Файл: Темір дуірі темір дуірі тас жне ола дуірлерінен кейінгі шінші ірі археологиялы кезе. Оны бірінші кезеі ерте темір дуірі.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 42
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
иран тілді сақтардың пікірі басым болды. Бұл тұжырым қазір де бар. Алайда соңғы онжылдықтардағы археологиялық және лингвистикалық зерттеулер сақтардың түркі тектес болғанын дәлелдейді. Бұның басты дәлелінің бірі – Есік қорғанынан табылған күміс шелектегі түркі тіліндегі жазулар дейді лингвист А.С. Аманжолов.
Парсы жазба деректері сақ тайпаларының үш белгісін көрсетеді:
1) саки-тиграхауда – үшкір қалпақ киген сақтар;
2) саки-хаомаварга – хаома сусынын жасаған сақтар;
3) саки-парадарая – таңыздың ар жағында өмір сүрген сақтар.
Ғалым-археолог Қ.А. Ақышев өзінің көп жылғы зерттеулеріне сүйене отырып, жазба деректердің археологиялық дереккөздердің деректерімен сәйкес келетінін дәлелдеді. Сақ-тиграхауда Ташкент облысында, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан, Жетісу жерінде өмір сүрген. Сақтардың үшкір бас киім кигенін Ирандағы Бехистун аймағында табылған олардың көсемі Скунхтың жартасқа қашалған бейнесінен байқауға болады.
Парадарая сақтарының құрамына Арал теңізінің оңтүстік жағалауын, дәлірек айтсақ, Қазақстанның оңтүстігін мекендеген сақ тайпалары кірді. Жазба деректерде олар Аргиппей, Исседон деп аталады.
Ежелгі грек авторлары Страбон (б.з.б. I ғ. — б. з. I ғ.) және Птолемей (б. з. б. I ғ. соңы — 2 ғ.) География еңбектерінде халық шаруашылығы, тұрмысы, әдет-ғұрыптары туралы көптеген құнды мәліметтер қалдырған. Орта Азия мен Қазақстан халықтары, сондай-ақ осы аймақтардың табиғи-климаттық жағдайлары. Птолемей сақтардан басқа скифтерді де атап өтеді. Еділден Балқаш көліне дейінгі ұлан-ғайыр жерді, Скифияны қарастырды. Келтірілген деректердің барлығынан сақ тайпаларының сол кезде ұлан-ғайыр жерді алып жатқанын байқауға болады.
Страбонның «Географиясында» сақтарға мынадай сипаттама беріледі: «Бұл көшпенділер өте қарапайым, текті, қарапайым халық. Оларда алдау мен өшпенділік жоқ. Олар көп жағдайда бостандық пен тәуелсіздікті қалайды».
Қазақстан тарихын зерттеу үшін ежелгі қытай жазба деректерінің маңызы зор. Ежелгі қытай деректерінде негізінен өзен аңғарында өмір сүрген сақтар туралы мәліметтер берілген. «Хань тарихы» кітабында былай деп жазылған: Батыс Памир сақтарының әдет-ғұрыптары мен киімдері әдетте усундарға ұқсайды.Олар бос кеңістікке, су мен шөпке қарай бір жерден екінші жерге қоныс аударады. Іле аңғары, сақ билеушісі Памирден әрі қарай жылжыды. Жинаған материалдар негізінде Қ.А. Ақышев Жетісу жерінде бұл тайпалардың б.з.д. 6-5 ғасырларда өмір сүргені белгілі болады. Дәлел ретінде
ҚХР Шыңжаң автономиялық ауданындағы Нұрсай мыс кені кен орнынан табылған заттар мен өзен аңғарынан табылған мыс бұйымдарының сақтардың мыс кені өнеркәсібі жоғары дамығанын дәлелдеді.
«Хань тарихы» да сақтардың мемлекеттілік атрибуттары туралы қызықты мәліметтерді қамтиды. Сақтардың жоғарғы билеушісі сейван деп аталды. Жетісудан, Шығыс және Батыс Қазақстаннан сақ патшаларының қорымдары табылды. Сондықтан сақтар арасында мемлекеттік құрылымдардың болғаны туралы айтуға негізіміз жеткілікті.
«Цзинь патшалығының классикалық шығармалары» кітабына сәйкес, Іле мен Шу өзендерінің аңғарындағы сақ тайпалары Батыс Хуан Хэ және Шығыс Алтай аймағынан көшіп келгендер. Рурандардың басқа бөлігі Юэчжилер Юн деп аталады, үйсіндердің арғы аталары болған.
Анахарсис (б.з.б. VII-VI ғғ.) сақтардың алғашқы көрнекті философы, ғалым. Анахарсис патша әулетіне жататын, анасы эллиндік болған. Грецияда білім алған, сол кездегі атақты ғалымдардан дәріс алған. Оның есімі Геродоттың «Тарихы» мен Платонның «Республикасында» жиі аталады. Платон Анахарсисті Гомер мен Фалестің қасына қойды, ал басқа еңбегінде оны әлемнің жеті данышпанының бірі деп атайды. Анахарсис Афина билеушісі, көрнекті грек заңгері және ойшылы Солонмен достық қарым-қатынаста болды. Анахарсис есімі басқа грек авторларының еңбектерінде де кездеседі. Диоген Лаэртес «Әйгілі философтардың өмірі, ілімдері мен сөздері» атты еңбегінде Анахарсистің: «Адамның барлық қиыншылықтары тілден», «Мыңдаған құбылмалы достан бір адал дос артық», «Адамның барлық қиыншылықтары тілден» деген афоризмдерін келтіреді. Базар – адамдардың бірін-бірі алдап, тонайтын орны ерекше». Ғалымның 800 жолдық өлеңінің бір бөлігі неміс тілінде жарық көрген «Латын антологиясы» жинағына енді.
Дәуірдің тарихнамасы. Темір дәуірін зерттеумен Ресей патша үкіметі жарақтандырған арнайы ғылыми-археологиялық экспедициялар, бос уақытында зерттеумен айналысатын жекелеген ынталы ғалымдар айналысты. Көрнекті орыс ғалымдары Г.Ф. Миллер, Г1.С. Даллас, В.В. Радлов, өлкетанушылар С.И. Гуляев, А.П. Аниховский, М.Копалов, В.Никитин, И.А. Абрамов, Н.Коншин, И.А. Кастань және т.б. Сақтардың тарихын зерттеушілер арасында В.В. Григорьевті ерекше атап өтуге болады. Ғалым өзінің әйгілі «Скиф халқы сақтар туралы» атты еңбегінде мәліметтерді талдай отырып, біршама құнды да өзіндік ойларын ортаға салды. Ғалым сақтарға қатысты грек, парсы деректеріне сүйене отырып, этнонимнің шығу тегіне «Сақ» және сақ тайпаларының шығыстан батысқа қоныс аударуы.жан-жақты тоқталды.
Темір дәуіріндегі Қазақстан тарихының кеңестік кезеңін зерттеу жұмыстары ХХ ғасырдың 30-жылдарынан басталды. Бұл жұмысты бастаған алғашқы экспедицияларды М.П. Греков, А.Н. Бернштам сияқты көрнекті ғалымдар басқарды. Алайда ауқымды ғылыми зерттеулер Ұлы (Отан соғысы) аяқталғаннан кейін ғана басталды. Орталық Қазақстанда көп жылдар бойы ғалым – археолог Ә.Х.Марғұланның, кейінірек М.Қ.Қадырбаевтың жетекшілігімен археологиялық зерттеулер жүргізілді. Шығыс Қазақстанның қола мен темір дәуірлерін бір мезгілде археолог С.С.Черников жүргізді. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде дәл осындай жұмыстар археологтар Е.И.Агеева, Қ.А.Ақышев, Қ.А.Кушаев, А.Г.Максимовалардың жетекшілігімен жүргізілді. Қ.А.Ақышевтың Алакөлден Таласқа дейінгі аумақтағы сақ қорғандары мен қорымдарын зерттеу нәтижелері бойынша Жетісу өңіріндегі сақ тайпаларының қайта жаңғыртылуы болды.
Ежелгі сақ тайпаларының тарихына қатысты ең құнды ашылулар Батыс Қазақстан аумағында жасалды. Дегенмен, Қазақстанның әртүрлі аймақтарында жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан аумағындағы темір дәуіріндегі рулар мен тайпалардың тарихының, әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуының, мәдениетінің барлық проблемалары зерттелді деп айту мүмкін емес. Қазақстан аумағындағы темір дәуірінің ескерткіштері бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі таңда олардың барлығы есепке алынып, картаға түсіріліп, мемлекет қорғауына алынған. Қорғандар мен қорымдарды қазу барысында қолымызға түскен материалдар сол дәуірде өмір сүрген тайпалардың тұрмыс-тіршілігінен көптеген құнды деректер береді.
Сонымен қатар, жекелеген рулар мен тайпалардың атаулары мен қоныстанған жерлері туралы біршама мәліметтер сақталған. Соңғы кездері археолог З.Самашевтың жетекшілігімен француз археологтарымен бірлесе жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Шығыс Қазақстанда, Алтай тауының Қазақстан жағында өте құнды жаңалықтар ашылды. Сарматтардың қорғандарын қазу кезінде екінші Алтын адам табылды». Шығыс Қазақстандағы Шілікті шатқалында студенттердің далалық практикасы кезінде А.Т. Төлеубаев, үшінші «Алтын адам» табылды.
Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерін зерттеу. Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің ішінде қорғандар мен қорымдар басым. Әр аймақтың қорымдарының сыртқы келбетінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда сақ қорымдары өте биік, олардың көпшілігі жүздеген қорғандардан тұратын алып молалар
. Мұндай қорымдар өзен аңғарында кездеседі. Археология ғылымында оларды «патша қорғандары» деп атайды. Шығыс және Орталық Қазақстандағы қорымдар әдетте кішірек және орташа көлемде болады. Жетісу жерінде Қарғалы, Қарашоқы, Бесшатыр, Есік қорымдары зерттелді. Одан кейін ол тоналды, Бірақ қарақшылар бәрін алып кете алмады. Қалған заттар Жетісу сақтарының жерлеу ғұрпы туралы жеткілікті түсінік береді. Ол қорымын Қ.А.Ақышев зерттеген. Егер Алтай мен Сібірде ағаштан жасалған табыттар қазылған шұңқырларға түсірілсе, Жетісуда өңделген бөренелерден жасалған жерлеу камераларына орналастырылған. Сондай-ақ жер асты қорымдары болған. Қорғандар бір типті болды. Бірінші қабат тас пен ірі қиыршық тастардан, екінші қабат бұталардан және жердің үстіңгі қабатынан тұрды. Қорымдардың биіктігі әдетте 20-30 м-ге жеткен.
Жазба деректерге қарағанда, Арал өңірі мен Оңтүстік Қазақстанның оған іргелес аймақтарын сақ-массагеттер мекендеген. Олардың мәдениетінің ескерткіштері – Сырдарияның төменгі ағысында Ұйғарақ, Тегіскен тауларында табылған қорғандар.
Археологиялық зерттеулер Тегіскен қорымының екі дәуірдің ескерткіштерінен тұратынын анықтады. Ұйғарақ пен Тегіскенде жүргізілген қазба жұмыстары кезінде жерлеу құрылыстарының екі түрі анықталды. Жерлеу құрылыстарының әртүрлі дизайны сақ қоғамының отбасылық, тайпалық және әлеуметтік құрылымдарының күрделілігін көрсетеді. Үлкен топырақ мен өлілермен бірге жерленген заттарға қарап, олар әскери билікті діни қызметпен біріктірген ықпалды адамдар болды деп айтуға болады. Бұған құдіреттіліктің белгісі сойыл мен салт қанжар – балтаның табылғандары дәлел. Б.з.д.5 ғасырға жататын бай қорымдар Тегіскен қорымдарында да кездеседі, олар құрылыстың ерекше түрімен сипатталады. Жерленгендердің бастары шығысқа немесе солтүстік-шығысқа қаратылып, арқалары созылған. Табылған заттар құрамы жағынан да алуан түрлі: саз балшықтан жасалған әртүрлі ыдыстар, құралдар мен қару-жарақтар, зергерлік бұйымдар.
Сақ дәуірі ескерткіштерінің едәуір бөлігі Оңтүстік Алтайдың таулы аймақтарында, Бұқтырма мен Нарым өзендерінің жағасында шоғырланған. Оның ішінде Берел, Қатон, Күрті, Майеңір, Құлажорға, Батый, Шілікті. Бұл қорымдардан табылған материалдық мәдениет ескерткіштерін ғалымдар темір дәуірі мәдениетінің үш кезеңіне жатқызады: Майемір (б.з.б. VII-VI ғғ.), Берел (б.з.д. V-IV ғғ.), Құлажорға (б.з.б. III-I ғғ.). )
Мұндай кезеңдерге бөлу жерлеу құрылыстарының дизайнындағы айырмашылықтармен және
әртүрлі рулар мен тайпалардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының кейбір ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Мысалы, Майемір кезеңінде кейбір тайпаларда марқұмды жылқысымен бірге жерлеу ғұрпы болған, сондықтан жерлеу құрылыстарының жобалары күрделі болған.
Ертіс пен Зайсан жағалауының байырғы тұрғындарының жерлеу ғұрпы басқаша болған. Қорғандар қиыршық тас аралас топырақтан тұрғызылған, қорымдарда жылқылардың шұңқырлары мен ағаш бөренелер сирек кездеседі. Қоладан жасалған құрал-саймандар, қару-жарақтар мен заттар аз, ал темірлер көбірек. Әшекейлері өте көп, оған қоса ағаштан, сүйектен, былғарыдан, киізден, қоладан, алтыннан жасалған өте сәнді және әдемі.
Тарбағатай мен Ертістің жоғарғы ағысы аралығындағы далада Құлажорға типті жерлеу құрылыстары кең таралған. Тас жәшіктер жиегі қазылған және үстіңгі жағы тақталармен жабылған төрт немесе одан да көп массивті өңделмеген тақталардан жасалған. Өлгендерді арқасымен, созылып, бастарын батысқа немесе шығысқа қаратып жерлеген. Кейбір жағдайларда ғана оң жақтан қисайған мәйіттер кездеседі.
Тасмола мәдениеті. Орталық Қазақстан аумағында б.з.д. VII-I ғғ. Тасмола деп аталатын мәдениет қалыптасты, ол өз атауын Тасмола трактінің зерттелген қорымдарынан алды. Бұл мәдениет қорғандарының ерекшелігі олардың кейбіреулерінде тас жоталардың болуы немесе оларды шартты түрде «мұрт» деп атайды. Мұндай қорғандар күрделі қорымдар кешенін білдіреді. Әдетте, шағын қорған негізгі қорғанмен немесе қашықтықта орналасқан екі арка тәрізді жоталар шығысқа қарай тармақталып жатыр. Жағалау астындағы үлкен қорғанның ішінде топырақ шұңқырдағы адам, ал шағын қорғанның ішінде ағаш ыдыстары бар жылқы қорымдары болған. Кейбір ғалымдар мұны «отқа табынудың» белгісі десе, енді біреулері марқұмның жылқысын құрбандыққа шалудың белгісі деп есептейді.
с
Парсы жазба деректері сақ тайпаларының үш белгісін көрсетеді:
1) саки-тиграхауда – үшкір қалпақ киген сақтар;
2) саки-хаомаварга – хаома сусынын жасаған сақтар;
3) саки-парадарая – таңыздың ар жағында өмір сүрген сақтар.
Ғалым-археолог Қ.А. Ақышев өзінің көп жылғы зерттеулеріне сүйене отырып, жазба деректердің археологиялық дереккөздердің деректерімен сәйкес келетінін дәлелдеді. Сақ-тиграхауда Ташкент облысында, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан, Жетісу жерінде өмір сүрген. Сақтардың үшкір бас киім кигенін Ирандағы Бехистун аймағында табылған олардың көсемі Скунхтың жартасқа қашалған бейнесінен байқауға болады.
Парадарая сақтарының құрамына Арал теңізінің оңтүстік жағалауын, дәлірек айтсақ, Қазақстанның оңтүстігін мекендеген сақ тайпалары кірді. Жазба деректерде олар Аргиппей, Исседон деп аталады.
Ежелгі грек авторлары Страбон (б.з.б. I ғ. — б. з. I ғ.) және Птолемей (б. з. б. I ғ. соңы — 2 ғ.) География еңбектерінде халық шаруашылығы, тұрмысы, әдет-ғұрыптары туралы көптеген құнды мәліметтер қалдырған. Орта Азия мен Қазақстан халықтары, сондай-ақ осы аймақтардың табиғи-климаттық жағдайлары. Птолемей сақтардан басқа скифтерді де атап өтеді. Еділден Балқаш көліне дейінгі ұлан-ғайыр жерді, Скифияны қарастырды. Келтірілген деректердің барлығынан сақ тайпаларының сол кезде ұлан-ғайыр жерді алып жатқанын байқауға болады.
Страбонның «Географиясында» сақтарға мынадай сипаттама беріледі: «Бұл көшпенділер өте қарапайым, текті, қарапайым халық. Оларда алдау мен өшпенділік жоқ. Олар көп жағдайда бостандық пен тәуелсіздікті қалайды».
Қазақстан тарихын зерттеу үшін ежелгі қытай жазба деректерінің маңызы зор. Ежелгі қытай деректерінде негізінен өзен аңғарында өмір сүрген сақтар туралы мәліметтер берілген. «Хань тарихы» кітабында былай деп жазылған: Батыс Памир сақтарының әдет-ғұрыптары мен киімдері әдетте усундарға ұқсайды.Олар бос кеңістікке, су мен шөпке қарай бір жерден екінші жерге қоныс аударады. Іле аңғары, сақ билеушісі Памирден әрі қарай жылжыды. Жинаған материалдар негізінде Қ.А. Ақышев Жетісу жерінде бұл тайпалардың б.з.д. 6-5 ғасырларда өмір сүргені белгілі болады. Дәлел ретінде
ҚХР Шыңжаң автономиялық ауданындағы Нұрсай мыс кені кен орнынан табылған заттар мен өзен аңғарынан табылған мыс бұйымдарының сақтардың мыс кені өнеркәсібі жоғары дамығанын дәлелдеді.
«Хань тарихы» да сақтардың мемлекеттілік атрибуттары туралы қызықты мәліметтерді қамтиды. Сақтардың жоғарғы билеушісі сейван деп аталды. Жетісудан, Шығыс және Батыс Қазақстаннан сақ патшаларының қорымдары табылды. Сондықтан сақтар арасында мемлекеттік құрылымдардың болғаны туралы айтуға негізіміз жеткілікті.
«Цзинь патшалығының классикалық шығармалары» кітабына сәйкес, Іле мен Шу өзендерінің аңғарындағы сақ тайпалары Батыс Хуан Хэ және Шығыс Алтай аймағынан көшіп келгендер. Рурандардың басқа бөлігі Юэчжилер Юн деп аталады, үйсіндердің арғы аталары болған.
Анахарсис (б.з.б. VII-VI ғғ.) сақтардың алғашқы көрнекті философы, ғалым. Анахарсис патша әулетіне жататын, анасы эллиндік болған. Грецияда білім алған, сол кездегі атақты ғалымдардан дәріс алған. Оның есімі Геродоттың «Тарихы» мен Платонның «Республикасында» жиі аталады. Платон Анахарсисті Гомер мен Фалестің қасына қойды, ал басқа еңбегінде оны әлемнің жеті данышпанының бірі деп атайды. Анахарсис Афина билеушісі, көрнекті грек заңгері және ойшылы Солонмен достық қарым-қатынаста болды. Анахарсис есімі басқа грек авторларының еңбектерінде де кездеседі. Диоген Лаэртес «Әйгілі философтардың өмірі, ілімдері мен сөздері» атты еңбегінде Анахарсистің: «Адамның барлық қиыншылықтары тілден», «Мыңдаған құбылмалы достан бір адал дос артық», «Адамның барлық қиыншылықтары тілден» деген афоризмдерін келтіреді. Базар – адамдардың бірін-бірі алдап, тонайтын орны ерекше». Ғалымның 800 жолдық өлеңінің бір бөлігі неміс тілінде жарық көрген «Латын антологиясы» жинағына енді.
Дәуірдің тарихнамасы. Темір дәуірін зерттеумен Ресей патша үкіметі жарақтандырған арнайы ғылыми-археологиялық экспедициялар, бос уақытында зерттеумен айналысатын жекелеген ынталы ғалымдар айналысты. Көрнекті орыс ғалымдары Г.Ф. Миллер, Г1.С. Даллас, В.В. Радлов, өлкетанушылар С.И. Гуляев, А.П. Аниховский, М.Копалов, В.Никитин, И.А. Абрамов, Н.Коншин, И.А. Кастань және т.б. Сақтардың тарихын зерттеушілер арасында В.В. Григорьевті ерекше атап өтуге болады. Ғалым өзінің әйгілі «Скиф халқы сақтар туралы» атты еңбегінде мәліметтерді талдай отырып, біршама құнды да өзіндік ойларын ортаға салды. Ғалым сақтарға қатысты грек, парсы деректеріне сүйене отырып, этнонимнің шығу тегіне «Сақ» және сақ тайпаларының шығыстан батысқа қоныс аударуы.жан-жақты тоқталды.
Темір дәуіріндегі Қазақстан тарихының кеңестік кезеңін зерттеу жұмыстары ХХ ғасырдың 30-жылдарынан басталды. Бұл жұмысты бастаған алғашқы экспедицияларды М.П. Греков, А.Н. Бернштам сияқты көрнекті ғалымдар басқарды. Алайда ауқымды ғылыми зерттеулер Ұлы (Отан соғысы) аяқталғаннан кейін ғана басталды. Орталық Қазақстанда көп жылдар бойы ғалым – археолог Ә.Х.Марғұланның, кейінірек М.Қ.Қадырбаевтың жетекшілігімен археологиялық зерттеулер жүргізілді. Шығыс Қазақстанның қола мен темір дәуірлерін бір мезгілде археолог С.С.Черников жүргізді. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде дәл осындай жұмыстар археологтар Е.И.Агеева, Қ.А.Ақышев, Қ.А.Кушаев, А.Г.Максимовалардың жетекшілігімен жүргізілді. Қ.А.Ақышевтың Алакөлден Таласқа дейінгі аумақтағы сақ қорғандары мен қорымдарын зерттеу нәтижелері бойынша Жетісу өңіріндегі сақ тайпаларының қайта жаңғыртылуы болды.
Ежелгі сақ тайпаларының тарихына қатысты ең құнды ашылулар Батыс Қазақстан аумағында жасалды. Дегенмен, Қазақстанның әртүрлі аймақтарында жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан аумағындағы темір дәуіріндегі рулар мен тайпалардың тарихының, әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуының, мәдениетінің барлық проблемалары зерттелді деп айту мүмкін емес. Қазақстан аумағындағы темір дәуірінің ескерткіштері бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі таңда олардың барлығы есепке алынып, картаға түсіріліп, мемлекет қорғауына алынған. Қорғандар мен қорымдарды қазу барысында қолымызға түскен материалдар сол дәуірде өмір сүрген тайпалардың тұрмыс-тіршілігінен көптеген құнды деректер береді.
Сонымен қатар, жекелеген рулар мен тайпалардың атаулары мен қоныстанған жерлері туралы біршама мәліметтер сақталған. Соңғы кездері археолог З.Самашевтың жетекшілігімен француз археологтарымен бірлесе жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Шығыс Қазақстанда, Алтай тауының Қазақстан жағында өте құнды жаңалықтар ашылды. Сарматтардың қорғандарын қазу кезінде екінші Алтын адам табылды». Шығыс Қазақстандағы Шілікті шатқалында студенттердің далалық практикасы кезінде А.Т. Төлеубаев, үшінші «Алтын адам» табылды.
Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерін зерттеу. Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштерінің ішінде қорғандар мен қорымдар басым. Әр аймақтың қорымдарының сыртқы келбетінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда сақ қорымдары өте биік, олардың көпшілігі жүздеген қорғандардан тұратын алып молалар
. Мұндай қорымдар өзен аңғарында кездеседі. Археология ғылымында оларды «патша қорғандары» деп атайды. Шығыс және Орталық Қазақстандағы қорымдар әдетте кішірек және орташа көлемде болады. Жетісу жерінде Қарғалы, Қарашоқы, Бесшатыр, Есік қорымдары зерттелді. Одан кейін ол тоналды, Бірақ қарақшылар бәрін алып кете алмады. Қалған заттар Жетісу сақтарының жерлеу ғұрпы туралы жеткілікті түсінік береді. Ол қорымын Қ.А.Ақышев зерттеген. Егер Алтай мен Сібірде ағаштан жасалған табыттар қазылған шұңқырларға түсірілсе, Жетісуда өңделген бөренелерден жасалған жерлеу камераларына орналастырылған. Сондай-ақ жер асты қорымдары болған. Қорғандар бір типті болды. Бірінші қабат тас пен ірі қиыршық тастардан, екінші қабат бұталардан және жердің үстіңгі қабатынан тұрды. Қорымдардың биіктігі әдетте 20-30 м-ге жеткен.
Жазба деректерге қарағанда, Арал өңірі мен Оңтүстік Қазақстанның оған іргелес аймақтарын сақ-массагеттер мекендеген. Олардың мәдениетінің ескерткіштері – Сырдарияның төменгі ағысында Ұйғарақ, Тегіскен тауларында табылған қорғандар.
Археологиялық зерттеулер Тегіскен қорымының екі дәуірдің ескерткіштерінен тұратынын анықтады. Ұйғарақ пен Тегіскенде жүргізілген қазба жұмыстары кезінде жерлеу құрылыстарының екі түрі анықталды. Жерлеу құрылыстарының әртүрлі дизайны сақ қоғамының отбасылық, тайпалық және әлеуметтік құрылымдарының күрделілігін көрсетеді. Үлкен топырақ мен өлілермен бірге жерленген заттарға қарап, олар әскери билікті діни қызметпен біріктірген ықпалды адамдар болды деп айтуға болады. Бұған құдіреттіліктің белгісі сойыл мен салт қанжар – балтаның табылғандары дәлел. Б.з.д.5 ғасырға жататын бай қорымдар Тегіскен қорымдарында да кездеседі, олар құрылыстың ерекше түрімен сипатталады. Жерленгендердің бастары шығысқа немесе солтүстік-шығысқа қаратылып, арқалары созылған. Табылған заттар құрамы жағынан да алуан түрлі: саз балшықтан жасалған әртүрлі ыдыстар, құралдар мен қару-жарақтар, зергерлік бұйымдар.
Сақ дәуірі ескерткіштерінің едәуір бөлігі Оңтүстік Алтайдың таулы аймақтарында, Бұқтырма мен Нарым өзендерінің жағасында шоғырланған. Оның ішінде Берел, Қатон, Күрті, Майеңір, Құлажорға, Батый, Шілікті. Бұл қорымдардан табылған материалдық мәдениет ескерткіштерін ғалымдар темір дәуірі мәдениетінің үш кезеңіне жатқызады: Майемір (б.з.б. VII-VI ғғ.), Берел (б.з.д. V-IV ғғ.), Құлажорға (б.з.б. III-I ғғ.). )
Мұндай кезеңдерге бөлу жерлеу құрылыстарының дизайнындағы айырмашылықтармен және
әртүрлі рулар мен тайпалардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының кейбір ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Мысалы, Майемір кезеңінде кейбір тайпаларда марқұмды жылқысымен бірге жерлеу ғұрпы болған, сондықтан жерлеу құрылыстарының жобалары күрделі болған.
Ертіс пен Зайсан жағалауының байырғы тұрғындарының жерлеу ғұрпы басқаша болған. Қорғандар қиыршық тас аралас топырақтан тұрғызылған, қорымдарда жылқылардың шұңқырлары мен ағаш бөренелер сирек кездеседі. Қоладан жасалған құрал-саймандар, қару-жарақтар мен заттар аз, ал темірлер көбірек. Әшекейлері өте көп, оған қоса ағаштан, сүйектен, былғарыдан, киізден, қоладан, алтыннан жасалған өте сәнді және әдемі.
Тарбағатай мен Ертістің жоғарғы ағысы аралығындағы далада Құлажорға типті жерлеу құрылыстары кең таралған. Тас жәшіктер жиегі қазылған және үстіңгі жағы тақталармен жабылған төрт немесе одан да көп массивті өңделмеген тақталардан жасалған. Өлгендерді арқасымен, созылып, бастарын батысқа немесе шығысқа қаратып жерлеген. Кейбір жағдайларда ғана оң жақтан қисайған мәйіттер кездеседі.
Тасмола мәдениеті. Орталық Қазақстан аумағында б.з.д. VII-I ғғ. Тасмола деп аталатын мәдениет қалыптасты, ол өз атауын Тасмола трактінің зерттелген қорымдарынан алды. Бұл мәдениет қорғандарының ерекшелігі олардың кейбіреулерінде тас жоталардың болуы немесе оларды шартты түрде «мұрт» деп атайды. Мұндай қорғандар күрделі қорымдар кешенін білдіреді. Әдетте, шағын қорған негізгі қорғанмен немесе қашықтықта орналасқан екі арка тәрізді жоталар шығысқа қарай тармақталып жатыр. Жағалау астындағы үлкен қорғанның ішінде топырақ шұңқырдағы адам, ал шағын қорғанның ішінде ағаш ыдыстары бар жылқы қорымдары болған. Кейбір ғалымдар мұны «отқа табынудың» белгісі десе, енді біреулері марқұмның жылқысын құрбандыққа шалудың белгісі деп есептейді.
с