ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 833
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Жабайы құстардың жұмыртқасын (әсіресе қаздар мен үйректердің) пайдалану ертеден келе жатыр. Бірақ, бұл кәсіптік құстардың азайып кетуіне себеп болады. Тек қана қайрлардың жұмыртқасын пайдалануға болады. Өйткені олар топтанып бір жерге — “құс базарында” жұмыртқалайды. Қайрлардың жұмыртқасын алғаш туа бастағанда, яғни алын-ған жұмыртқаны қалыптастыра алатын кезде ғана жинап алады. Кейінірек ондай қабілет қайрларда болмайды.
Құс аулау кәсібін өркендету үшін, құстарды аулау ғана емес көбейту шаралары да қолданылады. Сондықтан да, құстарды жыл маусымының белгілі бір уақытында ғана аулап, көбею ке-зінде жылдың басқа маусымдарында аулауға тыйым салынады. Құстардың көбірек ұялайтын және қыстайтын жерінен қорықтар ұйымдастырылады. Кейбір құстардың тарауына жағдайлар туғызылады. Мысалы, ағаш отырғызылған далаларға қырғауылдарды жерсіндірген т. б.
Үй құстары. Үй қүстарыл өсіру ауыл шаруашылығын өркендетудің үлкен саласының бірі. Негізгі үй құстары: тауықтар ((Gаllиs gаllиs), үйректер (Апаs рlаtугһупсһа), қаздар (Апsег
208
апsег), аз да болса күрке тауықтар, цесаркалар өсіріледі. Көгершіндердің де шаруашылықта өзіндік маңызы бар.
Үй тауыктарының барлық тұқымдарының арғы тегі, Индия-да және Индо-Малай архипелагасында кездесетін — банкив тауығы (Gаllиs gallиs). Тауықтарды қолға үйрету бұдан бір-неше мың жыл бұрын Индияда басталған. Европаға тауықты біздің жыл санауымыздан бірнеше жүз жыл бұрын алып келген. Күрне тауықты да Мексикалық үнділіктер біздің эрамыздан бұрын қолға үйреткен. Оның тегі Солтүстік Американың оңтүстігіндегі ормандарға тараған жабайы күрке тауық (Меlеаgгіs gаllораvо) болған.
Асыранды үйректер солтүстік жарты шардағы таралған үй-ріектердің жабайы түрінен — барылдауық үйректен (Апаs рlаtугһупсһа) шыққан. Оны әрбір халық өз бетінше қолға үйретіп, үй құсына айналдырған. Үй үйректері Европада 1 ғасырдың басында белгілі болған. Үй қаздары жабайы сұр қаз (Апsег апsег) бен құрғақ тұмсық қаздан (Суgпорsіs суgпорsіs) шыққан. Сұр қаз Европа мен Сибирьде кеңінен тараған, ал құрғақ тұмсық қаз Сибирьдің оңтүстігінде және ішкі Азияда тараған. Құрғақ тұмсық қаздан қытайдың үй қаздары шыққан.
Көгершіндердің осы кездегі сан түрлі тұқымдары жабайы кө-гершіндерден (СоІиmЬа Ііvіа) шығарылған. Көгершін өсірудің үш тұқымдасына сәйкес үш түрлі бағытта; әсемдік, почташы, еті үшін өсіріледі. Әсемдік үшін өсірілетін көгершіндердің түсі ала, әсем көрсетіп тұратын қауырсынмен жабылған ерекше дене пішіні болады. Бұған дұтыштар немесе алтын көгершіндер, трубачтар, үнді және тоты тәрізді көгершіндер жатады.
Етті тұқымдасқа кинг, исполинск көгершіндері жатады. Бұ-лар ірі, салмағы 600—900 г болатын көгершіндер. Жақсы тұ-қымы жылына 14—16 балапан өсіреді. Олардың салмағы жарты жылда 500—700 грамға жетеді.
Почта көгершіндері негізгі екі топқа бөлінеді — шығыс және Белгия тұқымдары. Бұлар “ауа почтасын” тасу жөнінде өсіріледі. Шығыс көгершіні ауада ұшқанда жерді өте жақсы бағдарлайды, бірақ денесі ауыр болғандықтан онша ұзаққа ұша алмайды. Белгия көгершіні — жеңіл тұқымдармен шағылыстыру арқылы алынған. Жерді жақсы бағдарлайды және “ұмытпайды”, сонымен бірге алыс жерлерге ұша алады. Осы кездегі жақсы почташы көгершіндер орта есеппен сағатына 60—70 км жылдамдықта 350—1000 км жерге қонбай, дем алмай-ақ ұшып барады. “Көгершін почтасы” - үясынан қашық жерден жіберілген көгершіннің өз ұясына қайтып келе алатын қасиетіне негізделген.
209
6-класс. СҮТ ҚОРЕКТІЛЕР (МАММАLIА)
Сүт қоректілер омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең жоғар- ғы даму сатысында тұрған жануарлар. Олардың прогрессивт белгілері: . '
1. Бұларда орталық нерв системасы жоғары дамыған. Оның ішінде жоғарғы нерв әрекетінің орталығы — үлкен ми жарт шарларының сұр қыртысы көңіл аударады. Осыған байланыс-ты сүт қоректілердін, орта жағдайына бейімделуі өте күрделі, әріжақсы жетілген.
2. Сүт қоректілер тірі туады. Баласын аналық организмнің продуктысы — сүтімен қоректендіреді. Бұл сүт қоректілердің әр түрлі жағдайда көбеюіне мүмкіндік береді.
3. Жылу реттелуі қабілетінің жоғары дамуы, аздап та болса дене температурасының тұрақтылығына байланысты икем-делген.
Денесін қаптап тұрған түктері салқыннан қорғаса, ал дене-сіндегі тері астындағы май қабаты жылудың реттелуіне себепш болады.
Осындай ерекшеліктер әр түрлі жағдайларға қарамастан ке-ңінен таралуына мүмкіндік береді. Антарктикалық материктен басқа географиялық жер бөліктеріне түгелдей тараған. Олар жер бетінде, ауада, жартылай суда, жердің астыңғы қабатын-да тіршілік етеді. Қазір сүт қоректілердің 4000-ға жуық түрі белгілі.
Сүт қоректілердің морфологиялық ерекшеліктері, денесі жүнмен жабылған. Терісінде бездері көп, әсіресе жақсы жетілген сүт безін атап өтуге болады. Бас сүйегі омыртқа жотасымен екі бұдыр ескіншектер арқылы бекиді. Төменгі жағы тек қана тіс сүйегінен тұрады. Шаршы сүйек пен бай-ланыс сүйегі ортаңғы құлақ қуысында орналасқан есіту сүйегіне айналған. Тісі күрек тіс, шошақ тіс, азу тіс болып жіктелген, олар альвеолдарға бекіген. Жүрегі төрт камералы, бір ғана сол-жақ қолқа доғасы сақталған. Қызыл кан түйіршік-терінде ядро болмайды.
СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
Дене пішіні. Тіршілік ететін ортасының түрліше болуына байланысты сүт қоректілердің дене пішіні түрліше болады. Оның ішінде кеңінен таралғаны жер бетінде мекендейтін төрт аяқты аңдар. Олардың аяғы ұзын болады да, ол рептилилер-дегідей кеудесінің екі бүйіріне орналаспай, астына арналасқан. Сондықтан тізе буындары денесінің алдына қарай, ал шынтақ буындары денесінің арт жағына қарай бағытталған. Мойын бөлімі жақсы жетілген, ал құйрық бөлімі керісінше дененің қосалқы бөліміндей нашар дамыған. Жер астында тіршілік ететін түрлерінің денесі ұршық сияқты, мойыны қыска, сыртынан айқьш
210
байқалмайды. Құйрығы редукцияланған. Аяқтары өте қысқа болады. Суда тіршілік ететіндерінің дене пішіні балық тәрізді болады да аяқтары ескекке айнапған. Кит тәрізділерде тек қана алдыңғы аяқтары сақталған.
Тері жамылғысы. Сүт қоректілер түрлі ортада тіршілік етуі-не байланысты тері жамылғысының құрылысы басқа омыртқалылармен салыстырғанда анағұрлым күрделі болады.
Омыртқалылардың тері жамылғысы сыртқы — эпидермис-тен, оның астыңғы қабаты.— кутистен немесе нағыз теріден тұрады. Эпидермис өз тарапынан екі қабаттан тұрады. Бірінші — төменгі қабатын — мальпигиев немесе өсу қабаты деп атайды. Ол қабаттың клеткалары цилиндр немесе кубик тәрізді болады. Бұл қабаттың үсті жалпақтау келген клеткалардан тұрады. Олар біртіндеп ішкі қуысына кератогиалиннің толуына байланысты мүйізденген өлі клеткаларға айналады. Бұл қабаттың үстіңгі клеткалары біртіндеп қайызғақ түрінде, немесе кесек (лоскут) қабат түрінде (тюленьдерде) түлеп түсіп отырады.
Сүт қоректілердің — түгі, тырнақтары, тұяқтары, мүйіздері (бұғыдан басқаларында), қабыршақтары және түрлі тері без-дері осы эпидермис қабатынан пайда болады.
Сүт қоректілерде терінің кутис қабаты өте жақсы жетілген. Кутис талшықты дәнекер тканьдерінен қалыптасады. Кутистің астыңғы қабатының ішкі беті жұмсақ талшықты тканьдерден тұрады, оған май жиналады. Бұл қабатты тері астындағы майлы клетчаткалар деп атайды. Кит пен тюлень сияқты суда тіршілік ететін аңдардың жылуды сақтап тұратын түктері болмағандықтан май қабаты жылуды реттеу қызметін ат-қарады. Кейбір қысқы ұйқыға жататын жануарларда (сар-шұнак, суыр, борсық г. б.) май қабаты жақсы жетілген. Май олар үшін қысқы ұйқы кезіндегі қоректік материал болып саналады.
Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің сыртын қап-тап тұратын түк болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.) түк тіпті болмайды. Болса рудимент түрінде ғана сақталған <33-сурет).
Сүт қоректілердің түгінің сырткы бөлімін сабақ, ал теріге еніп тұрған бөлімін түбі деп екіге бөледі. Түк сабағын тікелей жарып микроскоп арқылы қарағанда мына қабаттардан өзек, сірі жәнё сыртқы қабық қабаттарынан тұратынын байқауға бо-лады. Өзегі арасында ауа болатын торлы тканьдерден құралады. Сондықтан түк жылуды нашар өткізеді де, жануар-дың денесіндегі жылудың сақталуына себепші болады. Оның сыртқы сір қабаты өте тығыз болғандықтан түк мықты болады. Ең үстіңгі жұқа қабығы түкті сыртқы механикалық және химия-лық әрекеттерден қорғайды. Түк түйініне қан тамырлары келеді. Ол түк түйініндегі клеткалардың жетілуін қамтамасыз етеді. Түктің тері бетіне шығып түрған сабағы өсу қабілетін жойып, мүйізденіп кетеді. Терідегі май бездерінен шығатын майы түкті майлап,
211
33 - с у р е т Терідегі шаштың жарып көрсетілген суреті:
1 — эпидермистің мүйізді қабаты, 2 — мальпигиев қабаты, 3 — нағыз тері, 4 — май безі, 5 — шаш өзегі, 6 — шаштық қабыршақ қабаты, 7 — шаш қабы мен шаш қынабының арасындағы мөлдір қапшығы 8 — шаштың қабыршақ қабы, 9 — шаш қынабы, 10 — шаш емізікшесі, 11— май бездері, 12 — шаш қабының еті
оның мықтылық қасиетінің сақталуына жәнё су өтпеуіне себепші болады. Түк жабындысы әр түрлі түктен тұрады. Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе вибристар т. б.жатады.
Сүт қоректілердің түктері жаңарып, жылдың белгілі бір маусымында түлеп тұрады. Тиіндер, түлкілер және көртышқандар жылына екі рет (күзде, көктемде) түлейді. Басқа сүт қоректілер жылына бір рет түлейді. Солтүстікті мекендейтін сүт қоректілердің түгінің тығыздығы мен ұзын-дығы жыл маусымына қарай түрліше болады. Тропиктік жануарларда жыл маусымдарындағы температураларының айырмашылығы шамалы болғандықтан көп өзгеріс болмай, олардың түгі әр уақытта бір қалыпты өседі.
С е з г і ш — түктердің атқаратын әрекеті түрліше болады. Оны сезімтал мұртша деп те атайды. Бұлар жануардың бас, мойын және төс бөлімдерінде орналасады. Құрсақ бөлімі ағашқа тиш қозғалатындарында (тиндерде) мұндай түк бауыр жағында болады. Түк қалтасының түбінде және оның керегесінде вибристердің басқа затқа тигенін сезетін нерв талшықтары болады.
Түктің түрі өзгерген түрі — инелер мен қылтанақтар. Эпи-дермистің басқа мүйіз туындыларына қабыршактар, тырнак, тұяқ мүйіз тұмсық және қуыс мүйіздер жатады. Қабыршақ көп-теген тышқан тәрізділердің табанында болады. Сол сияқты көптеген қалталылардың, кемірушілердің насекоммен қорек-тенетіндердің де құйрығында қабыршақ болады.
212
Мүйізді туындыларға сиырдың, ақбөкеннің, ешкінің, қойдың мүйізі жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис-
пайда болатын сүйекті зат.
Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне қарай — тер, май, иіс және сүт бездері болып бөлінеді.
Тер бездері — түтік пішінді, астыңғы бөлімі иіріліп барып қошқар мүйізденіп бітеді. Бұлар бірден терінің үстіңгі бетіне немесе түк қалтасына ашылады. Бұл бездің продуктысы тердің құрамында су, еріген мочевина және тұз болады. Бұл продуктыларды тер безі жасап шығармайды, оған қан тамырларынан келеді. Тер безінің қызметі суды буландыру арқылы теріні салқындату және ыдырау өнімдерін бөліп шығару. Сөйтіп жылуды реттеп отыру және зәр шығару қызметін атқаратын болады. Тер бездері барлық сүт қоректілерде дерлік болады, бірақ барлығында бірдей жетілмеген. Мысалы ит пен мысықта өте аз, кемірушілердің көпшілігінің тер безі табанында, шабында және ерінінде болады. Кит тәрізділерде және кесіртке тәрізділерде тер безі болмайды.
Май бездері шоқтанып жатады да әрқашанда түк қалтасына ашылады. Май бездерінің шығарған өнімдері түктерді, эпи-дермистің сыртын майлап, сыртқы зиянды әрекеттерден сақ-
тайды.
Иіс бездері — тер немесе май бездердің түрінің өзгерген түрі болып саналады. Тіпті кейбір кезде сол екі бездің екеуінің де қажеті осы иіс безінен байқалады. Мысалы, сасық күзендердін, артқы тесігінің маңайында өткір иісті, сасық өнім шығаратын бездері болады. Бұл күзенді жауларынан қорғауда маңызды қызмет атқарады. Кейбір сүт қоректілерде мускустық иіс бездері болады. Бұл бездің маңызы әлі толық анықталмаған. Бірақ, без аталған жануарлар үйірге түскенде анық байқалады. Сондықтан оның қызметі жануарлардың көбеюімен байланысты, яғни жыныстық қозуды тудыруы мүмкін.
Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректі-лердің (үйрек тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады. Олардың ұшы құрсақ жағындағы “безді алаң” деген бөлімдегі түк қалташығына келіп ашылады Балалары осы түктерді сорып, оның түбіндегі тесіктен шыққан сүтпен қоректенеді. Ехидналарда “безді алаң” арнаулы қалтаның ішінде болады. Бұл көбею кезінде дамиды. Мұның ішінде жұмырткасы, одан кейін ехиднаның баласы жатады. Үйрек тұмсықтылардың “безді алаңы” кұрсақ жағына орналасады. Бұлардың емшегі болмайды.