ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 837
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
зі жұмулы, әлсіз болады. Ата-аналары ғана қоректендіреді. Балапандары әлсіз, қызылшақа болатын құстарға: торғай тә-різділер, тоқылдақтар, сұр қарлығаштар, көгершіндер, колибрилер, көк қарғалар, зимородкилер, ескек аяқтылар жатады. Жапалақ және күндізгі жыртқыштарда әлсіз қызылшақа балапан шығарады. Бірақ, бұлардың балапаны біршама жетіліп, денесінде мамық болып туады; ал күндізгі жыртқыштардың балапанының көзі ашық болады.
Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі. Құстардың тіршілігі, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі биологиялық ритмге байланысты. Биологиялық ритмі — тіршілік жағдайының маусымды өзгеруіне және түрдің ортаға бейімделуіндегі тұқым қуалаушылық сипатына байланысты. Қорыта келгенде құстардың жылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан құралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылы-су, жұмыртқа басу, түлеу т. б.
Құстардың жылдық биологиялық циклінің негізгілері мы-налар:
Көбеюге дайындық — құстардың тіршілік жардайларының күрделі жиынтығының заңды әсерлерінің нәтижесінде байқалатын, туа пайда болған инстинкт. Бұл көпшілік жағдайда “сигналдық” (И. П. Павловтың айтуынша) сипатта болады. Жыныстық инстинкті қоздырушы факторлар: тәулік ішіндегі күн жарығыньщ заңды өзгеруі және климаттық басқа ерекшеліктері, әтештерінің болуы және олардың мінез-құлқындағы өзгерістер (“күй ойнақ”), ұя салған ландшафтаның ерекшелігі, ұяның өзі т. б. факторлар.
Бұл күрделі құбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв система-
сының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; “фи-
зиологияның үлкен бөлімі — нерв системасы, негізінен орга-
низмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады” деп жазған болатын. Көбеюге дайындық жасау, жұп құрау, ұя салу үшін белгілі территорияға ие болудан басталады. Бұл дайын-дық мерзімінің ұзақтығы түрлі құстарда түрліше болады. Торғай тәрізділердің көпшілігі ұя салмаған уақытта бірнешеуі бірігіп,топтанып жүреді де, көбею алдында, көктемде жұп құрайды.Бұл жағдайда ұялайтын жеріне алғаш әтештері ғана ие болады да, оған кейлн мекиендері қосылады. Қаз тәрізді-лер мен жыртқыш құстар қыс ішінде жұп құрап, ұя салатын жеріне қалыптасқан қосақ түрінде келеді. Жыртқыш құстарда ұялайтын жеріне әтеші мен мекиені бірге ие болып, балапан-дары ұшқанша жұбын жазбайды. Мұндай жағдайды қаз тәрізділерде де кездестіруге болады.
Балапан шығару кезеңі — құстардың шағылысу, ұя жасау, жұмыртқа салу, жұмыртқа басу және балапандарын
199
қоректендіру сияқты бірінен сон, бірі келіп отыратын өте ма-ңызды биологиялық құбылыстарды қамтиды. Бұл уақытта құс-тар ұясының маңында болады, тек қана балапандарына жем іздеген кезінде ғана ұясынан қашықтап кетеді.
Құстардың түлеу кезеңі — түрлі кұстарда түрліше болады. Көпшілігінде құстар көбейгеннен кейін ғана түлейді. Балапандарын жұмыртқадан тек қана мекиендері, немесе көпшілік жағдайда мекиендері басып шығаратын құстарда әтештері ерте түлейді. Бірқатар құстар біртіндеп ұзақ уақыт түлейді, ол кезде олардын, активтігі аздап та болса да бәсеңдейді. Мекен еткен жерін өзгертпей, тасалау жерді тауып, сол жерде болады. Оған торғай тәрізділер мысал болады. Ал тауық тәрізділердің түлеуі өте тез орындалады, сондықтан олар түлеу кезінде таса жерде жасырынып тіршілік етеді. Қаз тәрізділердің де түлеуі өте тез орындалғандықтан, олар уақытша үшу қабілетін жояды, соған сәйкес су жағасының меңіреу түкпірлеріне ауысады.
Құстардың түлейтін орны қоректік заттарының шамасымен емес, құстардың қорғану, жасырына алу ерекшелігіне сәйкес таңдалып алынады. Құстар түлеу кезінде өте арықтап ке-
теді.
Қысқа дайындық өте актив қоректенумен сипатталады. Бұл кезде қүстардың арнаулы, тұрақты орны болмайды. Олардың бірнешеуі бірігіп, жем іздеп, орын ауыстырып отырады. Мысалы, үйректер, қаздар топтанып егістік далалар-ға ұшып барады. Қара торғайлар мен көгершіндер ұя салған ағашты жерлерінен далаларға ұшып барады. Бұл кезде құстар тамақтық зат көп жерлерді мекен етіп, актив қоректеніп, семіреді. Құстардың майлануы қыстан аман шығуына, ал жыл құстары үшін қыстайтын жерлеріне ұшып баруына жағдай жасайды.
Кейбір құстар қысқа қарай тамақтық қор жинайды. Мыса-лы, самырсын құс — самырсын ағашының, жаңғағын жинап, оларды ауыз қалтасына толтырып, ұшып барып топыракқа кө-міп қояды. Осы тәсілмен жорға торғай да емен жаңғарынан қор жинайды. Бірақ, осы қорынын тек қана 20—30 проценттейін ғана пайдаланады. Қалғаны пайдаланылмай топырақтың астында қалып қойып, өсіп шығады.
Қыстау. Қыс кезінде қүстардың тіршілік жағдайы, кенет қиындайды да, керекті заттардың мөлшері азайып, қажет та-мақты табу ауырлайды. Құстарға жем болатын насекомдар, өсімдіктердің дәндері, жемістер қыста қалағанынша табыла бермейді. Тәулік ішіндегі күннің жарық болатын уақыты қыс-қарады, жердің бетін қар, судың бетін мұз жауып — құстарға қорек табу қиыншылыққа түседі.
Бұл қиыншылыққа бейімделу үшін, құстар қорек іздеп бір жерден екінші жерге орын ауыстырады. Орын ауыстырудың ең қарапайым түрі ұя маңынан жем іздеуден басталып, ең күрде-
200
лі түріне, ұялаған жерінен мыңдаған км қашық облыстарға ұшып кетуімен алмасады.
Дәнмен қоректенетін орман құстары: мысалы, свиристел-дер мен боз шымшықтар қыс кезінде қоректік зат іздеп, тіршілік еткен ортасын жиі алмастырып отырады. Оның белгілі географиялық бағыты болмайды. Отырықшы орман құстары—ақ кекілік, бұлдырықтар және “меңіреу құрлар” жазда тіршілік еткен ауданынық территориясында қоректік заттың шамасына қарай мекен еткен орындарын ғана өзгертеді. Мысалы, ақ кекі-лік жазда ағашты, батпақты және мүкті жерлерде болып, насе-комдармен, өсімдіктердің жемістерімен, дәндермен қоректенсе, қыста жердің бетін кар басып қалған кезде, олар осы аудандағы өзендердің жағалауына барып, негізінен үйеңкі ағашының бүршіктерін, жас бұтақтарын қорек етеді. “Меңіреу кұрлар” жазда қылқан жапырақты ормандарда болып қорегін жерден тапса, қыс кезінде жапырақты ормандарға ауысып, қайыңның бүршіктерімен қоректенеді.
Тундрада және орта Азияда лашын — жыл құсы болып
есептелсе, Қырымда, Кавказда отырықшы, немесе мекенін жиі ауыстыратын құс болып саналады,
Кейбір құстар ауа райы жылырақ болған жылдары солтүс-тікте қыстап та қалады. Мысалы, үйректер мекен еткен жерін-дегі судың бетін мұз баспаған жылдары сол жерге қыстап қа-лады. Олай болса, құстарды отырықшы, жыл құстары деп бө-лудің өзінің арасына аса шек қоятын нәрсе емес. Оның барлығы сыртқы орта жағдайының өзгеруіне байланысты болатын әрекет.
Нағыз жыл құсы дегеніміз — қысқа қарай жазғы ұя салған
жерлерін тастап, одан қашық жерлерге барып қыстап шыға-тын құстарды айтады. Мысалы, қасқа қаздар ұясын тундраға салады, ал Жер Орта теңізіне, Каспий теңізіне, сол сияқты Қы-тайға, Индияға барып қыстайды. Каспий теңізінін, оңтүстігіне көпшілігінде суда және батпақта тіршілік ететін құстар қыс-
тап шығады.
Жыл құстары ұшып кеткенде өздерінің тіршілік еткен орта-сының ыңғайына қарай ұшады. Мысалы, су құстары қайтқан кезде үлкен өзендердің бойын жағалай ұшады, сондықтан да олардың ұшатын жолы жіңішке болады. Теңіз құстары теңіз жағалауын қуалай ұшады. Құрлықтағы құстар қайтқанда кең бағытта ұшады. Әйткенмен олардың да арнаулы “жолы” бо-
лады.
Жыл құстарының ұшып келуі және қайтып кетуі, ұя сала-
тын жеріндегі тіршілік жағдайларына байланысты. Жыл құс-тарының барлығы да, ұя салған жерінде қорек азайған кезде қыстайтын жеріне қайтып кетеді. Ауа райынын. өзгеруі, темпе-ратуранын, төмендеуі, күннің қысқаруы сияқты сыртқы факторлардың әсерінен қоректік заттары азаяды. Бірақ, кейбір құстар,
201
мысалы, сұр қарлығаштар қоректік затының мөлшері жеткілік-ті болғанына қарамастан ерте ұшып кетеді. Өйткені, температура төмендегенде ұшатын насекомдардың да актив-тігі төмендейді. Ал, сүр қарлығаштардың көзінің құрылысын-дағы ерекшелік тек қана ұшып жүрген насекомдарды ұстауға бейімделген. Ең соңынан қайтатын қарлығаштар. Себебі олар ұшып жүрген насекомдарды қағып жеумен қатар, шөптегі және ағаштағы қонып отырған насекомдарды үркітіп, үшырып, қа-ғып жеп қоректенеді.
Жыл құстарының ұшып келу мерзімі де, олардың туған же-ріндегі, керекті қоректердің жеткілікті болуына байланысты. Мысалы, орманда болатын бұлбұлдар, мысық торғайлар — ағаштарға жапырақтар шыққан кезде, қамыс торғайлары—жа-ғалаудағы өсімдіктер өскенде, ал қарлығаштар ауада ұшып жүретін насекомдар шыққанда келеді.
Жыл құстары күзде қыстауға қайтқанда, ыңғайлы жерлерге кідіріп, жайлап үшады. Ұя салатын жерлеріне келерде, өте тез ұшып келуге әрекет етеді. Мысалы, балшықшы — веретен-никтер күзде — қыстауға қайтқанда, 12.000 км жерді 2—3 ай-да ұшып өтсе, ал сол жолды көктемде — келерде 1—1,5 айда ұшып үлгіріп келеді.
Жыл құстарының миграциялық инстинкті тарихи қалыптас-қан, жоғарғы нерв системаларының әрекеттері болып санала-ды. Басқа туа пайда болған инстинктер сияқты, бұл да өзін қоршаған ортаның сигналдарының күрделі әеерлерінің себебі-нен пайда болатын қалыпты сезім.
Жыл құстарының ұшып келу және ұшып кетуінің тарихи се-бептерін жалпы ұғым бойынша түсіндіруге болады. Біздің ға-лымдардың (М. А. Мензбир, А. Я. Тугаринов, Г. П. Деметьев, А. В. Михеев) еңбектеріне сүйеніп, жыл құстарының мекен аударуының тарихи себептерін мына төмендегіше түсіндіруге болады. Құстардыа мекен ауыстыруы жыл мезгілдерінің бірінде тіршілік жағдайы нашарлағанда тіршілігін сақтап қалатын мұз дәуірінен бастап қалыптасқан биологиялық бейімделушілік. Төрттік дәуірдегі мұз басу солтүстік жарты шарда жыл кұстарының осы кездегі ұшуының қалыптасуына әсер еткен. Жердің бетін мұз басуы құстардың кеңінен тара-луына мүмкіндік бермеді. Бұл жағдай жердің белгілі бір бөлі-гінде ұялауына мүмкіндік бергенімен, сол жерде отырықшы тіршілік етуіне мүмкіндік болмаған. Мұздың шегінуі көптеген жерлердің құстардың мекендеуіне жарап, ұялауына үлкен мүмкіндік туғызды. Бірақ, бұл жерде жаз кездерінде, яғни ұя-лайтын кезінде ғана тіршілікке қолайлы жағдай болған. Біраз құстар бұл жерлерде жыл бойы тіршілік етуге бейімделіп, тұрақты тіршілік етуге ауысқан. Көпшілігі бүкіл жерді тастап, күзде өздерінің келген жағына қайтып кетуге мәжбүр болған.
202
Осы уақыттағы жыл құстарының ұшатын жолдарының, ол-ардың тарихи мекеніне сәйкес келетін көптеген жағдайлар бар. Мысалы, Үндіқытайда Қыстайтын емен сары торғайы (ЕmЬегіzа аигеоlа), Үндіқытайға Батыс Европадан тура ұшып бармай, Шығыс Европа және Сибирь арқылы ұшады, олардың батысқа таралуы да осы жолына сәйкес келеді. Сол сияқты теңіз құстарының көпшілігі (гагар, қайр) қыстауына қайтқанда Евразиялық материктің жағалауымен, алдымен батысқа, немесе шығысқа қарай ұшады, ал одан кейін оңтүстікке қарай ұшады. Бұл құстардың, мұз дәуірі аяқталған соң Евразияның солтүстік жағалауына таралуының нақты бағытын көрсетеді.
ҚҰСТАРДЫҢ ТЕГІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Құстардың арғы шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана жалпы түрде шешілген. Құстардын. арғы тегі репти-лилер болғаны сөзсіз. Рептилилердің бір бұтағы болып бөлі-ніп, одан ең соңында кұстардың шығуы мезозойдың (триас) бас кезі деп саналады. Диназаврлардың, крокодилдердің бас-қа рептилилердің топтарының арғы ата-тегі болып саналатын құстарға жақын тұрған псевдозухилер (Рsеudоsисһіа) болып саналады. Псевдозухилердің ішінде құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас орнитозухилер (Огпіtһоsисһиs) болған. Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен қозғалып жүріп ал-дыңғы қолаяқтарымен қоректерін қармап ұстаған. Құйрығы ұзын, сол сияқты жамбас белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері болған. Денесінін, сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған. Қабыршақтарының көлденең өсі болады, оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсындарына ұқсас қабыршақ кетеді.
Псевдозухилер рептилилердің маманданған бір бұтағы бо-лып саналады. Бірақ, олар құстардың тура шыққан ата-тегі “мес. Құстардың арғы ататектерінің шығу тегін және псевдо-зухилердің шығу тегін ертедегі рептилилерден қарастыру керек. Бұл топтардың эволюциясы алғашқы кезде, ағаштарға өрмелеп жүруден басталуы мүмкін, соның салдарынан, артқы аяқтары қатты заттың бетімен жүргенде денесіне тірек болып, ал алдыңғы аяқтары бұтақтардан ұстап қозғалуға мамандан-ған. Бұдан кейін оларға бір бұтақтан екінші бұтаққа секіретін қабілет пайда бола бастаған. Алдыңғы аяқтарының, артқы жиегіндегі қабыршақтары ұзарып қанаттың қауырсынының алғашқы нұсқасын құраған. Осыған байланысты қазіргі кездегі гоациндардың балапандарының саусақ қанаттарының жәрдемімен ағаштарға өрмелеп шығуын еске түсіруге болады. Ағаштарға өрмелеп жүрудің нәтижесінде, артқы аяқтарының бірінші саусағы, басқа саусақтарына қарама-қарсы арт жағына қарай