агенс) жасайтынын білдіретін етістің түрі. Етістің бұл түрінде логикалық субъект қимылды өзі атқармайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі, себепші болып, сөйлемде бастауыш қызметінде көрінеді. Ал қимылды басқа субъекті, яғни, агенс, жүзеге асырады. Оның сөйлемге қатысуы міндетті емес, қатсыса қалса, барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде келеді. Мысалы, Әкем хат жазғызды. Жазу қимылының иесі – әкем, жазғызу қимылының да негізгі субъектісі – әкем, бірақ қимылды өзі жасаған жоқ, хатты басқа біреу жазды. Әкем хатты әпкеме жазғызды деп сөйлемге істі орындаушыны қатыстырсақ, ол барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде көрінеді. Яғни, хатты жазған – әпкем, оған түрткі болған – әкем. Сөйтіп, өзгелік етіс тұлғаларында логикалық субъекті саны кемінде екеуден кем болмайды. Оның бірі – негізгі логикалық субъект – істі өзі орындамайды, қимылдың жүзеге асуына түрткі болады, сөйлемде бастауыш қызметінде келеді; екіншісі – істі тікелей орындаушы, агенс, сөйлемге барыс септігі арқылы жанама толықтауыш қызметінде қатысады.
Өзгелік етіс тек сабақты етістіктерден ғана жасалады. Сабақты етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын қосқанда ғана істі тікелей атқарушы қосалқы субъект, агенс, пайда болады. Мысалы, Мен ініме сабағын оқыттым. Қимылдың атқарылуына түрткі болған субъект – мен, сөйлемде бастауыш қызметінде келген, тікелей орындаушы агенс – інім, сөйлемде жанама толықтауыш қызметінде тұр. Ал етістіктің негізіндегі тура объекті етістік өзгелік етіске айналғанда өзгеріссіз тура толықтауыш қызметінде қалады: сабағымды оқыдым – сабағын оқыттым. Басқаша айтсақ, сабақты етістікке өзгелік етіс жұрнағын қосқанда, ол сабақтылық мағынасын сақтап қала береді.
Салт етістіктерге өзгелік етіс жұрнағын қосқаннан бірден өзгелік етіс пайда болмайды. Өзгелік етіс жұрнағын салт етістікке қосқанда төмендегідей семантикалық өзгерістер орын алады:
Салт етістік сабақтыға айналады: кел –келтір, шық – шығар, піс –пісір, т.б.. Бұл құбылыс келесі өзгерістерге себеп болады.
Салт етістіктің субъектісі сабақты етістіктің тура объектісіне айналады: ет пісті – етті пісірді. Салт етістіктің субъектісі болған сөйлемдегі бастауыш ол өзгелік етіс жұрнағы арқылы сабақты етістікке айналғанда тура толықтауыш болып келген;
Сабақты етістіктің өз субъектісі пайда болады. Әйелдер етті пісірді. Мұндағы логикалық субъекті істі тікелей атқарушы да.
Сөйтіп, өзгелік етіс жұрнақтары салт етістікке бір қайтара қосылғанда, оны тек сабақты етістікке ған айналдырады, өзгеліс етіске тән грамматикалық мағынаны білдіре алмайды. Өйткені Әйелдер етті пісірді дегенде істі атқарушы субъекті саны – біреу-ақ, Мен ініме сабағын оқыттым деген мысалдағы сияқты екінші субъект көрінбейді. Ал осы салт етістіктен сабақтыға айналған етістікке тағы бір өзгелік етіс жұрнағын қоссақ, ол енді өзгелік етістің мағынасын білдіріп, логикалық субъект саны өседі. Әйелдерге ет пісіртті. Енді мұнда әйелдер істі тікелей орындаушы агенске айналып, толықтауыш қызметінде келген де, пісірту қимылына басқа субъект түрткі болған.
Сөйтіп, өзгелік етіс жұрнақтарының бір ерекшелігі – бір сөзге бірнешеуі бірінің үстіне бірі қосыла алады. Әкем хат жаздыртқызды. Бұл кезде енді істі орындауға қатысатын субъектілер саны да өсе береді. Әкем – істің жүзеге асуына түрткі болған негізгі субъект, ол әпкеме тапсырма берді, әпкем үшінші біреуден осы істің орындалуын сұрады, үшінші адам төртінші тұлғаға орындатты. Яғни хатты жазу әрекетін тікелей орындаған тек төртінші қатысушы болып шығады.
Ырықсыз етіс. Ырықсыз етіс – қимылды атқарушы субъект көрінбей, қимыл субъектінің ырқынан тыс орындалғанын білдіретін етістің түрі. Етістің бұл түрінде қимылдың логикалық субъектісі сөйлемнен көрінбейді (егер логикалық субъектіні сөйлемге қатыстыру қажет болса, ол тарапынан, жағынан сөздерінің жәрдемімен сөйлемге ене алады). Мысалы, Астық жиналды. Етістіктің негізі – жина. Бұл қимылдың логикалық субъектісі – астық жинаушы адамдар, шаруалар, астық – жинау әрекетінің тура объектісі. Ал жиналу қимылында жинаудың тура объектісі болған астық бастауыш қызметіне өткен (қимылдың иесіне айналған), субъект (астық жинаушы шаруалар) көрінбейді, сөйлемге қатыстырылмаған. Оны сөйлемге Астық шаруалар тарыпынан тез арада жиналды деп енгізуге де болады. Астық жиналды десек, астық субъектінің қатысынсыз, өз-өзінен жинала қалғандай мағына береді.
Ырықсыз етіс тек сабақты етістіктерден ғана жасалады және ырықсыз етіс жұрнағы сабақты етістікті салт етістікке айналдырып отырады.Ырықсыз етіс жұрнағының ішінде дыбыстық құрамы жағынан өздік етістің жұрнағын қайталайтын қосымша бар екені белгілі: -ын, -ін, -н. Бұл қосымшаның өздік етістің қосымшасы ма, әлде ырықсыз етістің қосымшасы ма екендігін қалай ажыратамыз?
Біріншіден, аталған қосымшаны қабылдаған етістік формасының семантикасына терең үңілу қажат. Атап айтқанда, етістіктің негізі мен осы жұрнақты қабылдаған тұлғаның субъектілері мен объектілерін тауып, салыстырып бір шешімге келу керек. Яғни, өздік етісте субъект мен объекті – бір зат, ал ырықсыз етісте – оның негізінің объектісі субъект түрінде көрінеді. Екіншіден, лексика-грамматикалық мағыналары оларды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік береді: Өздік етіс жұрнағын қабылдаған етістік те, оның негізі де сабақтылық мағыналарын сақтайды, ал ырықсыз етіс жұрнағын қабылдаған тұлға салттылық мағынаға ие, оның негізі – сабақты етістік болады. Мысалы, Бала тазаланды – үй тазаланды. Бірінші мысалда бала тазалау қимылын өзін (үстін, киімін, денесін) қамтып жүзеге асырды және етістіктің негізі де (бала киімін тазалады), өздік етіс тұлғасы да (киімін, денесін тазаланды) сабақтылық мағыналарын сақтады. Екінші мысалда тазалау әрекетінің субъектісі тазалану қимылында көрінбейді, тазалау қимылының объетісі тазалану қимылында грамматикалық субъект түрінде көрінген және сабақты етістік (үйді тазалау) салт етістікке (үй тазаланды) өткен.
Ортақ етіс. Ортақ етіс – қимылды бірнеше субъект ортақтасып орындайтынын білдіретін етіс түрі. Етістің бұл түрінің бірнеше субъектісі бар өздік етістен семантикалық айырмашылығы мынада: өздік етісте қимылдың орындалуына бір субъект түрткі болып, келесі субъекті (агенс) оны орындайды, ал ортақ етісте қимылды бірнеше субъект бірге, тең дәрежеде жүзеге асырады. Мысалы, Олар хат жазысып тұрады.
Ортақ етіс жұрнағы – салттылық-сабақтылық категориясына бейтарап қосымша. Ортақ етіспен тұлғаланған етістіктер салттан сабақтыға, сабақтыдан салтқа өзгермейді, негіз етістіктегі салттылық, не сабақтылық мағыналарын сақтап қалады. Мысалы, жинасты, сөйлесті, барысты, тұрысты, т.б..
Ортақ етіс жұрнағының келесі бір ерекшелігі – қимылдың атауын білдіруге бейімдігі. Соның негізінде тілімізде айтыс, соғыс, жүріс, т.б. с.с. зат есімдер қалыптасқан.
Болымды-болымсыздық категориясы. Болымды-болымсыздық категориясы етістіктің болымды және болымсыз мағыналарынан тұрады. Қазақ тілінде болымды мағынаның көрсеткіші болатын грамматикалық тұлға жоқ, болымды мағына семантикалық тәсіл арқылы беріледі, яғни кез келген етістіктің негізі болымды мағынаны да білдіреді. Ал болымсыздық мағына етістіктің негізін түрлендіру арқылы алынады.
Болымсыздық мағына екі түрлі жолмен беріледі:
Етістіктің негізіне: түбір немесе туынды тұлғалы етістікке, күрделі етістіктерге (не оның етіс тұлғаларына, сондай-ақ аналитикалық формаларына) –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтарын қосу арқылы беріледі. Мысалы, келмеді, сартылдамады, қызмет қылмады, жүргізбеді, бармай қойды, бара қоймады, т.б.;
Етістіктің есімше тұлғалы түрлеріне жоқ және емес (емен) көмекші сөздерінің бірі тіркесу арқылы беріледі. Мысалы, айтқан жоқ, айтқан емес, беретін емес, келер емес, тұрмақ емес, т.б..
Аналитикалық тәсілімен берілген болымсыз мағынаны болымды-болымсыздық категориясының аясына жатқызу-жатқызбау мәселесінде қазақ ғалымдарының пікірлері бірізді емес. Бұл тәсілмен алынған болымсыздық мағынаны аталған грамматикалық категорияға жатқызбау керек дейтін ғалымдар болымсыздық мағына беруші тұлғаның (жоқ және емес сөздерінің) ашық рай тұлғаларынан кейін келуін негіз етеді. Болымды-болымсыздық – лексика-грамматикалық категория болғандықтан, болымсыздық мағынаны білдіруші тұлға лексикалық мағынаға әсер ету үшін функциялы тұлғалардан (оның ішінде ашық рай тұлғасынан) бұрын тұруы тиіс деп есептейді.
Қорытынды
Сонымен қатар, аналитикалық формалы етістіктер құрамында бірде негізігі етістікке, бірде көмекші етістікке, тіпті кейде екеуіне де қосылып келетін болымсыздық жұрнағының негізгі, я көмекші етістіктің қайсысына қосылғанына орай қимылдың болымсыздығын білдірумен қатар аналитикалық формант мағынасына да әсер ететінін байқаймыз. Ол үшін «тоқтату» мағынасындағы ұстау етістігін бір формантпен әр түрлі комбинацияда түрлендіріп көрейік. Мысалы, ұстай қалды – ұстамай қалды – ұстай қалмады – ұстамай қалмады. Бөгет суды ұстай қалды. Бірінші мысалда –й қал форманты болымды қимылдың ойламаған жерден, жеңіл, жылдам жүзеге асқанын білдіретін мағына үстеген. Бөгет суды ұстамай қалды, бұл мысалда аналитикалық формант етістікке болымсыз қимылдың кенеттен болғанын білдіретін мағына үстеген, бұл жерде «жеңіл, жылдам жүзеге асу» мағынасы көрінбейді. Бөгет суды ұстай қалмады. Енді болымды қимыл жеңіл, жылдам жүзеге аспағаны білдірілген. Бұл мысалда енді «кенеттен болу» мағынасы жоқ. Дәлірек айтсақ, істің нәтижесі ойлағандай болмады. Ал соңғы Бөгет суды ұстамай қалмады дегенде қимыл кенеттен емес, ойлағандай және жеңіл, әрі жылдам емес, біраз қиындықпен жүзеге асқанын байқаймыз.
Осы сияқты құбылыстарды болымсыздық мағына беруші тұлғалардың субъективті модальмен түрленген етістіктерді түрлендіруінен де байқаймыз. Мысалы, барғаның жөн – бармағаның жөн – барғаның жөн емес – бармағаның жөн емес. Ендеше болымды-болымсыздық категориясы етістіктің негізін ғана қамтымайды, оның аналитикалық формаларын да қамтиды. Атап айтқанда, негіз атайтын қимылдың болымды-болымсыздығымен қатар, қимылдың өту амалдарының да болымды-болымсыздығын, сөйлеуші пікірінің де болымды-болымсыздығын білдіретін мағыналардан тұрады.