ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.05.2024
Просмотров: 54
Скачиваний: 0
Ф.Әмирхан
“Яшьләр колагына бер сүз”
(“Әль-Ислах”,1908)
Яшьләр дим, чөнки мин бөтен истикъбальнең(киләчәкнең) алар кулында икәненә бик чынлап ышанам. Чөнки мин аларны хәзерге мәгыйшәтне(тормышны) яңартырга тырышучы вә яңартучылар дип беләм вә алар юлы белән бөтен киләчәктәге татарлар да китәрләр дип игътикад итәм(ышанам).
...
Яшьләр дигәч тә, күзләрем алдында нурлы йөзләре белән булган урыннарын яктырта торган, әхлаклары белән фәкать бәхет, сәгадәт, якты истикъбаль(киләчәк) хәтерләтә торган, гайрәт вә куәтләре белән дә башлаган эшләрен ахырына кадәр җиткерә торган кешеләрне генә күрәсем килә.
...
Яшьләр дим,чөнки мин аларны бөтен күңелем белән сөям. Чөнки мин үзем дә шуларның берсе!
Иптәшеңез: Фатих Әмирхан
...
Ф. Әмирхан иҗаты-XX йөз башы татар тормышы тудырган күренеш. Бу- милли азатлык хәрәкәте җәелеп киткән чор.
Халыкның социаль көрәше,азатлык хәрәкәте белән бәйле яңа демократик сәнгать,демократик әдәбият кирәк иде. Алдынгы татар әдипләре,милли-социаль прогресс, ирек һәм демократия тантанасын тәэмин итүдә әдәбиятны көчле,тәэсирле корал дип санадылар.
“Милләт образауный кешеләргә ..мохтаҗ”-, дип язды Г.Тукай.
Милләт...мөгаллимнәргә, мөрәбиләргә вә мөрәбияләргә(тәрбияче),чын мөхәррирлек табигатьләренә вә сәляхиятләренә(сәләтлелек,булдыклылык,талант)мохтаҗ. Безнең милләт тә Пушкиннарга, граф Лев Толстойларга,Лермонтовларга мохтаҗ”.
1906 – “Хиссияте миллия”
...
“Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек,-
Без аның бик зур фәхерле,чын бриллиант кашлары”.
Г.Тукай “Татар яшьләре”.
Фатих Әмирхан иҗаты(1886-1926)
1. Язучының кыскача тормыш һәм иҗат юлы. Татар әдәбиятына алып кергән яңалыгы.
2. “Гарәфә кич төшемдә” хикәясендә хыял һәм чынбарлык антитезасы. Туган халкының матур хыялый киләчәген тасвирлавы, моның төш формасында бирелүе,яңалыкның искелеккә каршы куелуы.
3. Әсәрләрендә татар тормышындагы иске тәртип һәм гадәтләрне тәнкыйтьләве, искелек тарафдарларын, консерватив дин әһелләрен, иске фикерле сәүдәгәрләрне фаш итүе. Әсәрләрендә гәүдәләнгән сатирик типлар. (“Бәйрәмнәр”, “Танымаганлыктан таныштык”, “Хәзрәт үгетләргә килде”, “Милләт тәраккый иттрерү”, “Фәтхулла хәзрәт”һ.б.).
4. Ф.Әмирханның гаилә, мәхәббәт, хатын-кыз мәсьәләләренә карашлары (“Татар кызы”, “Рәхәт көн”, “Кадерле минутлар”, “Ай өстендә Зөһрә кыз”, “Сөембикә”, “Яшьләр”, “Тигезсезләр”)
5.Ф.Әмирхан – драматург. Драмаларының тирән психологик сюжетка корылган булулары. Драмаларының үзәгендә кеше бәхете,кеше язмышы мәсьәләсе. Идеал белән чынбарлык арасындагы конфликтның сәнгатьчә чагылышы.
6.Ф. Әмирханның татар балалар һәм яшүсмерләр әдәбиятын үстерүдәге роле (“Корбан”, “Ул үксез бала шул”, “Нәҗип”, “Балалар атавы” һ.б.).
7. Ф.Әмирхан әсәрләренең сюжет-композиция, тел-стиль үзенчәлекләре, сәнгатьчә эшләнешләре. Геройларының психологик халәтен ачудагы осталыгы.
Әдәбият:
1.Әмирхан Ф. Сайланма әсәрләр, 4 томда, т.1-Хикәяләр,Казан,1982: т.2 – Повестьлар, роман һәм драма әсәрләре, Казан,1985
2.Мәһдиев М. Фатих Әмирхан тууына 100 ел тулу уңае белән чыгырылган фәнни-популяр брошюра). – Казан:ТКН.,1985
3.Нуруллин И. Фатих Әмирхан. Атаклы кешеләр тормышы. Казан,1986.
4. XX йөз башы татар әдәбияты. Программа, Казан,1996, б.18-21
Ф. Әмирхан иҗаты
(1886-1926)
XIX йөз ахыры- XX йөз башы – Россиядә революцион-азатлык хәрәкәтенең яңа этабына күчкән чоры. Бу чор гасырлар буе йокымсырап яткан татар дөньясына зур үзгәрешләр алып килде. Иҗтимагый фикер, әдәбият һәм сәнгать мәйданына дистәләгән яңа исемнәр калкып чыкты,татар халкының рухи тормышы күгендә, бер-бер артлы якты йолдызлар кабынды. Мәшһүр Хөсәен Ямашев - күренекле революционер-большевик, заманның алдынгы көчләрен үз тирәсенә туплап, революцион көрәшкә һәм иҗтимагый мәдәни прогрессс өчен фидакарь көрәшкә әйдәгән кеше. Аның турылыклы көрәштәшләре Г. Коләхмәтов, Г.Сәйфетдинов яңа татар әдәбиятына нигез салган бөек халык шагыйре Г. Тукай, күренекле әдип,галим һәм революционер Г. Ибраһимов, татар драматургиясенең атасы Г. Камал, талантлы прозаик Ш.Камал, мәгърифәтче шагыйрь М.Гафури. Болар татар мәдәниятының, әдәбиятының зур һәм якты йолдызлары иделәр.
Шушы тарихи йолдызлыкта татар әдәбиятының классигы, атаклы тәнкыйтьче, ялкынлы публицист, күренекле җәмәгать эшлеклесе Ф. Әмирханның да үзечәлекле һәм кабатланмас урыны бар.
Әмирхан революцион-азатлык көрәше тарихында, культура һәм мәгариф үсешендә, милли сүз сәнгате, әдәби тәнкыйть һәм публицистика формалашу юлында җуелмаслык якты эз калдырды. Аның әдәби мирасы-классик прозасы һәм драма әсәрләре,әдәби тәнкыйть мәкаләләре милли культурабызга, милли әдәбиятның хәзерге казанышларына аерылгысыз өлеш булып кергән.
Ф.Әмирхан – XX йөз башы татар демократик әдәбиятын тудыручыларның, аның идея-эстетик принципларын нигезләүчеләрнең, әдәби хәрәкәтне әйдәп баручыларның берсе, заманның аеруча мөһим социаль һәм әхлакый проблемаларын кыю рәвештә күтәреп, прогрессив юнәлештә хәл итә килгән олы әдип-прозаик һәм драматург. Ул критик реализм иҗат методының камил үрнәкләрен тудырып, революциягә кадәрге демократик әдәбиятны совет әдәбиятына китереп тоташтырган, күп санлы хикәя һәм пьесалар, повесть һәм роман иҗат иткән сәнгатьле сүз остасы. Дөньяны танып-белүдә, чынбарлыкны тасвирлауда һәм әдәби осталык җәһәтеннән үз мәктәбен, дәвамлы традицияләрен булдырган классик язучы.
Ф.Әмирхан әдәбият мәйданына 1905 ел революциясе ташкыны белән,димәк Г. Тукай, Г.Ибраһимов, Ш.Камаллар белән бергә килде. Үзенең беренче хикәяләре белән үк әдәби хәрәкәттә үзенчәлекле, кабатланмас урын алды. Бу иҗат кай яклары белән характерлы иде соң? Моны ачыклау өчен аның әсәрләрендә күтәрелгән проблемаларга мөрәҗәгать итик.
Беренче оригиналь әсәре “Гарәфә кич төшемдә” 1907 елда дөнья күрә. Бу әсәр хикәя дип йөртелә, шулай дип кабул ителгән. Ләкин ул хикәя булудан бигрәк, әдәби чаралар кулланып язылган публицистика.
Ф.Әмирхан 1886 елның 1 январендә Казан шәһәрендә Яңа бистәдә туа. Татар әдәбияты тарихында шәһәр җирендә туып үскән санаулы гына әдипләрнең берсе ул. Һәм, гомумән, аның кыска вакытка китеп торуларын искә алмаганда, Ф. Әмирхан үзенең бөтен гомерен туган каласы Казанда уздыра.
Булачак әдипнең сабый һәм бала чаклары әтисе Мөхәммәтзариф Әмирханов өендә үтә. Әмирханнар элеккеге Мало-Симбирский урамында(хәзер М .Гафури урамы, 35 нче йортта торганнар. Гаиләдә 2 бала – Фатих, Ибраһим һәм аннан 4 яшькә өлкәнрәк апасы була.
Зариф мулла,дөньга карашы белән артык фанатик саналмаса да,кырыс холыклы,шактый диндар бер кеше була. Зариф хәзрәтнең атлар тотканы, сыер асраганы билгеле. Фатих имчәк баласы чакта сыерны Рабига үзе сауган.
Әнисе исә йомшак күңелле,сабыр холыклы,ачык фикерле хатын булган. Кечерәк буйлы, бик хәрәкәтчән, озын кара чәчле, пөхтә, купшы киенергә яраткан. Остазбикә буларак, мәхәлләдә кыз балалар укыткан, хәттә кызлар мәктәбе өчен китап-кулланмалар да язган.
Һәрхәлдә, әдипнең бала чагы консерватив гаиләдә түгел, яңа фикер, яңа омтылышлы даирәдә уза.
Алты яшь ярымда Фатих мәктәп бусагасын атлап керә. Ә тагы ике елдан Фатих Казанның атаклы “Мөхәммәдия” мәдрәсәсе шәкерте. Хәзерге Тукай урамындагы 34 нче йорт капкасын атлап кергәч тә, уң якка карасагыз, бер генә катлы,кечкенә таш өй күрерсез. Шушы өйгә терәтеп салынган (соңыннан кушылып ук киткән) өч катлы зур, мәһабәт һәм зиннәтле бина бар. Бусы “Мөхәммәдия” – 1901 елда тантаналы төстә ачылган корпусы.
“Мөхәммәдия” исеме астында дан казанган мәдрәсәгә нигез салучы кеше Казан сәүдәгәре Галимҗан Баруди дигән кеше була. Соңыннан мулла, хәзрәт, мөдәррис булып китә. Бу мәдрәсә 1882 елда нигезләнеп 1918 елга кадәр яши, эшли. Мәдрәсә Казан губернасында иң алдынгылардан берсе була. Шушы 36 ел эчендә ул меңнән артык шәкерткә башлангыч һәм урта белем биргән. Алар арасында Хөсәен Ямашев,Камил Якуб кебек революционерлар, Миргазиз Укмасый,Г. Камал, М. Гафури, Ф. Әмирхан, Әнәс Камал. К. Тинчурин, Г.Нугайбәк,Г.Шәрәф, Х.Бәдигый, Фәтхи Бурнаш, Н. Исәнбәт, Ә. Исхак кебек күренекле әдипләр һәм галимнәр. Борһан Шәрәф, Әхмәтгәрәй Хәсәни кебек журналистлар, Габдрахман Камал. Габдулла Камал кебек талантлы артистлар, композиторлар: Салих Сәйдәшев, Солтан Габәши, скульптор Б. Урманче һ.б бар.
Ул чорга татарның махсус һәм югары уку йортлары булмаган, татар мәдрәсәләре бу вазифаны да үз өсләренә алып бик күп милли белгечләр әзерләгән.Бу мәдрәсәдә хисап, бухгалтерия, математика,физика, география, медицина, гигиена, хокук, татар теле, тарих дәресләре бирелгән. Фатих бу уку йортында “яхшы” һәм “бик яхшы” билгеләренә генә укый.
И.Нуруллин “Фатих Әмирхан.Атаклы кешеләр тормышы” китабында (К.,1988) Зариф мулланың ике улы – Фатих һәм Ибраһимның мәдрәсәгә килү-китүләрен болайрак сурәтли: б.23.
Ф.Әмирхан мәдрәсә программасы белән генә чикләнми,яңа киңрәк масштабка омтыла. Үзлегеннән татар телендә басылган китапларны укып бара, гарәп, төрек әдәбиятлары белән мавыгып ала.
Әмирханның “Минем тәрҗемәи хәлем” исемле юмористик автобиографиясендә мондый юллар бар:
“Бу елларда мин гарәп вә төрек әдәбияты белән шөгыльләнә һәм һәрбер яңа чыккан татар китапларын укып чыга башладым”.
Гарәп әдәбиятыннан Мәгаррине укыган дип уйларга урын бар, татар әдәбиятыннан К.Насыйри, Р.Фәхретдинов, Ф.Кәрими, Ш.Мөхәммәдов, Г.Камал, М.Гафури әсәрләрен укып барган.
“Бер заман рус теле белән дә танышырга вакыт җитте. Әтинең тизрәк минем муллалыкка имтихан тапшыруымны теләве сәбәпле, гражданлык законнары муллаларның русча грамоталы булуларын таләп иткәнгә күрә, мин өч ай буе татар учителеннән рус теле өйрәндем”. Бу сүзләр архивтагы автобиографиясеннән.
1904 елның җәендә Самарада ул өч ай буена эзлекле рәвештә рус телен өйрәнә. Алгарак китеп шуны да әйтергә мөмкин: үсмер чагында башланган әлеге мавыгу – рус әдәбияты, прогрессив рус әдәби тәнкыйте һәм эстетик фикере белән кызыксыну – әдипнең гомере буе дәвам итә, аз гына да кимемичә, җитдиләнгәннән җитдиләнә, артканнан арта гына бара. Бу Ф.Әмирханның иҗат кыйбласын билгеләгән принципиаль факторларның берсе булды.
Самарадан Казанга кайткач, ул большевик студент Гассар белән танышып,аңардан русча дәресләр ала башлый. Булачак язучының социаль-демократлар белән дуслашуы, аралашуы, әлбәттә, аттестат өчен кирәкле фәннәрне өйрәнү белән генә чикләнми. Бу танышлык аның дөньяга карашы формалашуда да хәлиткеч роль уйнаган. Гассар исә белемгә сусаган яшь егетне акрынлап иҗтимагый фәннәр дөньясына алып кергән.
Сергей Николаевич Гассар - Казанда чиновник гаиләсендә туган,гимназия бетергән, шактый олыгайгач, 27 яшендә университетның физика-математика факультетына укырга кергән. Казандагы марксистик түгәрәкләргә йөргән,шул түгәрәкләрдә пешеп чыккан кеше. 1904-1905 елларда инде ул губерна партия оешмасының күренекле работнигы булып җитешә. КГЖУ начальнигы рапортыннан без түбәндәге сүзләрне укыйбыз:
“Агентура белешмәләренә караганда, Гассар социаль-демократик партиянең җирле комитеты карамагындагы Крестовников районында (Крестовников заводы) оештыручы вазифасын үти һәм комитетның эшлеклесе работнигы булып тора”.
Фатих дәрес ала башлаганда берсе - җиде, икенчесе биш яшьлек улы, бер яшьлек кызы булган. Хатыны акушерлыкка укып йөри. Репетиторлык белән бүтән кәсебе юк, килере юк. Әтисе вафат, әнисе кече кызы белән пенсиягә яши.
“Урталыкта” романыннан да без Гассар турында беркадәр мәгълүмат алабыз. Әмирхан әсәргә аның исемен дә үзгәртичә кертеп җибәрә. Әсәрнең герое (каһарманы) Хәсән Арслановны аттестатка әзерләүче студент “Сергей Николаевич,- диелә романда - озын буйлы, озын борынлы, сап-сары озын чәчле 29-30 яшьләрдәге бер студент иде. Аның зәп-зәңгәр күзләре һәммә кешегә генә түгел, бәлки һәммә нәрсәгә дә әллә ничек йомшак итеп сыек карыйлар да бик изге булып күренәләр иде”.