ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 851
Скачиваний: 23
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Омыртқа бөлімдері айқын байқалады. Мойын бөлімінде 9 омыртқа, кеуде — 12 — 13, бел омыртқа — 2 — 4, сегізкөз омыртқасы — 2 — 3, құйрық омыртқалары — 30 — 40 болады. Омыртқалары процельді. Иық белдеуінде бұғана болмайды, ол тек қана жауырыннан және коракоидтан тұрады.
Суда тіршілік етуіне байланысты қоректенуі мен тыныс алуында өзіндік ерекшеліктері болады. Мысалы, таңдайдың артқы жиегінен төмен қарай түсіп тұратын ет қатпары болады Оны таңдай шымылдығы деп атайды. Оның төменгі жиегі тілдің көмекей жағына тиіп, ауызды жұтқыншақтан бөліп тұрады. Мұндай ерекшелік крокодилге судың ішінде аузын ашып, танауы ғана судан шығып тұрса да тыныс алуына мүмкіндік береді. Үйткені танауының жиегінде болатын клапандары крокодилдің басы суға батқан кезде танау тесігін жауып қалады.
Крокодилдер су түбінде үзақ уақыт болуына байланысты, өкпесі үлкен және күрделі үяшықтары болады.
Жүрек қарыншағы дербес екі бөлімнен тұрады, яғни кроко-дилдердің жүрегі төрт камералы болады. Бірақ сол жақ қарын-шадан шығатын оң қолқа доғасымен қатар, оң қарыншадан (ве
122
налық қан) сол қолқа доғасы шығады. Сол қолқа доғасы арқа қолқасымен байланысқан, бірақ онымен таза артерия қаны жүрмей аралас қан жүреді (22-сурет).
Крокодилдер триас дәуірінде кеңінен тараған. Қазір бір тұқымдасқа жататын 25-ке жуық түрі бар. Тропикалық субтропикалық облыстарда ғана кездеседі.
Гавиалдың (Gаvіаlіз gепgеtісиs) тұмсығыІ ұзын болады. Денесінің ұзындығы 6 метрдей, Индияның оңтүстігін мекейдейді. Нағыз крокодилдер Африкада, Азияда, Солтүстік Австралияда және тропиктік Америкаға тараған. Олардың бір түрі иль крокодилі (Сгосоdilиз піlotiсиs) ұзындығы 8—10 м болады және Қытай аллигаторы (Аllіgаtог sіпепsіs) ұзындығы 2 метрдей болатын үсақ крокодилдер.
Крокодил құрғаққа сирек шығатын, көбінесе суда болатын организмдер. Құрғақка дем алуға, көбеюге, немесе мекенін ауыстыруға ғана шығады. Құрғақшылық болып, тіршілігіне қолайлы су қоймасы табылмаса су түбіндегі балшыққа еніп, ұйқыға кетеді.
Олар жүмыртқа салып көбейеді. Ж9мыртқасының үлкендігі қаз жұмыртқасындай болады да сырты қатты известі қабық-пен қапталады. Жұмырткаларын жиекке жақын құмдарға, немесе қорыстардан жасалған шұңқырларға салады. Жұмыртқасының саны бірнеше ондыққа жетеді. Крокодилдің кейбір түрінің ұрғашылары ұяларының маңында болып, жұмыртқаларын жауларынан қорғайды. Инкубация мерзімі 1,5—2 айға созылады.
Крокодилдер моллюскаларды, шаяндарды, құстарды және кейбір сүт қоректілерді жеп қоректенеді. Адамға да шабуыл жа-
22 - с у р е т Крокодилдің құрсақ жағынан көрсетшлген жүрепнің және артериалдық доғасының құрылысының схемасы
1 —ішкі ұйқы артериясы, 2 —сыртқы ұйқы артериясы (он жақ бөлімі шөжіп кеткен), 3 — қолқаның оң жақ доғасы, 4 — сол жақ доға, 5 — арқа қолқасы, 6 — өкпе артериясы, 7—атсыз артерия, 8 — ішек қарын артериясы.
123
саған кездері болған. Сумен жасырынып барып қорегін ұстай-ды. Оны көзінің және есіту органдарының көмегімен іздеп та-бады.
Крокодилдердің еті мен терісін пайдалану үшін жергілікті халық кәсіп етеді.
4-класс тармағы. ТАСБАҚАЛАР (СһеІопіа)
Қазіргі рептилилерден ерекшелігі — тасбақалардың денесі-нің сүйекті сауытпен қапталуы. Басын, мойнын, аяқтарын, құй-рығын қауіп төнгенде осы сауытының ішіне жиырып алады. Сауыты; а) жоғарғы жартысы — карапаксадан тұрады. Ол тері тектес пластинкалық сүйектерден пайда болған, оған қабырға-лар және омыртқалардың көпшілігі қосылып, бірігіп кеткен; б) төменгі жартысы — пластрона, бұлда тері тектес сүйектен тү-рады, бірақ мұнымен төс сүйегі мен бұғана қосылып кеткен. Көпшілігінің сүйекті сауытының сыртын мүйізді қабыршақ қап-тап жатады.
Тасбақаның мойын және құйрық омыртқаларынан басқала-ры карапакспен бірігіп кеткен. Сол сияқты жауырын мен кара-коидта бос болады. Жамбас сүйектері карапаксқа сіңір арқылы бекиді, немесе жіктер қосылып бірігіп кетеді.
Оның, бас сүйегіне тән ерекшелік — екінші реттегі сүйекті таңдайдың жетілуі, тістін. болмауы. Тістін, қызметін жақ сүйек-терін қаптап тұратын мүйізді өсінділер атқарады.
Сүйекті сауыттың болуымен байланысты тасбақалардың тұлға еттері нашар жетілген. Керісінше мойын, аяқ, құйрық еттері өте күшті болады. .
Тыныс алу механизмінің де өзіндік ерекшелігі бар. Ауыз қуы-сының түп жағы біресе көтеріліп, біресе төмен түсіп, насостың қызметін атқарады. Осы кезде танау тесіктері арқылы ауыз қуысына ауа еніп, одан өкпеге өтеді. Сонымен қатар тыныс алуға мойын мен иықтың қозғалысы да әсер етеді. Тасбақаның өкпесі күрделі, губка тәрізді болады.
Тасбақалар дымқыл тропикалық және ыстық шөлді жер-лерде тіршілік етеді. Қазір тасбақалардын, 183-ке жуық түрі белгілі.
1-отряд. ЖАСЫРЫН МОЙЫН ТАСБАҚАЛАР (СКУРТОDIRА)
Бұл отрядқа жататын тасбақалар мойынын “S” тәрізді етіп сауытының ішіне жиырып алады. Осыған байланысты олардың мойын омыртқаларының көлденең қанаттары жойылып кеткен, немесе нұсқасы ғана сақталған. Жамбас сүйектері дене сауыты-мен бірігіп кетпеген.
Құрлықта тіршілік ететін түрлерінің арқа жағы дөңес бола-
124
ды. Тасбақалар жер шарынык барлык, ыстық және қоңыржай ендіктеріне тараған. Шамамен 150-дей түрі бар.
Нағыз құрлықта тіршілік ететін түріне Орта Азия мен Қа-зақстанда кездесетін — дала тасбақасы (Теstudо һогsfiеldі) жатады. Бұл тасбақа құмды және далалы, аласа таулы жерлерде және оазистерде кездеседі. Еркектері кішірек болады да ұрғашылары ірі, олардың сауытының ұзындғы 25 сантиметрге'дейін жетеді. Тасбақалар қысқы ұйқыдан апрель айының бас кезінде оянады. Ұрғашылары апрель — май айларында құмды шұқырлап 2-ден 5-ке дейін жұмыртқа салады да үстін құммен жауып тастайды. Жұмыртқаның дамуы 70—80 күнге созылады. Пайда болған жас тасбақалардың бірқатары осы орнында қалып қыстап шығады. Ересек тасбақалар шөлдегі өсімдіктер күйіп кетіп, қалыпты тіршілік етуіне мүмкіндік болмағандықтан июнь айын-да кұмға еніп, қысқы ұйқыға кетеді. Көпшілік жағдайда жазғы ұйқы қысқы ұйқымен ұласып кетеді де құмды шөлдердегі тас-бақалар 7—8 ай ұйықтайтын болады.
СССР-дің Европалық бөлімінде, Қырымда және Кавказда батпақ тасбақасы (Еmуs огЬісиІагіs) тіршілік етеді. Батпақ тасбақасы ақпайтын, немесе жай ағатын суларда болады. Негізінен құрлықта тіршілік ететін омыртқасыздармен қоректенеді. Дем алуға ғана су жағалауларына шығады. Жұмыртқасын су жағалауларындағы құмға салады. Қысқы ұйқыға кетеді.
Өткен ғасырда Үнді және Тынық мұхиттың аралдарында, әсіресе Галапагосс аралында исполин тасбақалары тіршілік еткен.
1835 жылы осы аралдарда болған кезінде Ч. Дарвин бұл
гасбақаларды толық сипаттап жазған. Олар систематикалык
жағынан құрлықта тіршілік ететін тасбақаларға (Тезtиdо) жа-
қын болған. Көпшілікке белгілі піл тасбақасының (Теstиdо
рlорһапtориs) оның ұзындығы 2 м болады да салмағы 200 кило.грамға жетеді.
2-отряд. БҮЙІР МОИЫН ТАСБАҚАЛАР (РLЕURОDIRА)
Мойынын сауытының ішіне жиырғанда, ол оң немесе сол бү-йіріне қарай қисайып, басы қолтығына барып енеді. Сондықтан мойын омыртқаларының көлденең өсінділері және оған байланысты еттер жақсы дамыған. Екінші бір ерекшелігі — жамбасы құрсақ және арқа сауытымен қозғалмайтын болып бірігіп кеткен. Барлық түрлері Африкада, Австралияда және Оңтүстік Америкада суда тіршілік етеді.
Ориноко мен Амазонка өзендерінде сауытының, ұзындығы 80 см болатын — аррау (Роdоспоmіз ехрапsа) тіршілік етеді.
Мойыны ұзын, кейбір түрлерінде ол сауытының ішіне симай-
тын — жылан мойын (Сһеlуdіdае) тасбақаларда кездеседі. Олар Оңтүстік Американың тұщы суларында, Австралияда және Жаңа Гвинейде кездеседі. Ірі формаларының ұзындығы 1 метрге жететін, жануар текті тамақпен қоректенетін организмдер.
125
3-отряд. ТЕҢІЗ ТАСБАҚАЛАРЫ (СНЕLОNIIDАЕ)
Теңіз тасбақаларының аяқтары ескекке айналған. Саусак, және башпай сүйектері бірігіп қосылып, ұзын ескекке айналып кеткен. Буын болмайды. Басқа тасбақаларға қарағанда нашар дамыған. Кейбір түрлерінде ол жеке сүйек пластинкаларынан тұрады да омыртқамен, қабырғамен бірігіп кетпейді. Сауыты-ның нашар дамуымен байланысты басы мен аяғын онын, астына толық жасыра алмайды.
Нағыз өкілі—жасыл тасбақа (Сһеlопіа mуdаз), ірі, ұзынды-ғы бірнеше метр, салмағы 450 кг болатын жануар. Бұлар тропикалық теңіздерді мекендейді. Көбінесе жағалауларда, өзен сағасында тіршілік етеді. Балдырлармен және түрлі жануарлармен қоректенеді. Аралдардын, құмды жағалау-ларына жұмыртқа салады. Бір ұрғашысы 200-ге дейін жұмыртқа туады. Етінің қоректік сапасы жоғары болғандықтан жергілікті халық тамаққа пайдаланады.
Тропиктік теңіздердің жағалауларында бисса немесе каретта (Сһеlопіа іmЬгісаtа) деген түрі кездеседі. Оның сауытының ұзындығы 60—80 сантиметрге жетеді. Тек қана су жануарларымен қоректенеді. Каретталардың етін тамаққа сирек пайдаланады, бірақ сауытының әдемі мүйізді қабаты үшін аулайды. Мүйізді қабаттан әр түрлі бұйымдар (тарақ, пышақтың сабы) жасалады.
4-отряд ЖҰМСАҚ ТЕРІЛІ ТАСБАҚАЛАР (ТRIОNУСНОIDЕА)
Жұмсак, терілі тасбақалардың сауытында мүйізді пластинка-лар болмайды. Дене жабындысы жұмсақ, қыртысты, немесе бұдырлы тері тәрізді болады. Тері астындағы сүйекті сауыты нашар жетілген. Тек қана арқасындағы сауытының ортаңғы бөлімінде шеті шеміршекпен көмкерілген сүйекті пластинкасы болады. Олардың ұзын қозғалғыш тұмсығының ұшынан танау тесігі ашылады. Аяқтарында жүзу жарғақтары болады.
Жұмсақ терілі тасбакалар Африканың, Оңтүстік Азияның және солтүстік Американың тұщы суларын мекендейді. Қытай-да және Қиыр Шығыста
уссуридің жұмсак, терілі тасбақасы (Аmуdо sіпепsіs) кездеседі.
РЕПТИЛИЛЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Алғашқы омыртқалы жануарлар девон дәуірінде пайда бол-ған. Олар саусақ қанатты балықтардың жақын тегі стегоцефалдар, немесе сауытты амфибилер еді. Олар көпшілік уақытын су қоймасында өткізген. Бірақ тіршілік еткен су қоймасы құрғап калған жағдайда жақын жердегі басқа су қоймасына жылжып
126
бара алатын және құрлықта бірсыпыра уақыт бола алатын қа-білеті болған. Олардың бір мезгіл құрлықта болуына тас көмір дәуірінің біркелкі' жылы, дымқыл ауа райы әсер еткен. Тас кө-мір дәуірінің соңғы кездерінде құрлықта ауа райы өзгерген. Тау пайда болу процестерінің көп болуы климаттың, сонымен қатар өсімдіктердің алмасуына себепші болған. Көпшілік жер-лерде климат құрғақшылық, континентальды болды. Өсімдік сабағындағы жылдық сақинаға қарағанда, қыс салқын болған. Осы кезде өзендермен, балшықтарда өсетін қырықбуын мен папортниктер жойылып, шөл далалар пайда болған. Сөйтіп, құрғақшылыққа төзімді қылқан жапырақты өсімдіктер мен саговниктер көбейе бастаған.
Стегоцефалдардың тіршілік етуіне бұл жағдай қолайсыз бо-ла бастайды. Құрғақшылық олардың денесін құрғатып, тері арқылы тыныс алуға кедергі жасайды және денесін құрғап ке-туден сақтап қала алмайды. Өйткені өкпесі нашар дамыған, ол “организмдегі газ алмасуды толық атқара алмайтын болған. Стегоцефалдардың көпшілігі Перм дәуіріне жетпей-ақ кұрып біткен. Жер бетіндегі тіршілік жағдайларының өзгеруі құрғақшылыққа әлде қайда төзімді жаңа белгілердің пайда болуына себепші болған. Сөйтіп, жануарлар құрлықта тіршілік етіп, көбеюге мүмкіндік алды.