Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf

Род свідзіна (Swida) налічвае больш за 40 відаў, кусты з неядомымі пладамі, якія выкарыстоўваюцца ў азеляненні. Растуць ва ўмераных паясах абодвух паўшар’яў, Сібіры,
Сярэдняй Азіі і Далёкім Усходзе.
Свідзінакрывава-чырвоная (S. sanguinea) натуральна расце ад Прыбалтыкі да нізоўя Дона. Маладыя парасткі зялёныя, пазней буравата-чырвоныя. Лісце ад эліптычнага да яйкападобнага, восенню становіцца фіялетава-пурпуровым.
Кветкі белыя, у шчыткападобных суквеццях. Цвіце пасля аблісцення – у першай палове лета. Касцянкі шарападобныя, сіне-чорныя, 5–8 мм у дыяметры.
Свідзінабелая,абосібірская (S. alba), утварае зараснікі па берагах рэк ва Усходняй
Еўропе і Сібіры. Парасткі ярка-чырвоныя. Лісце яйкападобна-элептычнае, завостранае, зверху зморшчанае, цёмна-зялёнае, восенню малінава-чырвонае. Цвіце ў канцы вясны.
Касцянкі блакітна-сінія (мал. 136).
Свідзінапарасткавая, атожылкавая (S. stalonifera), – паўночнаамерыканскі від з жаўтавата-чырвонымі парасткамі. Цвіце пачынаючы з першай паловы лета да маразоў.
Касцянкі малочна-белыя.
Лекцыя
24
Характарыстыка сямействаўараліевыя, брызглінавыя, крушынавыя,
вінаградавыя
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4. Гаспадарчае значэнне
Парадак
Араліевыя (Araliales). Вельмі блізкі да парадку кізілавых. Дрэвы, кусты або часцей травы з чарговым або рэдка процілеглым суцэльным, пальчата- або перыстаскладаным лісцем з прылісткамі і похвай у аснове. Членікі сасудаў звычайна з простай перфарацыяй. Кветкі звычайна дробныя ў верхавінкавых і пазушных парасонах, рэдка ў гронках або каласах, звычайна двухполыя, актынаморфныя, цыклічныя, 5–4- членныя, з адным кругам тычынак. Характэрна моцная рэдукцыя лопасцей чашачкі, звязаная з узнікненнем ніжняй завязі. Пылковыя зярняты трохбарознапоравыя. Плады ягадападобныя або касцянкападобныя. Насенне з маленькім зародкам і вялікім эндаспермам. Уключае сямействы: араліевыя і парасонавыя.
Сямейства
Араліевыя (Araliaceae)налічвае прыкладна да 70 рода і больш за 850 відаў, якія распаўсюджаны ў асноўным у трапічных і субтрапічных абласцях абодвух паўшар’яў. Самы буйны род шэфлера – Scheflera (250–300 відаў) з трапічнай Азіі, род арэапанакс – Oreopanax (больш за 120 відаў) з тропікаў і субтропікаў Паўночнай Амерыкі, род палістыяс – Palyscias (прыкладна 100 відаў) – з тропікаў Старога Свету. Толькі нешматлікія віды араліевых распаўсюджаны ва ўмеранай зоне, пры гэтым назіраецца іх прыстасаванасць да прыакіянскіх тэрыторый кантынентаў. На захадзе Еўропы адзіным прадстаўніком з’яўляецца плюшчзвычайны (Hedera helix), а на Далёкім Усходзе, апроч жэньшэню (Panax ginseng), у лясах распаўсюджаны яшчэ 9 відаў. Гэта і высокае (дам) дрэва першай велічыні паўднёваўсурыйскіх лясоў калапанакссямілопасцевы (Kaloponax
septemlobus), кусты элеўтэракокакалючага (Eleutherococcus senticosus), даму вышыню, акантапанаксусядзячакветкавага (Aconthopanax sessiliforus), высакагорнайзаманіхі або аплапанаксувысокага (Oplopanax elatus) і пяць відаў з роду аралія (Aralia). Прадстаўнікі сямейства – гэта вечназялёныя або лістападныя дрэвы, кусты, паўкусты, кусцікі і травы.
Маюць чарговае, простае і складанае лісце. Дробныя кветкі, якія сабраны ў галоўку, парасон, гронку і мяцёлку. Чашачка рэдукавана, пялёсткаў і тычынак па 5, песцік адзін з 5

пладалісцікаў, завязь ніжняя. Плод ягадападобны. Цвітуць пачынаючы з другой паловы лета да позняй восені. Род плюшч (Hedera) – каля 15 відаў, вечназялёныя ліяны са шматлікімі прыдаткавымі каранямі-прысоскамі. Лісце шчыльнаскураное, цёмна-зялёнае. Плады чорныя з моцным пахам ягады. У Еўропе расце плюшчзвычайны (Hedera helix) з пяцілопасцевым лісцем на вегетацыйных парастках, кветканоснае – суцэльнае (мал. 137). На Каўказе распаўсюджаны плюшчкалхідскі (H. colchica) – буйная ліяна даму даўжыню. Гэтыя два віды выкарыстоўваюцца для вертыкальнага азелянення. Род аралія (Aralia) – каля 35 відаў. Невялікія лістападныя дрэвы, кусты 3–4 даму вышыню з вельмі тоўстымі парасткамі, якія густа пакрыты моцнымі драўняністымі калючымі шыпамі, або шматгадовыя травы. Лісце чарговае, двойчы- або тройчыняпарнаперыстаскладанае, буйное, да 30–80 см. Ствол часта не ўтварае галін, яны размешчаны на самой яго верхавінцы.
Арaліяманчжурская (A. elata ). Распаўсюджана ў Прыморскім краі. Мае дробныя белыя кветкі, сабраныя ў мяцёлку. Плады – пяцігняздовыя чорна-сінія ягады.
Непатрабавальная да ўрадлівасці глебы, хутка расце. Добра размнажаецца насеннем, каранёвымі парасткамі. Дэкаратыўная расліна. З пладоў атрымліваюць фарбу.
Выкарыстоўваюць як лекавую расліну (мал. 138).
Калапанакссямілопасцевы (Kalaponax semtemlobus) – дрэва больш заму вышыню са статным цёмным ствалом, усыпаным, як і парасткі, буйнымі, да 20 см, шыпамі. Лісце простае, акруглае да 20–40 см у дыяметры сяміпальчаталопасцевае. Вельмі дэкаратыўная расліна, адметная каштоўнай драўнінай. У лясах сустракаецца рэдка. Занесена ў «Чырвоную кнігу» Расіі.
5.2.6.8.
Парадак
Брызглінавыя
(Celastrales)
паходзяць ад парадку каменяломнікавых. Дрэвы і кусты, рэдка травы. Членікі сасудаў з лесвічнай або простай перфарацыяй. Звычайна маецца добра развіты нектарны дыск. Пылковыя зярняты звычайна трохбарознапоравыя. Уваходзяць сямействы: брызглінавыя, ікацынавыя, падубавыя, медузандравыя і інш.
Сямейства
Брызглінавыя (па колькасці рода (каля 75) і відаў (каля
1150) уваходзіць у рад найбуйнейшых сямействаў кветкавых раслін, да якога належаць выключна дрэвападобныя формы. Яно шырока распаўсюджана ў трапічных, субтрапічных і ўмераных абласцях усіх кантынентаў і на шмат якіх трапічных астравах. Іх няма толькі ў халодных зонах паўночнага і паўднёвага паўшар’яў. Брызглінавыя ў асноўным невялікія дрэвы і кусты, часта якія лазяць, уюцца або паўзуць. У той жа час некаторыя трапічныя віды брызгліны, лафапеталуму (Laphopetalum), бэзу (Bhesa), касіны (Cassina) і шэрагу
іншых рода уяўляюць сабой буйныя дрэвы 30 м у вышыню і даму дыяметры. Хаця сярод іх ёсць і шмат кустоў, якія лазяць, могуць узбірацца па ствалах і кронах дрэў на большую вышыню. Для лазання ёсць спецыяльныя прыстасаванні ў выглядзе парасткаў, якія шчыльна абдымаюць ствол і галіны дрэва-апоры і не маюць на сабе ні лісця, ні кветак. Лісце простае, процілеглае і чарговае, суцэльнае. Кветкі брызглінавых звычайна дробныя, нязграбныя, за рэдкім выключэннем бледна афарбаваныя, аднаполыя і двухполыя, 4–5-членныя, з нектарным дыскам. Чашалісцікі дробныя, свабодныя, але часта больш-менш зрастаюцца. Пялёсткі таксама свабодныя або зрастаюцца асновамі. Тычынак звычайна 4–5. Гінецэй з 2–5 пладалісцікаў. Завязь верхняя 2–5-гняздовая (*K
(4-5)
C
(4-5)
A
(4-
5)
G
(2-5)
). Апыляюцца мурашамі, жукамі, пчоламі, мухамі.
Плады брызглінавых адметныя вялікай разнастайнасцю тыпаў і форм. Пераважна гэта скураныя каробачкі, якія раскрываюцца або не раскрываюцца, нясуць на паверхні крылападобныя або шчытападобныя вырасты. Сустракаюцца таксама плады – касцянкі, крылаткі, ягады.
Таксанамічны аб’ём сямейства брызглінавых да цяперашняга часу застаецца дыскусійным. Было прапанавана некалькі сістэм, якія па-рознаму адлюстроўваюць узаемаадносіны і роднасныя сувязі таксона унутры сямейства.

Драўніна шмат якіх прадстаўнікоў брызглінавых вельмі прыгожага колеру і малюнку, валодае высокімі механічнымі якасцямі, але не знаходзіць шырокага прымянення з-за невялікіх запаса сыравіны. Яе выкарыстоўваюць галоўным чынам у якасці матэрыялу для вырабаў ў саматужных промыслах. Нельга не ўпамянуць пра некаторыя хімічныя рэчывы, якія змяшчаюцца ў кары парасткаў і каранёў шэрагу прадстаўнікоў сямейства. Найбольш вядомым з такіх хімічных рэчываў з’яўляецца гута – палімернае злучэнне ізапрэнавага шэрагу, якое ў сумесі са смоламі дае гутаперчу – рэчыва, блізкае па сваіх уласцівасцях да натуральнага каўчуку. Род брызгліна (Euonymus) налічвае каля 220 відаў, што распаўсюджаны ў двух паўшар’ях, з якіх больш за 120 відаў у Паўднёва-Заходняй Азіі.
Гэта лістападныя, радзей вечназялёныя кусты і невялічкія дрэвы. Лісце простае, процілеглае. Кветкі сабраны ў парасонавыя суквецці. Цвітуць пасля аблісцення. Плод – яркаафарбаваная чырванаватая
3–4-лопасцевая каробачка з яркім мясістым прынасеннікам. Размнажаецца насеннем, атожылкамі, чаранкамі. Растуць у падлеску шыракалістых лясоў.
Брызглінаеўрапейская (Euonymus europaea) расце ў Еўропе, Крыме, на Каўказе. Куст або дрэва дам. Парасткі зялёныя, чатырохгранныя, часам з коркавымі нарастамі.
Насенне бура-карычневае, цалкам пакрыта аранжавым прынасеннікам. Патрабавальная да цяпла, святла, урадлівасці глебы. Дэкаратыўная, асабліва восенню (мал. 139).
Брызглінабародаўкавая (E. verrucosa) адметная ад брызгліны еўрапейскай наяўнасцю шматлікіх бародавак на парастках, больш познім цвіценнем і чорным насеннем, толькі на палову прыкрытым чырвоным мясістым прынасеннікам. Расце ў лясах на поўдзень ад лініі Пецярбург – Перм. Узнаўляецца парасткамі ад пня. Расце марудна.
Жыве да 40–45 гадоў. Марозаўстойлівая. Ценевынослівая. Любць свежыя ўрадлівыя супескі і карбанатныя глебы. Не вытрымлівае ўшчыльнення глебы. Дэкаратыўная. На
Далёкім Усходзе расце від, які замяшчае яе – б. малакветкавая (E. pauciflora). Там жа сустракаецца б. Маака (E. maakii) – від вікарны ў адносінах да б. еўрапейскай. У Японіі і
Кітаі – б. японская – вечназялёны куст або рэдка дрэва 6–8 м. На Сахаліне і ў Японіі кусты
– б. сахалінская, б. шыракалістая і інш. Род дрэвагубец (Celastrus) налічвае каля 30 відаў, якія распаўсюджаны ў Паўднёва-
Усходняй Азіі, Аўстраліі, Амерыцы, Афрыцы. Лістападныя, радзей вечназялёныя ліяны.
Лісце простае. Кветкі зеленаватыя або белаватыя, пазушныя. Плод – каробачка. Насенне акружана мясістым афарбаваным прынасеннікам. Непатрабавальныя да ўрадлівасці глебы, вытрымліваюць засаленне. Выкарыстоўваюцца ў вертыкальным азеляненні. У Беларусі сустракаецца дрэвагубецпляценепадобны (C. flagelaris), які натуральна расце на Далёкім
Усходзе, Японіі, Кітаі. Ліяна дам дрэвагубецлазячы (C. scandens) і дрэвагубец круглалісты (C. arbicullata) з загнутымі калючкамі – паўночнаамерыканскія віды.
5.2.6.9. ПарадакКрушынавыя (а – блізкі да парадку брызглінавых і мае з ім агульнае паходжанне. Дрэвы і кусты, часта ліяны. Лісце чарговае або радзей процілеглае, простае або складанае, звычайна з прылісткамі. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Пылковыя зярняты звычайна 3-барознапоравыя. Плады касцянкападобныя, арэхападобныя або ягады. Насенне звычайна з эндаспермам. Аб’ядноўвае сямействы: крушынавыя, вінаградавыя і інш.
Сямейства
Крушынавыя (Rhamnaceae)налічвае 60 рода і звыш 900 відаў, якія распаўсюджаны на ўсіх кантынентах, ад тропікаў да палярнага круга, але найбольшая разнастайнасць іх рода прыпадае на тропікі і субтропікі Старога і Новага Свету.
Сямейства крушынавыя амаль выключна драўняныя расліны з вялікай разнастайнасцю форм – ад дробных, якія сцелюцца, і падушкападобных кустоў да буйных дрэў і ліян. І толькі адзін невялікі трапічны паўднёваамерыканскі род круменарыя (Crumenaria) уяўляе аднагадовыя травы. Лісце крушынавых простае, суцэльнае, зубчастае або суцэльнае па краі, з паралельна або дугападобна-перыстым жылкаваннем, але ў некаторых рода ёсць і пальчатае. Велічыня лісця вельмі розная – ад 2,5 мм да 30 см. Але пераважае дробнае і

сярэдняй велічыні лісце. Лістападныя або вечназялёныя, з процілеглым і чарговым лістаразмяшчэннем, часам нават у межах аднаго і таго ж роду. Вельмі шмат відаў маюць калючкі і парныя шыпы, і тыя і іншыя – пераўтвораныя верхавінкавыя, пазушная або прыдаткавыя парасткі.
Кветкі ў крушынавых дробныя і ў большасці малабачныя, нязграбныя, жаўтавата- зялёныя або белаватыя, у невялікіх пазушных паўпарасонах, шчытках або пучках, рэдка адзіночныя. Кветкі актынаморфныя, 5-, радзей 4-членныя, двухполыя, радзей палігамныя або двухдомныя. Тычынкі заўсёды супрацьстаяць пялёсткам і маюць лыжкападобную форму. Кветаложа звычайна добра развітое. Завязь верхняя, ніжняя і паўніжняя, свабодная або зрастаецца з кветкаложам. Крушынавыя насякомаапыляльныя расліны. Завязь 3- або
2-гняздовая, радзей 4-гняздовая, з адным семязародкам у кожным гняздзе. Плоду крушынавых пераважна сухі, які распадаецца на 2–3 растрэсканыя або замкнутыя арэхі; суцэльны, які не распадаецца; сакавіты, ягадападобны са свабодным насеннем, якое ляжыць у мякаці; касцянкападобны з камяністай 1–3-насеннай костачкай. Па ўпарадкаванні пладоў і часткова асаблівасцях вегетатыўных органа сямейства крушынавыя даволі натуральна дзеліцца на 5 трыб. Самай буйной з трыб, якая ахоплівае больш за палову ўсіх вядомых відаў (каля 560 і 24 роды, найменш спецыялізаваная – гэта
Уласна кру шынавыя, або Ж осцеравыя. Асабліва багата гэта трыба прадстаўлена ў
Паднёва-Усходняй Азіі, Паўночнай Амерыцы (Заходняй), Аўстраліі і Капскай вобласці
Афрыкі. Віды гэтай трыбы з бяскрылымі, мяккасценнымі костачкамі (скуранымі або перапончатымі), сухімі, якія распадаюцца, або сакавітымі ягадападобнымі пладамі. Другая буйная трыба з 230 відамі і 20 родамі – Зізі фавыя (Zi zipheae). Яны распаўсюджаны таксама вельмі шырока. Асабліва багатыя зізіфавымі Паўднёвая і Паўднёва-Усходняя
Азія. Прадстаўнікам гэтай трыбы ўласцівы плады з камяністай 1–4-гняздовай костачкай, сакавітыя або сухія. У трыбеГаўані евыя (Gauani eae), якая абмежавана вузкай палоскай тропікаў,
82 віды і 5 рода. Гэта звычайна лазячыя пры дапамозе вусікаў ліяны з трохкрылымі
(радзей 2 або 4) сухімі пладамі.
Трыба
В ентылаговыя (Venti la ginea e) налічвае ўсяго 2 роды з 47 відамі, якія распаўсюджаны ў палеатрапічным царстве ад Заходняй Афрыкі да Філіпін і ва Усходняй
Аўстраліі. Адметна сухімі пладамі, якія не раскрываюцца, з вузкім верхавінкавым крылом.
Трыба
Ка летыев ыя (Co lleti eae) – самая своеасаблівая, налічвае 7 рода і 39 відаў. Гэта моцнакалючыя, жорсткія, ксерафітныя кусты, з накрыж процілеглымі, часта зялёнымі галінамі і дробным лісцем, якое хутка ападае, сухімі або нават камяністымі пладамі без прыдаткаў. Распаўсюджаны пераважна ў пазатрапічнай Паўднёвай Амерыцы,
Паўднёва-Усходняй Аўстраліі, Тасманіі, Новай Зеландыі.
Крушынавыя звычайна не адыгрываюць значнай ролі ў складанні расліннага покрыва. Гэта пераважна жыхары ўзлеску і ніжніх яруса светлых лясоў, прыбярэжных зараснікаў, ксерафітнага рэдкалесся і хмызняковых зараснікаў.
Эканамічнае значэнне крушынавых невялікае. Да з’яўлення і распаўсюджання анілінавых фарбаў віды іх шырока выкарыстоўваліся як добрыя натуральныя ўстойлівыя фарбавальнікі ў тэкстыльнай, папяровай і гарбарнай мануфактурах, а таксама ў жывапісе.
Сушаныя плады розных відаў жосцера карысталіся вялікім попытам і былі сродкамі міжнароднага гандлю. Шмат відаў крушынавых даюць вельмі прыгожую і трывалую для вырабаў драўніну і г. д. Плады выкарыстоўваюцца ў харчовай прамысловасці (краіны
Усходняй Азіі і Міжземнамор’я). Род жосцер (Rhamnus) налічвае 150 відаў, якія распаўсюджаны ў Еўразіі, Афрыцы і
Паўночнай Амерыцы. Лістападныя, радзей вечназялёныя дрэвы даму вышыню або кусты. Лісце простае. Кветкі зеленаватыя, малабачныя, пазушныя. Плод касцянкападобны, сакавіты, чорны.

Жосцерпаслабляльны,абокрушынапаслабляльная (R. catharcica), невялікае кустападобнае дрэва са шматлікімі пакарочанымі парасткамі, якія заканчваюцца калючкай. Лісце супраціўнае або косасупраціўнае, з бакавымі жылкамі, якія завернуты паралельна гародчата-пілаватаму краю ліста. Цвіце ў пачатку лета. Плады паспяваюць восенню. Чорныя сакавітыя касцянкі з 2–4 костачкамі. Кара і касцянкі валодаюць паслабляльным дзеяннем, выкарыстоўваюцца ў медыцыне, з іх вырабляюць фарбу.
Меданос. Від ценевынослівы, патрабавальны да ўрадлівасці глебы, адносна зімаўстойлівы. Расце ў падлеску. Расце хутка. Размнажаецца насеннем, чаранкамі, каранёвымі парасткамі, дзяленнем кустоў (мал. 140). У Заходняй Еўропе расце жосцер скальны – куст 0,2–1 м, у Закаўказзі і Турцыі – ж.
імерацінскі – куст або дрэва 1,5–3 м на Далёкім Усходзе, Кітаі, Карэліі – жосцер давурскі
– дрэва дам жосцер усурыйскі – куст даму вышыню. Род крушына (Frangula) налічвае 52 віды, якія распаўсюджаны ў Еўразіі,
Паўночнай Амерыцы і Паўночнай Афрыцы. Прадстаўнікі гэтага роду – кусты або невялічкія дрэвы. Кветкі аднаполыя. Плод – сакавіты, шарападобны, з 3 костачкамі, якія не раскрываюцца.
Крушыналомкая,абовольхападобная (Frangula alnus), – куст або дрэва даму вышыню. Парасткі без калючак, бліскучыя, з лінзамі. Кветкі дробныя, з зеленавата-белымі пялёсткамі, двухполыя. Цвітуць вельмі дога – з пачатку да другой паловы лета. Плод – сакавітая касцянка памерам з гарошыну, няспелая – чырвоная, спелая – чорная. Крушына расце ў лясах і хмызняковых зарасніках ў Еўропе, Сібіры, Малой Азіі і Іране. Расце марудна. Від зімаўстойлівы, ценетрывалы. Пераважае расці на забяспечаных вільгаццю месцах. Плады адносна атрутныя (выклікаюць ірвоту і лёгкае атручванне). Меданос.
Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Добра пераносіць стрыжку. З кары атрымліваюць фарбу і дубільнікі для скур (мал. 141). У Закаўказзі і Іране расце к. буйналістая, куст 6–8 м у вышыню. У Паўночнай Амерыцы к. Пурша, дрэва 6–18 м у вышыню. Род паліурус,абодзяржыдрэва