ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 825
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1 . Инфра класс. ТӨМЕНГІ САТЫДАРЫ АҢДАР
(МЕТАТНЕRІА)
Эволюциялық даму тұрғысынан қарағанда оның төменгі са-тыдағы тұрған аңдардың құрылысындағы бір қатар белгілерді байқауға болады. Төменгі сатыдағы аңдардың плацентасы на-шар жетілген, көпшілігінде плацента тіпті болмайды. Соның нәтижесінде ұрықтың құрсақтағы даму мезгілі қысқа болады да, нағыз жетілмеген әлсіз бала туады. Мысалы, американың опос-сумасының буаз болу мерзімі 12 күн болса, ал алып кенгурулар 39 күн ғана көтереді. Ұзындығы 2 м болатын алып кенгурудың туған баласы 3 сантиметрге азар жетеді. Кенгурулардан әлде қайда кіші күзендер баласын 36 күнде, ал күндыздар 105—107 күнде туады.
Төменгі сатыдағы көпшілік түрлерінің құрсағында тері қал-тасы болады. Оның ішіне жаңа туған балаларын салады, осы қалтаның ішіне балаларын емізетін емшектері де ашылады. Қалта болмайтын (опоссумада) түрлерінің емшегі көкірегінде немесе бүкіл құрсағын бойлай орналасады. Балаларының пассивті қоректенуіне сәйкес олардың анасының емшегіне бекінуіне өзіндік бейімделу әсер етеді. Емшектің ұшы ауыз қуысына енген соң ісініп, ауыз қуысын толтырады. Осы кезде баласының көмекейі жоғары көтеріліп, ауыз қуысы мен тыныс қуысы (хоан тесігі) бір-бірінен ажырайды. Сондықтан баласының аузына қарай сүт кұйылғанда ол тұншықпайтын болады. Сүттің ауызға құйылуын сүт бездерінің маңайында орналасқан ерекше еттер жиырылып-жазылу арқылы орындайды.
228
Қалталылардың дене құрылысында бірнеше қарапайым белгілері бар. Біріншіден, ми сыңарларының сыртында сайлары мен бұдырлары аз болады және сүйелді дене болмайды. Екіншіден, ұрғашыларының жұмыртқа жолдары жұп күйінде сақталады, сондықтан қынабы да екеу болады. Осыған сәйкес еркектерінің де шағылыс мүшесінің ұшы екі айырық болады. Үшіншіден, жабастың шап сүйектерімен буындасқан қалта сүйектері денесінің құрсақ бөліміне орналасқан, яғни бұларда қалталы сүйектер болады. Төртіншіден, жоғарғы сатыдағы сүт қоректілердің нағыз азу тістерінен басқа тістері тісеп түсіп, қайтадан шықса, қалталылардың тек қана алдыңғы азу тісі ғана түсіп, қайтадан шығады, басқа тістері тісемейді.
Қалталылар көпшілігінде Австралияға және оған жақын жатқан аралдарға тараған. Оңтүстік Америкада бірнеше түрі кездеседі. Солтүстік Америкаға тараған бір ғана түрі белгілі.
Барлық төменгі сатыдағы аңдар — қалталылар (Магsиріа-liа) деген бір ғана отрядқа жатады. Бұл отряд бірінен-бірінің өзіндік ерекшелігі бар екі отряд тармағына бөлінеді.
1-втряд тармары.
КӨП КҮРЕК ТІСТІЛЕР
(РОLУРRОТОDОNТІА)
Жерде, орманда және жартылай суда тіршілік ететін орган-измдер. Қоректену тәсіліне қарай жыртқыштар, насеком жемділер, қорек талғамайтындар болып бөлінеді. Азу тістері-нің үшы өткір және бұдырлы, сол сияқты жақсы жетілген шошақ тістері болады. Үстіңгі жағының әрбір жартысында 3—5, ал төменгі жағының әрбір жартысында 3—4 күрек тістері болады. Тері қалтасы барлығында бірдей бола бермейді.
Бұл отряд тармағының бірнеше тұқымдасы және көптеген түрлері бар. Мысалы, опоссумдар (Dіdеlрһуіdае) көпшілік өмі-рін ағашта өткізеді. Бұлардың бір ерекшелігі ересектері ағашқа өрмелегенде, жастарында анасының денесіне бекінуге көмектесетін қармалағыш құйрығының болуы. Олар кеміруші-лермен, құстармен және олардың жұмыртқаларымен, насекомдармен қоректенеді. Әдетте бұларды “қалталы егеу-құйрықтар” деп қате атайды. Тез көбейеді. Мысалы, кейбір түрлері он шақты, кейде одан да көп бала туады. Опоссум-дардың бір түрі (DidеІрһиs vігgіпіапиs) солтүстік Америкада кеңінен тараған.
Ертерек кезде Австралияда қалталы. қасқыр (Тһуlасіпиs еу-посерһаlиs) деген түрі кездесетін. Бұлар кенгуруларға шабуыл жасайтын ірі жыртқыштар болып есептеледі. Австралияда қалталы көртышқан (Nоtогусtеs tурһіорs) деген түрлері кездеседі.
Ценолестов тұқымдасының (Саепоlеstіdае) баласын салып жүретін қалтасы болмайды. Олар таулы ормандарды мекен-дейтін, насекомдармен коректенетін организмдер. Ценолес-товтар түн жануарлары. Биологиясы толық зерттелмеген, үш туысы ғана (Саепоіеstеs, Lеstогоs, Rhупсһоlеstеs), азғана түрі белгілі.
229
2-отряд тармагы ҚОС КҮРЕК ТІСТІЛЕР
(DІРRОТОDONТІА)
Бұлардың көпшілігі өсімдік тектес азықтармен қоректенеді. Күрек тістері ұзынша, жоғарғы жағының әрбір жартысында 1—3, ал төменгісінде 1 күрек тісі болады. Өсімдік тектес азық-тармен қоректенуіне байланысты азу тістерінің үстіңгі жағы моқалдау келеді. Артқы аяқтарының екінші және үшінші саусақтары бірігіп кеткен.
Екі күрек тістілер Австралияда және оған жақын жатқан аралдарда тараған. Олардың ішінде ағаштарды мекен-дейтіндері: қалталы тиіндер (Реtаигиs), қалталы қарақас (Dгоmісіа), қалталы аюлар (Рһаsсоtагсіdае). Қалталы көртышқандар жер астында індерде тіршілік етеді. Бұлар сыртқы түріне қарағанда суырларға ұқсайды. Екі күрек тістілерге кенгурулар да (Масгороdіdае) жатады. Олардың алдыңғы аяқтары қысқа, артқы аяқтары өте ұзын, мықты келеді және құйрығы жақсы жетілген. Бұлардың кейбір түрлері ашық далалы жерді мекендейді. Біраз ғана түрі таулы жерлерді мекендейді. Кейбір түрлері орманда кездеседі. Олар тіршілігінің көпшілігін ағашта өткізеді. Кенгурулардың терісі жұмсақ, жылы келеді. Оларды терісі үшін аулайды.
2. Инфра класс. ПЛАЦЕНТАРЛЫ НЕМЕСЕ ЖОҒАРҒЫ
САТЫДАҒЫ АҢДАР (ЕUTҺЕКІА)
Қазір барлық материкте кездесетін жер бетінде кеңінен тараған, әр түрлі тіршілік жағдайында кездесетін жоғарғы сатыдағы сүт қоректілер. Өзіне тән маңызды белгілері мынандай: біріншіден, алдыңғы мидың күмбезі жақсы жетілген және ми сыңарлары бірімен-бірі сүйелді дене арқылы байланысқан. Екіншіден, плацента әрқашанда пайда больиі, баласы өз бетінше емшек еме алатындай болып туады. Үшіншіден, қалталы сүйектері болмайды. Төртіншіден, қынабы әрқашанда парсыз болады. Бесіншіден, олардың көпшілігінде сүт тістері мен нағыз тісінен басқалары тісеп отырады.
Осы заманда тіршілік ететін плацентті сүт қоректілердің 18
отряды белгілі.
1-отряд. НАСЕКОМ ЖЕМДІЛЕР (INСЕСТІVОRА)
Насеком жемділер бор дәуірінін, жоғарғы қабатынан белгілі. Ми сауыты кішірек, тістері нашар жіктелген Шошақ тісінін өзіндік формасы болумен қатар ірі болады. Ми сыңарлары кіші, иректері болмайды. Тұмсығы сүйір, қозғалғыш еріні болады.
230
Көпшілігінің иіс шығаратын бездері болады. Кішкене жертесер (Зогех tsсһегskіi) және кішъентай ак, тісті (Sисиs еtusсиs) деген түрлерінің денесінің үзындығы 4 см, яғни бүкіл сүт қорек-тілердің ең кішкенесі болып саналады. Олар Австралия мен Оңтүстік Америкадан басқа жердің барлығына тараған жануарлар. Насеком жемділердін. 900-ге жуық түрлері белгілі және олар жер бетінде, жердің астыңғы қабатында, суда және орманда тіршілік етеді.
Біздің фаунамызда үш тұқымдасы: көртышқандар, кірпiлер және жертесерлер кездеседі.
Жертесерлер тұқымдасына (Sогісidае) бойы аласа және дене ұзындығы шамалы ғана болатын жануарлар жатады. Олар сырт жағынан қарағанда тышқандарға ұқсайды және көбінесе шірік шөптесін тоғайлы жерлерді мекендейді. Бұлар арнаулы ін қазбайды, кемірушілердің бос індерін немесе ағаш тамырындағы қуыстарды паналайды. Жертесерлер насеком-дармен, құрттармен, кейде ұсақ тышқан тәрізділермен және қылқан жапырақты өсімдіктердің дәнімен қоректенеді. Бұлар зиянды насекомдарды және олардың личинкаларын жеп, ауыл шаруашылығына пайдасын тигізеді. Бізде кездесетін түрлері: кәдімгі жертесер (Sогех агапеиs) және су жертесері — кутора (Nеоmуs fоdіепs).
Көртышқандар тұқымдасы (Таlріdае) жердің астыңғы қабатында немесе суда тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Мысалы, көртышқан (Таlра еигораеа) топырақтың жоғарғы кабатын мекендейді. Оның барлық өмірі жер астында өтеді. Жер бетіне інін су басып кеткенде ғана шығады. Көртыш-канның денесі өзінің тіршілік тәсіліне сәйкес өте жақсы бейім-делген. Денесі конус тәрізді, мойыны сырт жағынан білінбейді. Түгі қысқа, барқыт сияқты, тар іннің ішінде ерсілі-қарсылы козғалғанда кедергі келтірмейді. Ін қазатын органы — күшті тырнағы болатын алдыңғы аяқтары Аяғымен топырақты боса-тып, басымен, жонымен босаған топырақты сыртқа шығарады. Кейбір түрінің көзі сыртынан тері қатпармен жабылып тұрады. Керісінше иіс және дәм сезу органдары жаксы жетілген. Сырт-қы құлақ қалқанының нүсқасы гана болғанына қарамастан көртышқандар өте жақсы естиді.
Көртышқандар жер астынан күрделі індер қазады. Олардың барлығын бірдей ін есебінде пайдалану үшің қазбайды, көпші-лігі олардың топырақ астынан жемдерін іздеудің нәтижесінде пайда болады. Кейде жер бетінде үйіліп жатқан кішкене-кішке-не топырақты көреміз, ол көртышқандардың індерінен сыртқа шығарып тастаған топырақтары
Көртышқандар жапырақты орманның қара шірікке бай то-пырақты жерлерін мекендейді. Олар насекомдардың личинкаларымен, құрттармен қоректенеді. Көртышқандар жылына бір рет
231
көбейеді. Баласының саны 2—8-ге дейін жетеді. Жылына үш рет түлейді.
Көртышқандарды әдемі терісі үшін аулайды. Бұлар зиянды насекомдарды қырып, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді. Көртышқандар бізде орманды және ағашты далалы жерде кездеседі.
Жұпар тышқан (Dеsтапа тоsсһаtа). Дон, Еділ, Жайық, өзендерінде және кейбір баяу ағатын су қоймаларын мекендейтін, жартылай суда тіршілік ететін жануарлар. Олар қоректік затын судан алады. Моллюскалармен, насекомдар-мен және олардың личинкаларымен, өсімдіктермен және аздап балықтар-мен де қоректенеді. Көбею мерзімі май айынан ноябрьге дейін созылады, бірақ жылына бір-ақ рет көбейеді. Бірден беске дейін бала туады. Індерге ұялайды. Інінің аузы судын, түбіне ашылады. Жұпар тышқанды бағалы терісі үшін аулайды. Қазір бұларды аулаура тыйым салынып, бұрынғы болған жерлерінде жаңа облыстарда қолдан өсіріп, көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.
Кірпілер тұқымдасы (Егіпасеіdае) денесі инелі түктермен қапталған, қауіп төнгенде жиырылып, домаланып қалатын өзіндік ерекшеліктері бар жануарлар. Олар орманды, далалы және шөлді зоналарға тараған. Басқа насеком жемділерден ерекшелігі — кірпілер қысқа қарай ұзақ ұйқыра кетеді. Негізі-нен насекомдармен, моллюскалармен, рептилилермен, кейде құстардың жұмыртқаларымен Және балапандарымен қоректенеді. Жалпы кірпілер пайдалы жануарлар болып есептеледі.
2-отряд. ЖҮНДІ ҚАНАТТЫЛАР (DЕRМОРТЕRА)
Жүнді қанаттылар дене мөлшері мысықтай, орман жануар-лары. Артқы аяқтарымен алдьщғы аяқтарының және кұйрығы-ның тері жарғағынын, көмегімен бір жерден екінші жерге, ағаштан ағашқа 60—80 м аралыққа ұшып бара алады. Өсімдіктермен қоректенеді. Малакк түбегімен, Зонд, Филиппин аралдарының таулы ормандарында екі түрі кездеседі. Нағыз өкілі кагуан (GаІеорitесиs vоlапs).
З-отряд. ҚОЛ ҚАНАТТЫЛАР (СНІRОРТЕRА)
Қол қанаттылар ұшуға бейімделген сүт қоректілердің бір ға-на тобы. Алдыңғы аяқтарының ұзын саусақтарының арасындағы, денесінін, бүйір бөліміне, артқы аяқтарының және кұйрығының маңында болатын жарғақтарының көмегімен ұша алады. Тек қана алдыңғы аяғының бірінші саусағы ғана қанатты құрауға қатыспайды. Құстардікі сияқты төс сүйегінің қыры болады, оған қанатын қозғалтатын төс еттері бекінеді.