ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 300
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Сұлтан Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей осы Сұлтан Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед. Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды.1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты.1890-1894 жылдар аралығында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды. Мұнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатысып, XX ғасырдың босағасын аттағалы тұрған Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды, өз ойын да шыңдай түсті. 1890-1894 жылдар аралығында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды.
Жүсіпбек Аймауытов; 1889-1931. Павлодар облысы Баянауыл ауданы, Қызылтау атырабында туған. Жазушы, драматург, ақын, аудармашы, зерттеуші. Ең алғаш өлеңін 13 жасында жазады. 1914 жылы Павлодар қаласындағы орысша-қазақша екі класты мектепті бітіріп, Семейдегі оқытушылар семинариясына түседі, оны 1918 жылы аяқтайды. 1913 жылы "Қазақ" газетінде алғашқы мақаласы басылады. Жүсіпбек Аймауытов әдебиеттің әр түрлі жанрында өнімді еңбек етіп, құнарлы шығармалар қалдырған. Бес томдық шығармалар жинағында оның өлеңдері мен "Нұр күйі" поэмасы, "Рабиға", "Мансапқорлар", "Сылаң қыз", "Ел қорғаны", "Қанапия Шәрбану", "Шернияз" атты пьесалары, көптеген әңгімесі мен "Қартқожа", "Ақбілек" романдары, "Күнікейдің жазығы" повесі, балаларға арналған ертектері, сын мақалалары мен аудармалары енген
Міржақыв Дулатов; Лақап аты; Мир Якуб. 1885 жылы 25 қараша Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінде 5 жыл оқып үздік бітіріп шығады.Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында айырылып, ағасы Асқардың қолында тәрбиеленеді. 1902 жылдан бастап ауылда мұғалімдік қызметте. Міржақып өз бетінше ізденіп, орыс тілін жетік меңгереді.
Міржақып Дулатұлы - 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазғандардың бірі. 1907 жылы Петербургте шыққан "Серке" газетінде "Жастарға" деген өлеңін жариялайды. Ал бүркеншік атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақаласынан кейін "Серке" газеті біржола жабылады. 1909 жылы Қазан қаласында Міржақыптың тұңғыш өлеңдер жинағы "Оян, қазақ!" деген атпен басылып шықты. 1912 жылы баспасөз қызметін жалғастырады. А. Байтұрсынұлымен бірге– "Қазақ" газетінің негізін қалайды. 1913 жылы Орынборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты өлеңдер жинағы басылды. Ақын өлеңдерінің басты такырыбы—ел тағдыры. 1922–1926 жылдары Орынбордағы Қазақтың халыққа білім беру институтында (КИНО) оқытушы болып істейді. Екі бөлімнен тұратын "Есеп құралын" әзірлеп, Ташкент қаласында бастырып шығарады. "Балқия" атты төрт перделі пьеса жазады. 1928 жылы 28 желтоқсанда Міржақыпты қамауға алды. 1935 жылы қазанның бесі Міржақып Дулатұлы лагерьдің орталық лазаретінде дүние салды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы: Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылдың 11 шілдесінде (ескіше күнтізбе бойынша) Шыңғыстауда, Байқошқар өзенінің бойындағы Кеңбұлақ деген жерде дүниеге келген. 1931.жылы қайтыс болған. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданында қарасты жер.Әкесі Құдайберді - Абайдың ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға берді. Ақын араб, парсы, орыс тілдерін жетік меңгереді. «Өмір», «Сәнқойлар», «Ызақорлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас», «Тойымсыз нәпсі» сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады. Ұстазы Абайдың тапсырмасы бойынша, шежіремен айналысады, жиырма бесінде «Қазақтың түп атасы» деген еңбек туғызады, өлеңін де жаза береді, «ғылымнан едім жалаңаш». Адамдық борышың, Еріншек
Сәдуақасұлы Смағұл; (1900, Ақмола облысы, Омбы уезі. Қорған болысы, 3 ауыл, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Ұялы-Жарқын ауылы – 1933, Мәскеу) – көрнекті мемлекет және қоғам кайраткері. Ауыл мектебін, 2 сыныпты орыс-қазақ училищесін, 1931 жылы Мәскеу көлік инженерлері институтын бітірген. 1915-16 жылдары өз ауылы Жарқынға мұғалім болды. 1916-1918 жылдары Омбы ауылшаруашылық училищесінде, политехника институтының кооперация курсында, ауылшаруашылық институтының кооперация факультетінде оқиды. Сонымен бірге, қысқаша курстарда дәріс беріп, Ақмола облыстық Жер-су басқармасында қазақ бөлімі оқу ісінің меңгерушісі болды. Көркем әңгімелері де жарық көрді. Оның «Жастармен әңгіме» (Орынбор, 1925 жылы), «Ұлт театры туралы» (Қызылорда, 1926 жылы), «Қазақстандағы халық ағарту мәселелері» (Қызылорда, 1927 жылы) деген үлкенді-кішілі кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Қазақстандағы ұл-азаттық көтеріліс пен Қазан төңкерісінен кейінгі ел өмірін арқау еткен «Сәрсенбек» атты романы да бар. «Салмақбай, Сағындық» (1923 ж.), «Күміс қоңырау» (1927 жылы) повестері қазақ әдебиетіндегі проза жанрын дамытуға қосылған үлес болып табылады
Халел Досмұхамедұлы: 1883 жылы 24 сәуірде бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған болысының (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) №4 ауылында дүниеге келген. Кішкентайынан ауыл молдасынан сауат ашқаннан кейін ағасы Дəулетмұхамед Машақұлы Халелді жергілікті орыс-қазақ мектебіне оқуға береді. 11 жасында Халел Орал (Теке) қаласындағы əскери училищенің дайындық курсына қабылданып, оны 1902 жылы үздік бітіріп шығады. Ал 1903 жылы өнер-білімге құмар жас жігіт Санкт-Петербургтегі императорлық әскери-медициналық академияға латын тілінен қосымша емтихан тапсырып түседі. 1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды.
Мұхамеджан Тынышбаев Найман тайпасынынң Садыр руынан шыққан Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері . 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы-Садыр болысында (қазір Алматы облысы Қабанбай ауданы) туған. 1937жылы дүние салды. Ауыл молдасынан хат таныған соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады
Бірінші дүниежүзілік соғыскезіндегі Қазақстан. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.
Бірінші дүниежүзілік соғыс 1914 жылғы 19 шілдеде (кейбір деректерде 1 тамызда) басталды.Оған 38 мемлекет қатысты. Соғысқа қатысушы басты екі одақ: Антанта және Үштік Одақ.
Бұл соғыста Қазақстан шикізат көзі болды. Соғысқа қажетті материалдар, азық-түліктер, киім-кешектер, қаржылай көмектің барлығы бізден алынды. Соның салдарынан, елде жаңа салықтар пайда болды.
Соғыс жылдарында егістік жер қысқарды, ірі қара мал басы азайды.
Жұмысшылардың жағдайы өте ауыр болды. Бір күндік орташа жалақы – 20 тиын. Жұмыс күнінің ұзақтығы – 12-14 сағатқа ұзарды. Бағалар артты: ұн-70%, қант-50%, сабын-200%-ға өсті. Кен өндіру, мұнай, көмір өндіру құлдырады. Өндірістегі мамандығы бар жұмысшылар азайды. Өнеркәсіп айтарлықтай төмендегендіктен, Қазақстан экономикасы құлдырады, өндіргіш күштердің дамуы тоқтады.
Бұған қоса Қазақстан жеріне Үштік Одақтың әскери тұтқындары орналастырылды. Олар, негізінен, Павлодар, Семей, Ақмола қаларында болды. Ерлерді майданға шақырды, адамдардың жетіспеушілігінен жұмысшыларды, тұтқындағыларды да майданға алды. 1915 жылы Риддерде әскери тұтқындардың ереуілі болды. Троицк лагері «Өлілер лагері» деген атқа ие болды. Осы жағдайлардың барлығы 1916 жылғы көтеріліске алып келді.
Көтерілістің негізгі себептері:
1. Қоныстандыру саясаты;
2. Салықтар кобеюі;
3. Еңбекшілерді феодал-байлар тобының қанауының күшеюі;
4. Ұлттық араздықтың өсуі;
5. Соғысқа байланысты халықтың жағдайының нашарлауы;
6. Орыстандыру саясаты.
Қозғаушы күші: қарапайым жұмысшылар.
Барысы: 1916 жылғы 25 маусымдағы патша үкіметінің «Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас аралығындағы 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы» жарлығы халықты отарлау езгісі мен ортағасырлық қанауға қарсы көтеріліске шығуына бастау болды. Торғай мен Жетісуда танылған жетекшілер А. Иманов, Ә. Жанкелдин, Т. Бокин, Б. Әшекеев, Ө. Саурықов басшылық еткен ірі ошақтары пайда болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу, Торғай болды. Жетісу облысында қарулы қарсыластық шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алды. Шілденің 17 Жетісу мен Түркістан өлкесінде әскери жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда ірі әскери күштерді жібере бастады. Қыркүйек, қазан айының басында жетісулық көтерілісшілер шегініп, Шығыс Түркістанға өтіп кетуге мәжбүр болды.
Торғай көтерілісі 50 мыңдай адам қамтыған ірі қозғалыс болды. А. Иманов көтерілісшілерді ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа бөлді. Арнайы мергендер бөлімшесі құрылды. А. Иманов бас сардар болды. Оның жанында әскери кеңес жұмыс істеді.
Торғай облысындағы көтеріліс патша үкіметі құлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
1916 ж. көтеріліс қазақ халқының көп ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының тарихында маңызды орын алды.
Салдары:
-3 мың адам жауапқа тартылды оның 201-і өлім жазасына кесілді.
-161-і каторгаға айналды.
-жүздеген ауылдар тоналып, өртелді, жазықсыз адамдар атылды.
Жеңілуінің себептері:
1. Көтеріліс стихиялық түрде өтті.
2. Ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді.
3. Қарудың жеткіліксіздігі.
4. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды.
5. Жоспар болмауы.
6. Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.
7. Байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды.
Көтерілістің тарихи маңызы
- Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті.
- Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды.
- Қозғалыс барасында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды.
- Россия империясындағы азаттық күрестің шырқау шыңы болды.
- Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті.
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды. Көтеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды.
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі құлатылды.
1917 жылы 28 ақпанда М.В.Родзянконың басшылығымен Мемлекеттік Думаның комитеті құрылып, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қалпына келтіруді өз қолына алғанын мәлімдеді.
1917 жылдың 2 наурызында II Николай патша тақтан бас тартты. Себебі үкіметті басқару қиын болғандықтан, өз еркімен бастартып билікті өзінің кіші інісі Михаил Александривичқа тапсырған еді. Билік Михаилдың қолында болмады, сондықтан Ресей патшалығының билігі 3 наурыз күні Г.Львов басқарған Уақытша үкіметке ауысты.Елде қос үкімет орнады:
1)Уақытша үкімет
2)Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесі
Уақытша үкіметте ресми билік болғанымен, әлеуметтік тірегі болған жоқ. Уақытша үкімет буржуазиялар мен помещиктердің мүддесін қорғады.
Ал Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесінде мықты әлеуметтік тірек болды, бірақ билікті қолдарына ұстай алмады.Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесі жұмысшылар мен солдаттардың мүддесін қорғады.
Жүсіпбек Аймауытов; 1889-1931. Павлодар облысы Баянауыл ауданы, Қызылтау атырабында туған. Жазушы, драматург, ақын, аудармашы, зерттеуші. Ең алғаш өлеңін 13 жасында жазады. 1914 жылы Павлодар қаласындағы орысша-қазақша екі класты мектепті бітіріп, Семейдегі оқытушылар семинариясына түседі, оны 1918 жылы аяқтайды. 1913 жылы "Қазақ" газетінде алғашқы мақаласы басылады. Жүсіпбек Аймауытов әдебиеттің әр түрлі жанрында өнімді еңбек етіп, құнарлы шығармалар қалдырған. Бес томдық шығармалар жинағында оның өлеңдері мен "Нұр күйі" поэмасы, "Рабиға", "Мансапқорлар", "Сылаң қыз", "Ел қорғаны", "Қанапия Шәрбану", "Шернияз" атты пьесалары, көптеген әңгімесі мен "Қартқожа", "Ақбілек" романдары, "Күнікейдің жазығы" повесі, балаларға арналған ертектері, сын мақалалары мен аудармалары енген
Міржақыв Дулатов; Лақап аты; Мир Якуб. 1885 жылы 25 қараша Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылы(қaзipri Қостанай облысының Жанкелді ауданына қарасты "Қызбел" ауылы). Алғашқыда бала Міржақып ауыл молдасынан оқып, хат таниды. Молдадан екі жыл оқығаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оқытатын Мұқан мұғалімнен дәріс алады. Бұл мектеп Міржақыптың білімін толықтырумен қатар, азамат ретінде қалыптасуына да аса зор ықпал жасайды, Мұқан мұғалім ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын қалаған оқу орнының, дәлірек айтқанда, Торғай қаласындағы уездік орыс-қазақ мектебінде 5 жыл оқып үздік бітіріп шығады.Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен он екі жасында айырылып, ағасы Асқардың қолында тәрбиеленеді. 1902 жылдан бастап ауылда мұғалімдік қызметте. Міржақып өз бетінше ізденіп, орыс тілін жетік меңгереді.
Міржақып Дулатұлы - 1905 жылы патша өкіметіне қазақ халкының атынан петиция жазғандардың бірі. 1907 жылы Петербургте шыққан "Серке" газетінде "Жастарға" деген өлеңін жариялайды. Ал бүркеншік атпен "Біздің мақсатымыз" деген мақаласынан кейін "Серке" газеті біржола жабылады. 1909 жылы Қазан қаласында Міржақыптың тұңғыш өлеңдер жинағы "Оян, қазақ!" деген атпен басылып шықты. 1912 жылы баспасөз қызметін жалғастырады. А. Байтұрсынұлымен бірге– "Қазақ" газетінің негізін қалайды. 1913 жылы Орынборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты өлеңдер жинағы басылды. Ақын өлеңдерінің басты такырыбы—ел тағдыры. 1922–1926 жылдары Орынбордағы Қазақтың халыққа білім беру институтында (КИНО) оқытушы болып істейді. Екі бөлімнен тұратын "Есеп құралын" әзірлеп, Ташкент қаласында бастырып шығарады. "Балқия" атты төрт перделі пьеса жазады. 1928 жылы 28 желтоқсанда Міржақыпты қамауға алды. 1935 жылы қазанның бесі Міржақып Дулатұлы лагерьдің орталық лазаретінде дүние салды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы: Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылдың 11 шілдесінде (ескіше күнтізбе бойынша) Шыңғыстауда, Байқошқар өзенінің бойындағы Кеңбұлақ деген жерде дүниеге келген. 1931.жылы қайтыс болған. Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданында қарасты жер.Әкесі Құдайберді - Абайдың ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға берді. Ақын араб, парсы, орыс тілдерін жетік меңгереді. «Өмір», «Сәнқойлар», «Ызақорлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас», «Тойымсыз нәпсі» сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады. Ұстазы Абайдың тапсырмасы бойынша, шежіремен айналысады, жиырма бесінде «Қазақтың түп атасы» деген еңбек туғызады, өлеңін де жаза береді, «ғылымнан едім жалаңаш». Адамдық борышың, Еріншек
Сәдуақасұлы Смағұл; (1900, Ақмола облысы, Омбы уезі. Қорған болысы, 3 ауыл, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Ұялы-Жарқын ауылы – 1933, Мәскеу) – көрнекті мемлекет және қоғам кайраткері. Ауыл мектебін, 2 сыныпты орыс-қазақ училищесін, 1931 жылы Мәскеу көлік инженерлері институтын бітірген. 1915-16 жылдары өз ауылы Жарқынға мұғалім болды. 1916-1918 жылдары Омбы ауылшаруашылық училищесінде, политехника институтының кооперация курсында, ауылшаруашылық институтының кооперация факультетінде оқиды. Сонымен бірге, қысқаша курстарда дәріс беріп, Ақмола облыстық Жер-су басқармасында қазақ бөлімі оқу ісінің меңгерушісі болды. Көркем әңгімелері де жарық көрді. Оның «Жастармен әңгіме» (Орынбор, 1925 жылы), «Ұлт театры туралы» (Қызылорда, 1926 жылы), «Қазақстандағы халық ағарту мәселелері» (Қызылорда, 1927 жылы) деген үлкенді-кішілі кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Қазақстандағы ұл-азаттық көтеріліс пен Қазан төңкерісінен кейінгі ел өмірін арқау еткен «Сәрсенбек» атты романы да бар. «Салмақбай, Сағындық» (1923 ж.), «Күміс қоңырау» (1927 жылы) повестері қазақ әдебиетіндегі проза жанрын дамытуға қосылған үлес болып табылады
Халел Досмұхамедұлы: 1883 жылы 24 сәуірде бұрынғы Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойған болысының (қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) №4 ауылында дүниеге келген. Кішкентайынан ауыл молдасынан сауат ашқаннан кейін ағасы Дəулетмұхамед Машақұлы Халелді жергілікті орыс-қазақ мектебіне оқуға береді. 11 жасында Халел Орал (Теке) қаласындағы əскери училищенің дайындық курсына қабылданып, оны 1902 жылы үздік бітіріп шығады. Ал 1903 жылы өнер-білімге құмар жас жігіт Санкт-Петербургтегі императорлық әскери-медициналық академияға латын тілінен қосымша емтихан тапсырып түседі. 1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды.
Мұхамеджан Тынышбаев Найман тайпасынынң Садыр руынан шыққан Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері . 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы-Садыр болысында (қазір Алматы облысы Қабанбай ауданы) туған. 1937жылы дүние салды. Ауыл молдасынан хат таныған соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 13
Бірінші дүниежүзілік соғыскезіндегі Қазақстан. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.
Бірінші дүниежүзілік соғыс 1914 жылғы 19 шілдеде (кейбір деректерде 1 тамызда) басталды.Оған 38 мемлекет қатысты. Соғысқа қатысушы басты екі одақ: Антанта және Үштік Одақ.
Бұл соғыста Қазақстан шикізат көзі болды. Соғысқа қажетті материалдар, азық-түліктер, киім-кешектер, қаржылай көмектің барлығы бізден алынды. Соның салдарынан, елде жаңа салықтар пайда болды.
Соғыс жылдарында егістік жер қысқарды, ірі қара мал басы азайды.
Жұмысшылардың жағдайы өте ауыр болды. Бір күндік орташа жалақы – 20 тиын. Жұмыс күнінің ұзақтығы – 12-14 сағатқа ұзарды. Бағалар артты: ұн-70%, қант-50%, сабын-200%-ға өсті. Кен өндіру, мұнай, көмір өндіру құлдырады. Өндірістегі мамандығы бар жұмысшылар азайды. Өнеркәсіп айтарлықтай төмендегендіктен, Қазақстан экономикасы құлдырады, өндіргіш күштердің дамуы тоқтады.
Бұған қоса Қазақстан жеріне Үштік Одақтың әскери тұтқындары орналастырылды. Олар, негізінен, Павлодар, Семей, Ақмола қаларында болды. Ерлерді майданға шақырды, адамдардың жетіспеушілігінен жұмысшыларды, тұтқындағыларды да майданға алды. 1915 жылы Риддерде әскери тұтқындардың ереуілі болды. Троицк лагері «Өлілер лагері» деген атқа ие болды. Осы жағдайлардың барлығы 1916 жылғы көтеріліске алып келді.
Көтерілістің негізгі себептері:
1. Қоныстандыру саясаты;
2. Салықтар кобеюі;
3. Еңбекшілерді феодал-байлар тобының қанауының күшеюі;
4. Ұлттық араздықтың өсуі;
5. Соғысқа байланысты халықтың жағдайының нашарлауы;
6. Орыстандыру саясаты.
Қозғаушы күші: қарапайым жұмысшылар.
Барысы: 1916 жылғы 25 маусымдағы патша үкіметінің «Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас аралығындағы 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы» жарлығы халықты отарлау езгісі мен ортағасырлық қанауға қарсы көтеріліске шығуына бастау болды. Торғай мен Жетісуда танылған жетекшілер А. Иманов, Ә. Жанкелдин, Т. Бокин, Б. Әшекеев, Ө. Саурықов басшылық еткен ірі ошақтары пайда болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу, Торғай болды. Жетісу облысында қарулы қарсыластық шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алды. Шілденің 17 Жетісу мен Түркістан өлкесінде әскери жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда ірі әскери күштерді жібере бастады. Қыркүйек, қазан айының басында жетісулық көтерілісшілер шегініп, Шығыс Түркістанға өтіп кетуге мәжбүр болды.
Торғай көтерілісі 50 мыңдай адам қамтыған ірі қозғалыс болды. А. Иманов көтерілісшілерді ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа бөлді. Арнайы мергендер бөлімшесі құрылды. А. Иманов бас сардар болды. Оның жанында әскери кеңес жұмыс істеді.
Торғай облысындағы көтеріліс патша үкіметі құлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
1916 ж. көтеріліс қазақ халқының көп ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының тарихында маңызды орын алды.
Салдары:
-3 мың адам жауапқа тартылды оның 201-і өлім жазасына кесілді.
-161-і каторгаға айналды.
-жүздеген ауылдар тоналып, өртелді, жазықсыз адамдар атылды.
Жеңілуінің себептері:
1. Көтеріліс стихиялық түрде өтті.
2. Ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді.
3. Қарудың жеткіліксіздігі.
4. Патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдаланды.
5. Жоспар болмауы.
6. Ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады.
7. Байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды.
Көтерілістің тарихи маңызы
- Қазақ халкының революциялық таптық санасы өсті.
- Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын ұғынды.
- Қозғалыс барасында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды.
- Россия империясындағы азаттық күрестің шырқау шыңы болды.
- Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті.
- 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы көтерілістердің ішіндегі ең ірісі болды. Көтеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды.
-
Ресейдегі Ақпан буржуазиялық - демократиялық төңкерісі және оның Қазақстанға әсері. Қос өкімет жағдайындағы Қазақстан.
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі құлатылды.
1917 жылы 28 ақпанда М.В.Родзянконың басшылығымен Мемлекеттік Думаның комитеті құрылып, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті қалпына келтіруді өз қолына алғанын мәлімдеді.
1917 жылдың 2 наурызында II Николай патша тақтан бас тартты. Себебі үкіметті басқару қиын болғандықтан, өз еркімен бастартып билікті өзінің кіші інісі Михаил Александривичқа тапсырған еді. Билік Михаилдың қолында болмады, сондықтан Ресей патшалығының билігі 3 наурыз күні Г.Львов басқарған Уақытша үкіметке ауысты.Елде қос үкімет орнады:
1)Уақытша үкімет
2)Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесі
Уақытша үкіметте ресми билік болғанымен, әлеуметтік тірегі болған жоқ. Уақытша үкімет буржуазиялар мен помещиктердің мүддесін қорғады.
Ал Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесінде мықты әлеуметтік тірек болды, бірақ билікті қолдарына ұстай алмады.Петроград жұмысшы және солдат депутаттарының кеңесі жұмысшылар мен солдаттардың мүддесін қорғады.