ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 830
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
мықын бүйрегі (mеtаперһгоs) деп аталады. Анамнияға тән дене бүйрек (mеsоперһгоs) сүт қоректілерде эмбриональдық даму кезінде болады да, кейін жойылып кетеді. Сүт қоректілердің метанефрикалық, бүйрегі бұршақ (бобовидный) пішінді дене. Сүт қоректілердің көпшілігінің бүйректерінің сыртқы беті тегіс, ал күйіс қайтаратындардың және мысықтардың бүйректерінің сырты бұдыр болады. Киттердің бүйректері бірнеше бөлімге бөлініп, бөлшектеніп тұрады.
Бүйректі жарып қарасақ — сыртқы қыртыс қабатын, ішкі ми тәрізді жұмсақ жолақты қабаттан тұратындығын байқауға болады. Сыртқы кыртыс қабатында ішінде қан тамырының түйіні бар, ұшы боуменов капсуласымен бітетін иірімді каналдар бо-
222
дады. Қан тамыры бар түйіндердё cүзу процесі жүзеге асып, бүйрек каналшаларында қан плазмасы сүзіліп — алғашқы не-
сеп пайда болады.
Бүйректің ішкі ми тәрізді қабатында тікелей несеп жинаушы каналдар жатады, бұл каналдар топтанып және одан әрі қарай созылып келіп бүйрек түбегінің ішіндегі емізікшелердің ұшта-рына ашылады. Көпшілік түрлерінің бүйрек түбегінен несеп тү-тігі шығып, ол қуыққа келіп ашылады. Клоакалы сүт қоректі-лердің несеп жолы несеп-жыныс қуысына барып, одан қуыққа келеді. Қуықтан несеп арнаулы несеп каналы арқылы сыртқа шығады.
Зәр шығару қызметін аздап та болса тер безі атқарады, ол арқылы тұздың, мочевинаның ерітіндісі бөлінеді. Осы жолмен белок алмасуының азотты продуктылары да организмнен бөлінеді:
Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс бездерінің (tеstеs) пішіні сопақша болады. Кейбір сүт қоректілерде: клоакалыларда, пілдерде, мүкі тістілерде, кит тәрізділерде т. б. аталық безі өмір бойы дене қуысында болады. Көптеген сүт қоректілердің аталық жыныс безі алғаш дене қуысында болады да, ержеткен кезде төмен түсіп, шап бөлімінде сыртқа шығып тұрған ен қалтасының (sсгоtum) ішіне орналасады. Ең қалтасы дене қуысы мен шаптағы арнаулы екі шап каналы арқылы қатысады. Аталық жыныс безіне тұрқы бойына беттесе орналасқан — ен сағағы (еріdіdуmіs) болады. Ен сағағы аталық жыныс безінің өнімін сыртқа шығаратын көптеген иректелген каналдардан тұрады. Ен сағағынан, вольфов каналының гомологы — қос тұқым жолы (vаз dеfeгепs) шығады. Ол шағылыс мүшесінің (репіs) түп жағынан келіп несеп шығаратын, немесе тұқым шығаратын каналмен жалғасады (dисsиs еjасиlаtогіиs). Тұқым жолдарының төменгі ұштары, тұқым-несеп каналына енер алдында, сырты бұдыр келген
тұқым қалталары (vеsісиlа sеmіпаlіз).деп аталатын қос кесек денені құрайды. Сүт қоректілерде бұл кесек дене тұқымның сұйық бөлігін құрауға қатысатын секрет бөліп шығаратын без болып саналады. Бұл сұйық желім сияқты болғандықтан аналық жыныс жолына түскен тұқымның кейін шығып кетуіне кедергі келтіруі мүмкін.
Шағылыс мүшесінің түп жағында бір пар без болады. Бұны
предстательдік (ргоstаtа) без деп атайды. Бұл бездің жолы да тұқым-несеп. каналының ұшына ашылады. Аталық жыныс бездерінің сперматозоидтары жүзіп жүретін сұйықтықтың көпшілігін осы без бөліп шығарады.
Тұқым немесе эйякулят сперматозоидтың өзі тұқым қалта-сы және предстательдік бездің бөліп шығаратын сұйықтары-ның жиынтығы болып саналады.
Шағылыс мүшесінің (репіs) төменгі жағында тұқым-несеп каналы орналасады. Тұқым-несеп каналының үстінде және екі
223
жағында борпылдақ кеуекті денелер (согриз саүегпозит) жатады. Жыныстық қозу кезінде шағылыс мүшесінің ішіндегі кеуегіне қан толып, соның нәтижесінде шағылыс мүшесінің созылғыштығы, серпімділігі артып және көлемі үлкейеді. Кейбір сүт қоректілердің (жыртқыштардың, ескек аяқтылардың, кемірушілердің көпшілігінің және кейбір жарқанаттардың т. б.) шағылыс мүшелерінің мықты болу себебі оның кеуекті денелерінің арасында ұзын ерекше сүйекше (оз репіs) болатындығынан.
Жұп аналық жыныс безі дене куысының арқа жағында құр-сақ куысының шарбысына бекіп тұрады. Бір пар жұмыртқа жо-лының алдыңғы ұшы, аналык, жыныс бездерінің маңынан келіп ашылады. Әрбір жұмыртқа жолының бұл ұшы кең воронкаға айналады. Жұмыртқа жолының жоғарғы иіліп жатқан бөлімш фаллопиев түтігі деп атайды. Ары қарай кеңейіп—жатынға айналады. Жатын қынапқа ашылады. Қынап қысқа жыныс-несеп каналына айналады, оған қынаптан басқа несеп жолы да ашылады. Жыныс-несеп каналының құрсақ жағына қараған бетіне орналасқан клитор (сlіtогіs) деп аталатын аталықтардың шағылыс органы сияқты кеуекті өсінді болады. Сүт қоректілердің кейбір түрлерінің ұрғашысының клиторында да сүйек (оз сlіtогіdіs) болады.
Клоакалы сүт қоректілердің ұрғашысының жұмыртқа жол-дары қос түтікті болады да фаллопиев түтігімен жатындарға ғана жіктеледі. Жатын тесігі жыныс-несеп синусына ашылады. Қалталы сүт қоректілердің қынабы жекеленген, бірақ көпшілі-гінде жұп болып келеді. Плацентарлылардың қынабы әрдайым дара болады, бірақ жұмыртқа жолының жоғарғы жағы жұп қалпын сақтайды. Кейбір сүт қоректілерде жатын жұп болып, оның оң және сол бөлімі жатын қынабына дербес тесік арқылы ашылады. Мұндай жатынды —
қос жатын деп атайды. Мұндай жатын кемірушілердің көпшілігінде және мүкі тістілерде болады. Кейбір кемірушілердің, жарқанаттардың және жыртқыштардың жатыны төменгі жағынан қосылып — екі айыр жатын құрайды. Кит тәрізділердің, тұяқтылардың және кейбір жыртқыштардың жатындарының оң және сол жағының көпшілік бөлімінің қосылып кетуінің салдарынан — екі мүйізді жатын пайда болады, Приматтардың, шала маймылдардың және кейбір жарқанаттардың жатыны дара, қарапайым болады Мұндай жатынның жұмыртқа жолының жоғарғы бөлімі — фаллопиев түтіктері ғана жұп болады
Ұрық орны. Сүт қоректілердің жатынында ұрық жетіле бастағанда плацента деп атайтын ұрық орны пайда болады (36-сурет). Сүт қоректілердің клоакалы түрлерінде ғана плацента болмайды. Қалталыларда плацентаның нұсқасы ғана болады. Плацента аллантоистың сыртқы қабырғасы мен сероздық қапшыктың беттесуінен пайда болады, соның нәтижесінде борпылдақ дене — хорион пайда болады. Хорионда өсінділер — ворсинка-
224
36 - с у р е т. Кроликтің он екі күндік ұрығының көрінісі:
1 — сероздық қабық, 2 — амниотикалық қуыс, 3 — амни-
он, 4 — аллантоис, 5 — аллантоис қуысы, 6 — сероз қап-
шығының плацета қалыптасатын қалық қабатты бөлі-
мі, 7 — сары уыз қалтасы, 8 — кіндік
лар пайда болып, ол жатынның жұмсақ тканьдерімен жалғаса-ды. Осы арада ана мен ұрықтың қан тамырлары өз ара ұштасып бірақ олар бірігіп кетпейді. Сөйтіп, аналық организм мен ұрықтың қан тамыры қатысып жатады. Соның нәтижесінде ұрықтың организміндегі газ алмасуы, оның коректенуі және ыдырау өнімдері организмнен бөлініп шығуы орындалады. Сүт қоректілердің хорион бүрлерінің орналасуына қарай плацентаның бірнеше-типтері болады. Олардың негізгілері: 1-хорион бетіне оның бүрлері біркелкі тегіс орнаса диффузиялық плацента деп атайды, мысалы, мұндай типке жататын кит тәрізділердің, тұяқтылардың көпшілігінің және шала маймылдардың плацентасы; 2-хорион бетіне бүрлері шоқ-шоқ болып орналасатын болса, оны жарнақты-бұдырлы плацента деп атайды. Бұл типке күйіс қа-йыратын жануарлардың көпшілігінін, плацентасы мысал бола-ды; 3-хорионның бүрлері белгілі бір диска тәрізді жерге орна-ласса, оны дискалы плацента
деп атайды. Оған насеком жемділердің, кемірушілердің, маймылдардың плацентасын жатқызуға болады.
Түрлі сүт қоректілерде баласының плацентаға (шуына) бе-куі түрліше болады. Кейбір сүт қоректілердің балалары туған-нан кейінде плацентасы түспейді, өйткені жатынның сілекей қабаты мен ұрық плацентасының нашар бекуінің нәтижесінде жатынның сілекей қабаты үзілмейді. Мұндай плацентаны — ажыратылмайтын плацента деп атайды. Енді бір сүт қоректі-
226
лердің баласы плацентаға мықты бекиді. Соның нэтижесінде жатынның сілекей бетіне бекіген плацента бөлімі үзіліп кетеді де плацента туған кезде бірден төлмен бірге сыртқа шығады, оны шу деп, ал плацентаны — ажыратылмалы плацента деп атайды.
ОСЫ ЗАМАНДАҒЫ СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРГЁ СИСТЕМАТИКАЛЫҚ
ШОЛУ
1-класс тармағы. ЖҰМЫРТҚА САЛУШЫЛАР НЕМЕСЕ
АЛҒАШҚЫ АҢДАР (РRОТОТҺЕRІА)
Австралияда және оған жақын аралдарға тараған төменгі сатыдағы сүт қоректілердің азғана түрлері осы класс тармағына жатады (37-сурет). Басқа сүт қоректілерге жататын жануарлармен салыстырғанда, бұлардың ерекшеліктері: 1) ұрықтарын жұмыртқа түрінде туады. Жұмыртқасының сары уызы мол және ірі болады. Кейбір түрлері үйрек тұмсық құстар сияқты жұмыртқаларын басып, бала шығарса, ал басқа бір түрлері (ехидна) жұмыртқасын арнаулы тері қалталарына салып бала шығарады. 2) амфибилер, рептилилер және құстар сияқты бұлардын, да клоакалары болады. Сондықтан, бұларды клоакалы сүт қоректілер деп те атайды. 3) миы нашар дамыған, ми сыңарларының арасындағы сүйелді дене болмайды. 4) сүт бездері түтік-
37 - с у р е т. Жұмыртқалайтын сүт қоректілердің турлері:
1 — эхидна, 2 — үйрек тұмсық, 3 — проэхидна.
226
шелерден құрылған, емшегі болмайды. Сүт бездерінің көптеген түтікшелерінің жолдары құрсағындағы безді алаңға келіп ашылады, 5) құстардікі сияқты, ұрғашыларының тек қана сол жақ жыныс безі қызмет істейді. 6) иық белдеуінде рептилидікі секілді үлкен, жеке коракоид сүйегі болады. 7) жамбас белдеуінде қалталы сүйектері бар. 8) ұрығының ерте даму кезінде-ақ бас сүйектері тігіс қалдырмай бір-бірімен бірігіп кетеді. 9) етті еріндері болмайды. 10) ересектерінің тісі болмайды. Жас үйрек тұмсықтардың көп қырлы тістері болады. Бұл тістері мезозой заманында тіршілік еткен аңдардың тісіне ұқсайды. 11) денесін қаптап тұрған түктері болса да, дене температурасы өте төмен (22—37°) және тұрақсыз болады.
Осы заманда Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған клоақалы немесе біртесіктілер (Мопоtгеmаtа) деген бір ғана отрядының ,өкілдері кездеседі. Бүл отрядтың екі тұқымдасы бар.
Бірінші тұқымдасы ехидналар (Тасһуglоssidае). Бұған Австралияны мекендейтін нағыз ехидналар (ТасһуgІоssиs асиlеатиs) және Жаңа Гвинеядағы проехидналар (Zagloss Ьгиіjпіі) жатады. Бұлардың аяқтарында ұзын өткір тырнақ-тары болады, солардың жәрдемімен ін қазып, сол індерде тіршілік етеді. Денесін қатты қылдар және өткір ине тәрізді түк-тер жауып тұрады. Ұзын тұмсығы қатты, мүйізді сауытпен қап-талған. Насекомдармен қоректенеді. Насекомдарды үстінде желім тәрізді сұйық заты бар тілімен жердің жарығынан, тастардың арасынан тауып алады,
Бұлар ойлы-қырлы, бұталы жерлерді мекендейді. Мөлшері 1 —1,5 см болатын бір немесе екі жұмыртқа салады. Оны ұрға-шысы құрсағындағы көбею кезінде пайда болған тері қалтасы-на салып қояды. Осы қалтаның ішіндегі температура 33—35° шамасында болады, сол қызудың әсерінен ұрығы дамып, оның ұзындығы 2 сантиметрге жеткенде жұмыртқа қабығын жарып, сыртқа шығады. Бірақ қалтада қалып қояды. Ұзындығы 8-сантиметрге жеткен соң қалтадан сыртқа шығады. Өйткені, бұл кезде оның денесіне ине тәрізді түктер пайда бола бастайды.
Екінші тұқымдас — үйрек тұмсықтар (Огпіthогһуnасһісdае). Австралия мен Тасманияға тараған бір ғана үйрек тұмсық (Огпіtһогһупсһиs апаtіпиs) — деген түрі белгілі. Олар жарты-лай суда тіршілік ететін жануарлар. Денесі суда жүргенде су болмайтын біркелкі, қысқа, тығыз және қайратты түктермен қапталған. Саусақтарының арасында тері жарғағы болады. Тұмсығы үйректің тұмсығына ұқсас болрандықтан үйрек тұмсықтар деп атайды. Үйрек тұмсықтар омыртқасыздарды су түбінен тауып, оны үйрек сияқты шайқап, сүзіп алып қорек-тенеді. Жағасында өсімдігі қалың болатын ақпайтын суларды мекендейді. Жақсы жүзіп, сүңгиді, керісінше жер бетімен ақы-рын қозғалады. Су қоймаларынан ұзап шықпайды. Ұясын інге
227
салады, іннің аузы судың түбіне қарай ашылады. Екі жұмырт-қа туады. Ехиднадан ерекшелігі құрсағында қалтасы бол-майды. Жұмыртқасын індегі ұяға туып, құс сияқты басып шығаратын болу керек.
Бұл класс тармағының даму тарихы бізге мәлім емес. Авс-тралиядан табылған бір ғана геологиялық мәлімет — плейсто-ценов қабатынан табылған ірі ехиднаның қалдығы бар.
2-класс тармагы. НАҒЫЗ АҢДАР (ТНRI А)
Бұл класс тармағына плацентарлылар, қалталылар сияқты сүт қоректілер жатады. Бұлардың негізгі ерекшелігі — балала-рын тірі туады. Сүт бездері жоғарыда сипатталған жануарлар-дың сүт безі сияқты түтік тәрізді болмай, аумақты желіні болады. Нағыз аңдардың сүт бездерінің жолы ашылатын емшегі болады. Алғашқы аңдардан негізгі айырмашылығы клоака болмайды. Ас қорыту жолының және жыныс-несеп жолының сыртқа ашылатын арнаулы жолдары болады. Көпшілігінің етті ерні болады да, мүйіз тұмсығы болмайды.
Бүйректі жарып қарасақ — сыртқы қыртыс қабатын, ішкі ми тәрізді жұмсақ жолақты қабаттан тұратындығын байқауға болады. Сыртқы кыртыс қабатында ішінде қан тамырының түйіні бар, ұшы боуменов капсуласымен бітетін иірімді каналдар бо-
222
дады. Қан тамыры бар түйіндердё cүзу процесі жүзеге асып, бүйрек каналшаларында қан плазмасы сүзіліп — алғашқы не-
сеп пайда болады.
Бүйректің ішкі ми тәрізді қабатында тікелей несеп жинаушы каналдар жатады, бұл каналдар топтанып және одан әрі қарай созылып келіп бүйрек түбегінің ішіндегі емізікшелердің ұшта-рына ашылады. Көпшілік түрлерінің бүйрек түбегінен несеп тү-тігі шығып, ол қуыққа келіп ашылады. Клоакалы сүт қоректі-лердің несеп жолы несеп-жыныс қуысына барып, одан қуыққа келеді. Қуықтан несеп арнаулы несеп каналы арқылы сыртқа шығады.
Зәр шығару қызметін аздап та болса тер безі атқарады, ол арқылы тұздың, мочевинаның ерітіндісі бөлінеді. Осы жолмен белок алмасуының азотты продуктылары да организмнен бөлінеді:
Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс бездерінің (tеstеs) пішіні сопақша болады. Кейбір сүт қоректілерде: клоакалыларда, пілдерде, мүкі тістілерде, кит тәрізділерде т. б. аталық безі өмір бойы дене қуысында болады. Көптеген сүт қоректілердің аталық жыныс безі алғаш дене қуысында болады да, ержеткен кезде төмен түсіп, шап бөлімінде сыртқа шығып тұрған ен қалтасының (sсгоtum) ішіне орналасады. Ең қалтасы дене қуысы мен шаптағы арнаулы екі шап каналы арқылы қатысады. Аталық жыныс безіне тұрқы бойына беттесе орналасқан — ен сағағы (еріdіdуmіs) болады. Ен сағағы аталық жыныс безінің өнімін сыртқа шығаратын көптеген иректелген каналдардан тұрады. Ен сағағынан, вольфов каналының гомологы — қос тұқым жолы (vаз dеfeгепs) шығады. Ол шағылыс мүшесінің (репіs) түп жағынан келіп несеп шығаратын, немесе тұқым шығаратын каналмен жалғасады (dисsиs еjасиlаtогіиs). Тұқым жолдарының төменгі ұштары, тұқым-несеп каналына енер алдында, сырты бұдыр келген
тұқым қалталары (vеsісиlа sеmіпаlіз).деп аталатын қос кесек денені құрайды. Сүт қоректілерде бұл кесек дене тұқымның сұйық бөлігін құрауға қатысатын секрет бөліп шығаратын без болып саналады. Бұл сұйық желім сияқты болғандықтан аналық жыныс жолына түскен тұқымның кейін шығып кетуіне кедергі келтіруі мүмкін.
Шағылыс мүшесінің түп жағында бір пар без болады. Бұны
предстательдік (ргоstаtа) без деп атайды. Бұл бездің жолы да тұқым-несеп. каналының ұшына ашылады. Аталық жыныс бездерінің сперматозоидтары жүзіп жүретін сұйықтықтың көпшілігін осы без бөліп шығарады.
Тұқым немесе эйякулят сперматозоидтың өзі тұқым қалта-сы және предстательдік бездің бөліп шығаратын сұйықтары-ның жиынтығы болып саналады.
Шағылыс мүшесінің (репіs) төменгі жағында тұқым-несеп каналы орналасады. Тұқым-несеп каналының үстінде және екі
223
жағында борпылдақ кеуекті денелер (согриз саүегпозит) жатады. Жыныстық қозу кезінде шағылыс мүшесінің ішіндегі кеуегіне қан толып, соның нәтижесінде шағылыс мүшесінің созылғыштығы, серпімділігі артып және көлемі үлкейеді. Кейбір сүт қоректілердің (жыртқыштардың, ескек аяқтылардың, кемірушілердің көпшілігінің және кейбір жарқанаттардың т. б.) шағылыс мүшелерінің мықты болу себебі оның кеуекті денелерінің арасында ұзын ерекше сүйекше (оз репіs) болатындығынан.
Жұп аналық жыныс безі дене куысының арқа жағында құр-сақ куысының шарбысына бекіп тұрады. Бір пар жұмыртқа жо-лының алдыңғы ұшы, аналык, жыныс бездерінің маңынан келіп ашылады. Әрбір жұмыртқа жолының бұл ұшы кең воронкаға айналады. Жұмыртқа жолының жоғарғы иіліп жатқан бөлімш фаллопиев түтігі деп атайды. Ары қарай кеңейіп—жатынға айналады. Жатын қынапқа ашылады. Қынап қысқа жыныс-несеп каналына айналады, оған қынаптан басқа несеп жолы да ашылады. Жыныс-несеп каналының құрсақ жағына қараған бетіне орналасқан клитор (сlіtогіs) деп аталатын аталықтардың шағылыс органы сияқты кеуекті өсінді болады. Сүт қоректілердің кейбір түрлерінің ұрғашысының клиторында да сүйек (оз сlіtогіdіs) болады.
Клоакалы сүт қоректілердің ұрғашысының жұмыртқа жол-дары қос түтікті болады да фаллопиев түтігімен жатындарға ғана жіктеледі. Жатын тесігі жыныс-несеп синусына ашылады. Қалталы сүт қоректілердің қынабы жекеленген, бірақ көпшілі-гінде жұп болып келеді. Плацентарлылардың қынабы әрдайым дара болады, бірақ жұмыртқа жолының жоғарғы жағы жұп қалпын сақтайды. Кейбір сүт қоректілерде жатын жұп болып, оның оң және сол бөлімі жатын қынабына дербес тесік арқылы ашылады. Мұндай жатынды —
қос жатын деп атайды. Мұндай жатын кемірушілердің көпшілігінде және мүкі тістілерде болады. Кейбір кемірушілердің, жарқанаттардың және жыртқыштардың жатыны төменгі жағынан қосылып — екі айыр жатын құрайды. Кит тәрізділердің, тұяқтылардың және кейбір жыртқыштардың жатындарының оң және сол жағының көпшілік бөлімінің қосылып кетуінің салдарынан — екі мүйізді жатын пайда болады, Приматтардың, шала маймылдардың және кейбір жарқанаттардың жатыны дара, қарапайым болады Мұндай жатынның жұмыртқа жолының жоғарғы бөлімі — фаллопиев түтіктері ғана жұп болады
Ұрық орны. Сүт қоректілердің жатынында ұрық жетіле бастағанда плацента деп атайтын ұрық орны пайда болады (36-сурет). Сүт қоректілердің клоакалы түрлерінде ғана плацента болмайды. Қалталыларда плацентаның нұсқасы ғана болады. Плацента аллантоистың сыртқы қабырғасы мен сероздық қапшыктың беттесуінен пайда болады, соның нәтижесінде борпылдақ дене — хорион пайда болады. Хорионда өсінділер — ворсинка-
224
36 - с у р е т. Кроликтің он екі күндік ұрығының көрінісі:
1 — сероздық қабық, 2 — амниотикалық қуыс, 3 — амни-
он, 4 — аллантоис, 5 — аллантоис қуысы, 6 — сероз қап-
шығының плацета қалыптасатын қалық қабатты бөлі-
мі, 7 — сары уыз қалтасы, 8 — кіндік
лар пайда болып, ол жатынның жұмсақ тканьдерімен жалғаса-ды. Осы арада ана мен ұрықтың қан тамырлары өз ара ұштасып бірақ олар бірігіп кетпейді. Сөйтіп, аналық организм мен ұрықтың қан тамыры қатысып жатады. Соның нәтижесінде ұрықтың организміндегі газ алмасуы, оның коректенуі және ыдырау өнімдері организмнен бөлініп шығуы орындалады. Сүт қоректілердің хорион бүрлерінің орналасуына қарай плацентаның бірнеше-типтері болады. Олардың негізгілері: 1-хорион бетіне оның бүрлері біркелкі тегіс орнаса диффузиялық плацента деп атайды, мысалы, мұндай типке жататын кит тәрізділердің, тұяқтылардың көпшілігінің және шала маймылдардың плацентасы; 2-хорион бетіне бүрлері шоқ-шоқ болып орналасатын болса, оны жарнақты-бұдырлы плацента деп атайды. Бұл типке күйіс қа-йыратын жануарлардың көпшілігінін, плацентасы мысал бола-ды; 3-хорионның бүрлері белгілі бір диска тәрізді жерге орна-ласса, оны дискалы плацента
деп атайды. Оған насеком жемділердің, кемірушілердің, маймылдардың плацентасын жатқызуға болады.
Түрлі сүт қоректілерде баласының плацентаға (шуына) бе-куі түрліше болады. Кейбір сүт қоректілердің балалары туған-нан кейінде плацентасы түспейді, өйткені жатынның сілекей қабаты мен ұрық плацентасының нашар бекуінің нәтижесінде жатынның сілекей қабаты үзілмейді. Мұндай плацентаны — ажыратылмайтын плацента деп атайды. Енді бір сүт қоректі-
226
лердің баласы плацентаға мықты бекиді. Соның нэтижесінде жатынның сілекей бетіне бекіген плацента бөлімі үзіліп кетеді де плацента туған кезде бірден төлмен бірге сыртқа шығады, оны шу деп, ал плацентаны — ажыратылмалы плацента деп атайды.
ОСЫ ЗАМАНДАҒЫ СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРГЁ СИСТЕМАТИКАЛЫҚ
ШОЛУ
1-класс тармағы. ЖҰМЫРТҚА САЛУШЫЛАР НЕМЕСЕ
АЛҒАШҚЫ АҢДАР (РRОТОТҺЕRІА)
Австралияда және оған жақын аралдарға тараған төменгі сатыдағы сүт қоректілердің азғана түрлері осы класс тармағына жатады (37-сурет). Басқа сүт қоректілерге жататын жануарлармен салыстырғанда, бұлардың ерекшеліктері: 1) ұрықтарын жұмыртқа түрінде туады. Жұмыртқасының сары уызы мол және ірі болады. Кейбір түрлері үйрек тұмсық құстар сияқты жұмыртқаларын басып, бала шығарса, ал басқа бір түрлері (ехидна) жұмыртқасын арнаулы тері қалталарына салып бала шығарады. 2) амфибилер, рептилилер және құстар сияқты бұлардын, да клоакалары болады. Сондықтан, бұларды клоакалы сүт қоректілер деп те атайды. 3) миы нашар дамыған, ми сыңарларының арасындағы сүйелді дене болмайды. 4) сүт бездері түтік-
37 - с у р е т. Жұмыртқалайтын сүт қоректілердің турлері:
1 — эхидна, 2 — үйрек тұмсық, 3 — проэхидна.
226
шелерден құрылған, емшегі болмайды. Сүт бездерінің көптеген түтікшелерінің жолдары құрсағындағы безді алаңға келіп ашылады, 5) құстардікі сияқты, ұрғашыларының тек қана сол жақ жыныс безі қызмет істейді. 6) иық белдеуінде рептилидікі секілді үлкен, жеке коракоид сүйегі болады. 7) жамбас белдеуінде қалталы сүйектері бар. 8) ұрығының ерте даму кезінде-ақ бас сүйектері тігіс қалдырмай бір-бірімен бірігіп кетеді. 9) етті еріндері болмайды. 10) ересектерінің тісі болмайды. Жас үйрек тұмсықтардың көп қырлы тістері болады. Бұл тістері мезозой заманында тіршілік еткен аңдардың тісіне ұқсайды. 11) денесін қаптап тұрған түктері болса да, дене температурасы өте төмен (22—37°) және тұрақсыз болады.
Осы заманда Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған клоақалы немесе біртесіктілер (Мопоtгеmаtа) деген бір ғана отрядының ,өкілдері кездеседі. Бүл отрядтың екі тұқымдасы бар.
Бірінші тұқымдасы ехидналар (Тасһуglоssidае). Бұған Австралияны мекендейтін нағыз ехидналар (ТасһуgІоssиs асиlеатиs) және Жаңа Гвинеядағы проехидналар (Zagloss Ьгиіjпіі) жатады. Бұлардың аяқтарында ұзын өткір тырнақ-тары болады, солардың жәрдемімен ін қазып, сол індерде тіршілік етеді. Денесін қатты қылдар және өткір ине тәрізді түк-тер жауып тұрады. Ұзын тұмсығы қатты, мүйізді сауытпен қап-талған. Насекомдармен қоректенеді. Насекомдарды үстінде желім тәрізді сұйық заты бар тілімен жердің жарығынан, тастардың арасынан тауып алады,
Бұлар ойлы-қырлы, бұталы жерлерді мекендейді. Мөлшері 1 —1,5 см болатын бір немесе екі жұмыртқа салады. Оны ұрға-шысы құрсағындағы көбею кезінде пайда болған тері қалтасы-на салып қояды. Осы қалтаның ішіндегі температура 33—35° шамасында болады, сол қызудың әсерінен ұрығы дамып, оның ұзындығы 2 сантиметрге жеткенде жұмыртқа қабығын жарып, сыртқа шығады. Бірақ қалтада қалып қояды. Ұзындығы 8-сантиметрге жеткен соң қалтадан сыртқа шығады. Өйткені, бұл кезде оның денесіне ине тәрізді түктер пайда бола бастайды.
Екінші тұқымдас — үйрек тұмсықтар (Огпіthогһуnасһісdае). Австралия мен Тасманияға тараған бір ғана үйрек тұмсық (Огпіtһогһупсһиs апаtіпиs) — деген түрі белгілі. Олар жарты-лай суда тіршілік ететін жануарлар. Денесі суда жүргенде су болмайтын біркелкі, қысқа, тығыз және қайратты түктермен қапталған. Саусақтарының арасында тері жарғағы болады. Тұмсығы үйректің тұмсығына ұқсас болрандықтан үйрек тұмсықтар деп атайды. Үйрек тұмсықтар омыртқасыздарды су түбінен тауып, оны үйрек сияқты шайқап, сүзіп алып қорек-тенеді. Жағасында өсімдігі қалың болатын ақпайтын суларды мекендейді. Жақсы жүзіп, сүңгиді, керісінше жер бетімен ақы-рын қозғалады. Су қоймаларынан ұзап шықпайды. Ұясын інге
227
салады, іннің аузы судың түбіне қарай ашылады. Екі жұмырт-қа туады. Ехиднадан ерекшелігі құрсағында қалтасы бол-майды. Жұмыртқасын індегі ұяға туып, құс сияқты басып шығаратын болу керек.
Бұл класс тармағының даму тарихы бізге мәлім емес. Авс-тралиядан табылған бір ғана геологиялық мәлімет — плейсто-ценов қабатынан табылған ірі ехиднаның қалдығы бар.
2-класс тармагы. НАҒЫЗ АҢДАР (ТНRI А)
Бұл класс тармағына плацентарлылар, қалталылар сияқты сүт қоректілер жатады. Бұлардың негізгі ерекшелігі — балала-рын тірі туады. Сүт бездері жоғарыда сипатталған жануарлар-дың сүт безі сияқты түтік тәрізді болмай, аумақты желіні болады. Нағыз аңдардың сүт бездерінің жолы ашылатын емшегі болады. Алғашқы аңдардан негізгі айырмашылығы клоака болмайды. Ас қорыту жолының және жыныс-несеп жолының сыртқа ашылатын арнаулы жолдары болады. Көпшілігінің етті ерні болады да, мүйіз тұмсығы болмайды.