Файл: 1. Сз, сйлем, дыбыс, ріп.docx

---

16. 
    Хабарлы сөйлем
    

Бірдеңенің жайын хабарлау мақсатымен айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем деп айтамыз. Хабарлы сөйлемнің соңына нүкте (.) қойылады.

Мысалы: Оқушылар мектепке келді.

16. 
    Сұраулы сөйлем
    

Жауап алу мақсатымен айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз. Сұраулы сөйлемнің соңына сұрау белгісі (?) қойылады.

Мысалы: Сен сабақтан қалдың ба?

16. Лепті сөйлем

Адамның көңіл-күйін , сезімін білдіретін сөйлемді лепті сөйлем дейміз. Олар көтеріңкі дауыспен айтылады. Сөйлем соңына леп белгісі (!) қойылады.

Мысалы: Алақай, әкем шаңғы әкелді!

Мына гүлдің иісін –ай!

16. Тілмен сөйлесу

Тіл арқылы адамдар бір-біріне хабар береді, білмегенін сұрайды, кеңеседі.

16. Сөйлеу

Сөйлеу



Ауызекі Жазбаша

сөйлеу сөйлеу
Ауызекі сөйлеу өте ертеде пайда боды.

Олар – біз дыбыстап айтатын немесе құлағымызбен еститін сөйлемдер.

Сөйлеу қызметін ауыз атқаратыны белгілі.

Сондықтан сөйлеудің бұл түрін «ауызекі сөйлеу» деп атайды. Сөйлеуге тіл, тіс, ерін қатысты.

16. Жазбаша сөйлеу

Жазылып берілетін хабарды айтамыз.

Жазу үшін әріпті немесе басқада таңбаларды пайдаланады. Ертеде тасқа сурет салып білдіретін болған.

Қазір жазуды жол белгілерінен байқауға болады.

16. Дауысты У

Дауыссыздан соң және сөз басында дауыссыздан бұрын келген У дыбысы дауысты болады.
Мысалы: сурет, жазу.

16. Дауыссыз У

Дауыстыдан соң және сөз басында дауыстыдан бұрын келген У дыбысы

дауыссыз

---

болады.

Мысалы: әуе, уақыт, Зәуре, ауылдас, т.б.

16. У әріпінің жазылуы

Ы, І, әріптеріне аяқталған сөздерге У әрпі қосылса, Ы, І әріптері түсіп қалады.

Мысалы: оқы-оқу, тоқы - тоқу, т.б.

16. 
    И әрпінің жазылуы
    

И дыбысының алдында Ы, І естілгенімен, олар жазылмайды.

16. 
    Сый, тый, және бұлардан тараған сөздерде тек ый жазылады.
    

Мысалы : сыйлық, тыйым, сыйды, т.б.

16. Я әріпінің жазылуы

Сөзде йа дыбыстары естілгенімен жазуда олардың орнына Я әрпі жазылады.

Мысалы: Мая, таяқ, Жансая, қоян, т.б.

16. Ю әріпінің жазылуы

Сөзде йу дыбыстары естілгенмен жазуда олардың орнына ю әрпі жазылады.

Мысалы: аю, көркею, еңкею.
Сөздегі и әріпінен соң у жазылмайды, ю жазылады.

Мысалы: кию, қию, жию.

16. Дауыссыз дыбыстардың түрлері

Дауыссыз дыбыстар үшке бөлінеді:
Үнді: л,м,н,ң,р,й,(у).
Ұяң: б,в,г,ғ,д,ж,з.
Қатаң: қ,к,п,с,т,ф,х,ц,ч,щ,ш.

16. 
    Дауыссыз б мен п
    

Сөз соңынды б естілгенімен, п әрпі жазылады.

Мысалы: кітап, доп, қап.

П дыбысынан аяқталған сөзден кейін дауысты дыбыс келсе, п дыбысы б-ға айналады.

Мысалы: кітап- кітабы, доп- добы.

16. Дауыссыз к мен ғ

Ғ әріпі сөздің соңында жазылмайды.

Қ –ға аяқталған сөзден кейін дауысты дыбыс келсе, қ дыбысы ғ- ға айналады.

Мысалы: қабақ – қабағы, атақ – атағы.

16. Дауыссыз к мен г

---

Сөз соңында к дыбысынан кейін дауысты дыбыс келсе, ол г –ге айналады.

Мысалы: елек – елегі, бүйрек –бүйрегі.

16. Дауыссыз л мен р

Сөз басындағы л, р әріптерінің алдынан ы, і естілгенімен олар жазылмайды.

Мысалы: лақ, рет, рас, лай, т.б

16. Дауыссыз н мен ң

Ң әрпі сөз басында келмейді. Ң әріпін н әрпімен шатастырып ала береді. Мысалы: үңгір, жауынгер, шаңғы

16. Мәтін

Мәтін мағына жағынан өзара байланысты екі не одан да көп сөйлемнен құралады.

Мәтінге ат қоюға болады.

Мәтін түрлері:

1. 
   Әңгімелеу мәтіні (не істеді?)
   
2. 
   Сипаттау мәтіні(қандай?)
   

3 . Пайымдау мәтіні (неліктен? )

16. Сөзқұрамы. Түбірменқосымша.

Сөздің одан әрі бөлінбейтін мағыналы бөлігін түбір сөз дейміз.

Мысалы: көк, күріш, т.б.

Сөздің түбірге жалғанған бөлігін қосымша дейміз. Мысалы: көкшіл, күріштің.

16. Жұрнақ пен жалғау

Қосымша жұрнақ, жалғау болып бөлінеді.

Сөз мағынасын өзгертетін қосымшаны жұрнақ дейміз. Мысалы: жұмыс - жұмысшы, ойын - ойыншық.

Сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейміз. Мысалы: жұмыс -жұмыста, ойын - ойынға.

16. 
    Түбірге жұрнақ та жалғау да жалғана береді. Жұрнақ бұрын, жалғау жұрнақтан соң жалғанады.
    

Мысалы: күріш-ші-ге, жыр-шы-лар.

16. Туынды сөз

Түбір сөзге жұрнақ қосылу арқылы

---

жасалған сөзді туынды сөз дейміз. Мысалы: Ерулік, татулық, ақылды.

16. Түбірлессөздер

Бір түбірден бірнеше туынды сөз жасала береді. Ондай сөздерді түбірлес сөздер деп аталады.

Мысалы: ойын, ойыншық, ойна.

Су, сусын, сулық, сушы, т.б.

16. 
    Қосымша жалғағанда кейбір түбір сөздердің жазылуы өзгереді. Мысалы: доп-добы, халық- халқы, сеп-сеуіп.
    

Түбір сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар да жуан болады.

Мысалы: жұмысшы-да.

Түбір сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымшалар да жіңішке болады.

Мысалы: суретш-ші-лер.

16. 
    Э дыбысы – дауысты дыбыс: эфир
    

16. 
    В дыбысы – ұяң дауыссыз дыбыс. Ол сөздің барлық буынында келе береді.
    

Мысалы: вокзал, автобус, паравоз.

16. 
    Ф дыбысы – қатаң дауыссыз дыбыс. Ол сөздің барлық буынында келе береді.
    

Мысалы: фабрика, телефон, телеграф.

16. 
    Ч, Щ дыбыстары – қатаң дауыссыз дыбыстар.
    

16. 
    Ц дыбысы – қатаң дауыссыз дыбыс.
    

16. 
    Х, Һ дыбыстары – қатаң дауыссыз дыбыстар.
    

16. Сөйлем мүшелері

Сөйлем құрамындағы нақты сұраққа жауап беріп тұрған толық мағаналы сөздерді сөйлем мүшелері дейміз.

Кім? Немен? Не істеді? Мысалы: Айдын бормен жазды.

16. Бастауыш (тұрлаулы мүше)

Кім? Не? Нелер? сұрақтарына жауап беретін сөйлемнің негізгі мүшесін

---