Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 256
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
(Phellodendron) з іншых прадстаўнікоў рутавых мае вялікае гаспадарчае значэнне. Каля 10 відаў расце ва Усходняй Азіі. Дрэвы з няпарнаперыстаскладаным лісцем, з 5–13 лісткоў, са спецыфічным пахам. Кветкі дробныя, нязграбныя, жаўтавата-зялёныя, аднаполыя, у верхавінкавых мяцёлках. Плод – мясістая чорная касцянка. Размнажаецца насеннем і каранёвымі парасткамі.
Феладэндранамурскі,абокоркаваедрэва (Ph. amurense). Расце ў лясах Далёкага
Усходу, Паўночнай Карэі і Паўночнага Кітая. Гэта дрэва даму вышыню. Стволу маладых асобін светла-шэры, гладкі, з аксаміцістай карой, у старых – са слоем корка таўшчынёй 5–7 см, які штогод прарастае на 1–2 см. Цвіце ў першай палове лета. Плод – чорная, смалістая касцянка, шарападобная або грушападобная па форме, 7–9 мм у дыяметры. Хутка расце да 20–40 гадоў. Жыве да 250–300 гадоў. У дарослым стане вытрымлівае маразы да СУ першыя гады пакутуе ад замаразкаў. Ценетрывалы.
Любіць урадлівыя, працечнаўвільготненыя, свежыя глебы. Кара выкарыстоўваецца ў розных галінах вытворчасці. Дэкаратыўная расліна (мал. 128).
Сямейства
Сімарубавыя (Simarobaceae) даволі вялікае (30 рода і 200 відаў), пераважна трапічнае, сямейства і толькі нешматлікія прадстаўнікі яго вядомы ў субтрапічных і цёпла-ўмераных абласцях. Віды сімарубавых – дрэвы (часам вельмі буйныя, даму вышыню), кусты, паўкусты з чарговым, рэдка процілеглым, няпарнаперыстаскладаным, радзей простым лісцем. Кветкі сімарубавых звычайна дробныя, у пазушных гронках. Плод сухі, распадаецца на касцянкападобныя плодзікі, каробачка, крылатка, рэдка ягада або касцянка.
Шматлікія віды сімарубавых вядомы з даўніх часоў як расліны, якія змяшчаюць у драўніне і кары горкія рэчывы, або горычы. Спажываюцца як лекавыя і танізавальныя сродкі, кара і карані, адвары з кветак відаў квасіігоркай (Quassia amara), пікрасмы высокай (Picrasma exelsa). Горкі экстракт з кары відаў сімарубы (Simaruba) вядомы ў трапічнай Амерыцы як лякарства ад пакусаў змей.
Сярод дэкаратыўных раслін прадстаўнікоў сямейства сімарубавых даволі шырока вядомы кітайскіайлантвысачэзны (Ailanthus altissima), які дасягае ў вышыню дам, хутка расце, мае прыгожае буйное (да 60 см у даўжыню) няпарнаперыстае лісце, арыгінальную форму кроны і дэкаратыўныя ў восень плады. Яго разводзяць у шмат якіх краінах субтропікаў і больш цёплых ранах умеранай паласы. Дзякуючы свай засухаўстойлівасці, н лёгка натуралізуецца, а часам нават становіцца пустазеллем.
Айлант вядомы таксама як крыніца некаторых лекавых сродкаў і дубільных рэчываў, а яго лісце выкарыстоўваецца на корм для вусеняў дзікага шаўкапрада, якога разводзяць часам замест звычайнага тутавага шаўкапрада. У Беларусі абмярзае да ўзроўню снегавога покрыва, потым зноў узнаўляецца парасткамі (мал. 129).
Сямейства
Анакардыевыя, абоСумахавыя (Anacardiaсеае), – адно з найбольш буйных сямействаў, у якое ўваходзіць каля 80 рода і каля 600 відаў, што распаўсюджаны
ў тропіках і субтропіках і ў невялікай колькасці таксама ва ўмераных абласцях. Гэта галоўным чынам дрэвы, сярод якіх сустракаюцца вельмі буйныя, а таксама кусты, часам дрэвападобныя ліяны, рэдка паўкусты. Лісце ў іх чарговае, рэдка процілеглае, няпарнаперыстае або тройчастае, часам простае. Кветкі дробныя ў суквеццях, пяцічленныя, двухполыя або часцей аднаполыя. Плод – касцянка з сухім каляплоднікам.
Шматлікія анакардыевыя – гэта тыповыя прадстаўнікі вільготна-трапічнага лесу, высокія дрэвы з буйным перыстым лісцем і даволі часта з гіганцкімі дошкападобнымі каранямі. Анакардыевыя растуць і ў розных менш вільготных тыпах трапічных лясоў амаль да ксерафітных рэдкалессяў – саван, дзе роды анакардыевых даволі звычайныя.
Вядомы анакардыевыя і ў вельмі сухіх умовах – пустынях Паўночнай і Паўднёвай
Афрыкі, Паўночнай і Цэнтральнай Амерыкі ( віды роду сумах – Rhus і блізкія да яго). Род фісташка (Pistacia) найбольш вядомы пазатрапічны прадстаўнік сумахавых, які налічвае каля 20 відаў, што распаўсюджаны ў Міжземнамор’і, Паўночна-Усходняй
Афрыцы, Сярэдняй і Усходняй Азіі і Цэнтральнай Амерыцы. Віды фісташкі – гэта вечназялёныя або лістападныя дрэўцы або кусты з простым, тройчастым або перыстым ліцем. Найбольшае практычнае значэнне мае фісташкасапраўдная (Pistacia vera ). Яе разводзяць як пладовае дрэва, так і для замацавання глебы, таму што яна мае ўласцівасць надзвычай хуткага росту каранёў у маладых раслін (мал. 130). Сярод сумахавых шмат карысных раслін, яны вядомы чалавеку з даўняй пары, частка якіх не забыта і зараз. Гэта перш за с мангіфера, або мангавае дрэва, – галоўнае пладовае дрэва тропікаў.
Найбольшае распаўсюджанне мае індыйскаемангаваедрэва ( Mangifera indica), з якога атрымана мноства гатункаў. Яго буйныя (да 1 кг) плады змяшчаюць шмат цукру і лімоннай кіслаты, мясістыя і сакавітыя. Другая славутая арэхаплодная расліна з анакардыевых – гэта ўпамянутая вышэй фісташка. У Крыме і Закаўказзі сустракаюцца фісташкатупалопасцевая (P. mutica) з больш дробнымі пладамі, чым у фісташкі сапраўднай.
Даволі шмат відаў анакардыевых змяшчаюць у вялікай колькасці дубільныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для прыгатавання ўстойлівых арганічных фарбаў. Сярод такіх відаў можна назваць скумпіюскураную (Cotinus coggigria) – куст, які натуральна расце ў
Міжземнамор’і, Малой Азіі, Кітаі і Гімалаях; сумахдубільны (Rhus coriaria) – буйны міжземнаморскі куст і інш. (мал. 131).
Сярод відаў сумаха ёсць атрутныя. Рэчывы, якія яны вылучаюць, моцна
ўздзейнічаюць на скуру чалавека (сумахпушысты, абовоцатнаедрэва – Rhus tyrhina, расце і ў Беларусі). Часам іх ужываюць як лекавыя сродкі. Выкарыстоўваюць у медыцыне і рэчывы, якія атрымліваюць з іншых сумахавых. Драўніна шматлікіх анакардыевых каштоўная за сваю цвёрдасць і разнастайную афарбоўку і часта выкарыстоўваецца для розных вырабаў (мал. 132).
Лекцыя
23
Характарыстыка сямействаўкляновыя, конскакаштанавыя, кізілавыя
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4. Гаспадарчае значэнне
. ПарадакСапіндавыя (Sapindales). Блізкі да парадку ружавыя і мае агульнае з ім паходжанне. Дрэвы, кусты і травы. Лісце ў большасці складанае, звычайна перыстае, рэдка пальчатае, без прылісткаў. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі аднаполыя, радзей двухполыя, актынаморфныя. Насенне з эндаспермам або без яго.
Уваходзяць сямействы: кляновыя, конскакаштанавыя, клекачкавыя, сапіндавыя і інш.
Сямейства
Кляновыя (Aceraceae)– лістападныя дрэвы, радзей кусты з процілеглым пальчата-лопасцевым, суцэльным або складаным лісцем. У сямействе 2 роды клён (Acer) і дыптэронія (Dipteronia). Кветкі правільныя, у шчытках, гронках і мяцёлках двухполыя, ілжэдвухполыя (марфалагічна двухполыя, але ў выніку недаразвітасці тычынак або песціка функцыянальна аднаполыя) і аднаполыя. Калякветнік часцей нязграбны, двайны, 4–5-членны, часам рэдукаваны. Тычынак 8–10, песцік з двух пладалісцікаў, завязь верхняя (*K
0-5
C
0-5
A
8-10
C
(2)
). Плод – дробная крылатая двухсямянка, пры паспяванні распадаецца на дзве аднанасенныя крылаткі. Насенне без эндасперму, з добра развітымі семядолямі. Большасць відаў сямейства цвіце адначасова з распусканнем
Крылаткі 3,5 см у даўжыню, расходзяцца пад вострым вуглом, амаль паралельна, вісяць на дрэвах амаль усю зіму. У маладым узросце расце хутка. Марозаўстойлівы.
Ценеўстойлівы. Любіць урадлівыя глебы. Вытрымлівае іх сухасць, засаленне і
ўшчыльненне. Мірыцца з умовамі горада.
Вікарнымі у адносінах да папярэдняга віду з’яўляюцца клён Сямёнава (A. semenovii), які расце ў гарах Сярэдняй Азіі, і клёнпрырэчны (A. ginnala), які расце ў шыракалістых лясах Далёкага Усходу. У клёна Сямёнава лісце больш шчыльнае, бакавыя лопасці могуць мець выгляд кароткіх востых зубцоў. Восенню лісце жоўтае, тады яку прырэчнага яно становяцца малінава-чырвоным. Клён Сямёнава больш засухаўстойлівы, але менш зімаўстойлівы. Апроч клёна прырэчнага ў хвоева-шыракалістых лясах Далёкага
Усходу расце яшчэ некалькі каштоўных відаў клёна: драбналісты (A. mono), зеленакоры
(A. tegmentosum), манчжурскі (A. mandschuricum) і інш.
Клёндрабналісты (A. mono) – від вікарны ў адносінах да клёна вастралістага. Расце на свежых, часам камяністых глебах. Прыгожае паркавае дрэва. Лісце драбнейшае, чым у клёна вастралістага.
Клёнсерабрысты,абоцукровы (A. saccharinum), расце ў Паўночнай Амерыцы.
Дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры, са светла-шэрай карой. Галіны ломкія.
Лісце глыбока-лопасцевае, 8–15 см у даўжыню. Лопасці завостраныя. Зверху ярка- зялёныя, знізу серабрыста-белыя. Цвіце да аблісцення. Крылаткі 3,5–7 см у даўжыню, расходзяцца пад прамым вуглом, светла-карычневыя. Паспяваюць у першай палове лета.
Насенне хутка страчвае ўсходжасць. Хуткарослы. Жыве да 80–100 гадоў. Святлалюбны. Да глебы непатрабавальны. Добра расце ва ўмовах горада.
Клёнясенялісты, абоамерыканскі (A. negunda), таксама расце ў Паўночнай
Амерыцы. Дрэва даму вышыню. Парасткі зялёныя, чырванавата-бурыя або фіялетавыя, бліскучыя, з шызым налётам, голыя.
Лісце тройчаста- або няпарнаперыстаскладанае. Кветкі раздзельнаполыя, двухдомныя. Цвіце да аблісцення.
Апыляецца ветрам. Плады паспяваюць восенню. Крылаткі расходзяцца пад вельмі вострым вуглом, верхавінкамі, прыкрываючы адна адну. Пладаносіць штогод і шчодра.
Расце 10–15 гадоў. Жыве 100 гадоў і больш, у вулічных пасадках 25–30 гадоў.
Марозаўстойлівасць вагаецца. Святлалюбны. У маладым узросце засухаўстойлівы.
Шырока выкарыстоўваецца ў азеляненні.
Сямейства
Конскакаштанавыя (Hippocastanaceae). У сямействе 2 роды – эскулус
(Aesculus) і білія (Billia), яны складаюцца з 15 відаў. Гэта дрэвы, радзей кусты, растуць ва
ўмеранай і субтрапічнай зонах паўночнага паўшар’я, а таксама ў горных трапічных лясах
Паўднёва-Усходняй Азіі, 2 віды біліі – у тропіках Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі.
Лісце процілеглае, буйное, пальчатаскладанае. Пупышкі вострыя, смалістыя. Кветкі ў канечных, прамастойных гронках, злёгку няправільныя, двухполыя і тычынкавыя (верхнія кветкі ў суквецці) у адным суквецці. Калякветнік пяцічленны, венчык буйны, звычайна ярка афарбаваны, тычынкі свабодныя, завязь верхняя з 3 пладалісцікаў ( К
(4-5)
С
5
А
5-9
G
0-(3)
). На белых пялёстках конскіх каштана кідаюцца ў вочы рознакаляровыя плямы. Калі прасачыць за асобнымі кветкамі, мы заўважым, што спачатку ўсе плямы жоўтыя, потым яны становяцца аранжавымі і ў канцы кармінна-чырвонымі. Цікава, што змены колеру плямы суправаждаюцца і зменамі паху, які зыходзіць з гэтай плямы. Але яшчэ больш цікава, што жоўты колер плямы з яго асаблівым пахам – сігнал для наведвальнікаў кветак
(пчол, матылькоў), які азначае наяўнасць нектару (на аранжавай і чырвонай стадыях нектар ужо адсутнічае). У апыленні большасці відаў эскулусаў пымаюць удзел пчолы і матылькі. Плод – каробачка, гладкая або з шыпамі, раскрываецца трыма створкамі.
Насенне буйное, авальнае, цёмна-карычневага колеру. Род эскулус (Aesculus) налічвае 13 відаў, яны размеркаваны батанікамі на 5 секцый. У секцыі роду эскулус (Aesculus), акрамя конскага каштана звычайнага яшчэ адзін від – японскі эскулус канічны (A. turbinata). Арэалы 5 відаў секцый калацірсус (Calothyrsus) разрозненыя: адзін від амерыканскі, эскулус каліфарнійскі (A. californica), астатнія чатыры
– азіяцкія, якія распаўсюджаны ў Гімалаях, у Індыі, Кітаі і іншых краях Паўднёвай Азіі.
Сярод іх шырока вядомы эскулус індыйскі (A. і, тры астатнія секцыі з’яўляюца цалкам амерыканскія, дзве з іх манатыпныя, ада трэцяй секцыі – павія (Pavia) – адносяцца
4 віды, у тым ліку эскулус гладкі (A. glabra). Гэта дрэва або куст, якое сустракаецца ў цэнтральных і ўсходніх штатах ЗША. Эскулус гладкі пераважае расці на поплавах рэк або на вапнавых схілах пагоркаў. Арэал усяго роду эскулус з’яўляецца разарваным. Сам па сабе гэты факт і прамыя палеабатанічныя звесткі гавораць пра больш шырокае распаўсюджанне роду ў геалагічным мінулым.
Каштанконскізвычайны (Aesculus hippocastanum) расце ў Грэцыі і Балгарыі.
Разводзяць у Беларусі, дасягае ў вышыню дам. Парасткі тоўстыя, попельна-шэрыя, з рэдкімі рыжаватымі лінзамі. Лісце супраціўнае, пальчатаскладанае. Размнажаецца насеннем, каранёвымі парасткамі і чаранкамі, парасткамі ад пня. Спачатку расце марудна, з 3–5 гадоў хутка. Жыве 200–300 гадоў. Зімаўстойлівы да падзоны паўднёвай тайгі.
Ценевынослівы. Добра расце на ўрадлівых глебах, якія змяшчаюць вапну. Патрабавальны да вільготнасці глебы і паветра. Насенне выкарыстоўваецца ў якасці корму для жывёлы. Сама расліна прымяняецца ў азеляненні, мае шэраг дэкаратыўных форм (мал. 134). У
Беларусі сустракаецца таксама паўночнаамерыканскікаштанконскіжоўты (A. octandra), у якога жоўтыя кветкі.
5.2.6.6. ПарадакКізілавыя (Cornales)паходзіць ад каменяломнікавых. Дрэвы або кусты, рэдка паўкусты. Членікі сасудаў з простай або лесвічнай перфарацыяй. Пылковыя зярняты звычайна трохбарознапоравыя. Плады пераважна касцянкападобныя, радзей ягады. Насенне з вялікім эндаспермам. Уваходзяць сямействы: кізілавыя, давідзевыя, нісавыя і інш.
Сямейства
Кізілавыя (Cornaceae) аб’ядноўвае 3–4 роды і каля 65 відаў, якія распаўсюджаны ў субтрапічных і ўмераных абласцях паўночнага паўшар’я, а таксама па адным відзе ў Арктыцы, Паўднёвай і трапічнай Афрыцы. Віды кізілавых – лістападныя або зрэдку вечназялёныя дрэвы і кусты, рэдка карэнішчавыя паўкусты амаль травяністага тыпу, з процілеглым або рэдка чарговым, суцэльным, перыстанервовым лісцем, якое пазбаўлена прылісткаў. Кветкі ў рознага роду верхавінкавых суквеццях, дробныя, 4–5- членныя, звычайна двухполыя, рэдка двухдомныя. Чашачка звычайна дробназубчастая з
4–5 зубцамі. Пялёсткаў і тычынак па 4–5. Тычынкі трымаюцца па краі нектарнага дыска і чаргуюцца з пялёсткамі. Гінецэй звычайна з 2, радзей 3–4 пладалісцікаў, завязь ніжняя 1–
4-гняздовая. Плод – сакавітая касцянка. Насенне з доўгім зародкам і мясістым эндаспермам. Сямейства дзеліцца на 3 падсямействы: уласна кізілавыя (Cornoideae), курцісіевыя (Curtisioideae) і масціксіевыя (Mastixioideae). Род кізіл
Феладэндранамурскі,абокоркаваедрэва (Ph. amurense). Расце ў лясах Далёкага
Усходу, Паўночнай Карэі і Паўночнага Кітая. Гэта дрэва даму вышыню. Стволу маладых асобін светла-шэры, гладкі, з аксаміцістай карой, у старых – са слоем корка таўшчынёй 5–7 см, які штогод прарастае на 1–2 см. Цвіце ў першай палове лета. Плод – чорная, смалістая касцянка, шарападобная або грушападобная па форме, 7–9 мм у дыяметры. Хутка расце да 20–40 гадоў. Жыве да 250–300 гадоў. У дарослым стане вытрымлівае маразы да СУ першыя гады пакутуе ад замаразкаў. Ценетрывалы.
Любіць урадлівыя, працечнаўвільготненыя, свежыя глебы. Кара выкарыстоўваецца ў розных галінах вытворчасці. Дэкаратыўная расліна (мал. 128).
Сямейства
Сімарубавыя (Simarobaceae) даволі вялікае (30 рода і 200 відаў), пераважна трапічнае, сямейства і толькі нешматлікія прадстаўнікі яго вядомы ў субтрапічных і цёпла-ўмераных абласцях. Віды сімарубавых – дрэвы (часам вельмі буйныя, даму вышыню), кусты, паўкусты з чарговым, рэдка процілеглым, няпарнаперыстаскладаным, радзей простым лісцем. Кветкі сімарубавых звычайна дробныя, у пазушных гронках. Плод сухі, распадаецца на касцянкападобныя плодзікі, каробачка, крылатка, рэдка ягада або касцянка.
Шматлікія віды сімарубавых вядомы з даўніх часоў як расліны, якія змяшчаюць у драўніне і кары горкія рэчывы, або горычы. Спажываюцца як лекавыя і танізавальныя сродкі, кара і карані, адвары з кветак відаў квасіігоркай (Quassia amara), пікрасмы высокай (Picrasma exelsa). Горкі экстракт з кары відаў сімарубы (Simaruba) вядомы ў трапічнай Амерыцы як лякарства ад пакусаў змей.
Сярод дэкаратыўных раслін прадстаўнікоў сямейства сімарубавых даволі шырока вядомы кітайскіайлантвысачэзны (Ailanthus altissima), які дасягае ў вышыню дам, хутка расце, мае прыгожае буйное (да 60 см у даўжыню) няпарнаперыстае лісце, арыгінальную форму кроны і дэкаратыўныя ў восень плады. Яго разводзяць у шмат якіх краінах субтропікаў і больш цёплых ранах умеранай паласы. Дзякуючы свай засухаўстойлівасці, н лёгка натуралізуецца, а часам нават становіцца пустазеллем.
Айлант вядомы таксама як крыніца некаторых лекавых сродкаў і дубільных рэчываў, а яго лісце выкарыстоўваецца на корм для вусеняў дзікага шаўкапрада, якога разводзяць часам замест звычайнага тутавага шаўкапрада. У Беларусі абмярзае да ўзроўню снегавога покрыва, потым зноў узнаўляецца парасткамі (мал. 129).
Сямейства
Анакардыевыя, абоСумахавыя (Anacardiaсеае), – адно з найбольш буйных сямействаў, у якое ўваходзіць каля 80 рода і каля 600 відаў, што распаўсюджаны
ў тропіках і субтропіках і ў невялікай колькасці таксама ва ўмераных абласцях. Гэта галоўным чынам дрэвы, сярод якіх сустракаюцца вельмі буйныя, а таксама кусты, часам дрэвападобныя ліяны, рэдка паўкусты. Лісце ў іх чарговае, рэдка процілеглае, няпарнаперыстае або тройчастае, часам простае. Кветкі дробныя ў суквеццях, пяцічленныя, двухполыя або часцей аднаполыя. Плод – касцянка з сухім каляплоднікам.
Шматлікія анакардыевыя – гэта тыповыя прадстаўнікі вільготна-трапічнага лесу, высокія дрэвы з буйным перыстым лісцем і даволі часта з гіганцкімі дошкападобнымі каранямі. Анакардыевыя растуць і ў розных менш вільготных тыпах трапічных лясоў амаль да ксерафітных рэдкалессяў – саван, дзе роды анакардыевых даволі звычайныя.
Вядомы анакардыевыя і ў вельмі сухіх умовах – пустынях Паўночнай і Паўднёвай
Афрыкі, Паўночнай і Цэнтральнай Амерыкі ( віды роду сумах – Rhus і блізкія да яго). Род фісташка (Pistacia) найбольш вядомы пазатрапічны прадстаўнік сумахавых, які налічвае каля 20 відаў, што распаўсюджаны ў Міжземнамор’і, Паўночна-Усходняй
Афрыцы, Сярэдняй і Усходняй Азіі і Цэнтральнай Амерыцы. Віды фісташкі – гэта вечназялёныя або лістападныя дрэўцы або кусты з простым, тройчастым або перыстым ліцем. Найбольшае практычнае значэнне мае фісташкасапраўдная (Pistacia vera ). Яе разводзяць як пладовае дрэва, так і для замацавання глебы, таму што яна мае ўласцівасць надзвычай хуткага росту каранёў у маладых раслін (мал. 130). Сярод сумахавых шмат карысных раслін, яны вядомы чалавеку з даўняй пары, частка якіх не забыта і зараз. Гэта перш за с мангіфера, або мангавае дрэва, – галоўнае пладовае дрэва тропікаў.
Найбольшае распаўсюджанне мае індыйскаемангаваедрэва ( Mangifera indica), з якога атрымана мноства гатункаў. Яго буйныя (да 1 кг) плады змяшчаюць шмат цукру і лімоннай кіслаты, мясістыя і сакавітыя. Другая славутая арэхаплодная расліна з анакардыевых – гэта ўпамянутая вышэй фісташка. У Крыме і Закаўказзі сустракаюцца фісташкатупалопасцевая (P. mutica) з больш дробнымі пладамі, чым у фісташкі сапраўднай.
Даволі шмат відаў анакардыевых змяшчаюць у вялікай колькасці дубільныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для прыгатавання ўстойлівых арганічных фарбаў. Сярод такіх відаў можна назваць скумпіюскураную (Cotinus coggigria) – куст, які натуральна расце ў
Міжземнамор’і, Малой Азіі, Кітаі і Гімалаях; сумахдубільны (Rhus coriaria) – буйны міжземнаморскі куст і інш. (мал. 131).
Сярод відаў сумаха ёсць атрутныя. Рэчывы, якія яны вылучаюць, моцна
ўздзейнічаюць на скуру чалавека (сумахпушысты, абовоцатнаедрэва – Rhus tyrhina, расце і ў Беларусі). Часам іх ужываюць як лекавыя сродкі. Выкарыстоўваюць у медыцыне і рэчывы, якія атрымліваюць з іншых сумахавых. Драўніна шматлікіх анакардыевых каштоўная за сваю цвёрдасць і разнастайную афарбоўку і часта выкарыстоўваецца для розных вырабаў (мал. 132).
Лекцыя
23
Характарыстыка сямействаўкляновыя, конскакаштанавыя, кізілавыя
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4. Гаспадарчае значэнне
. ПарадакСапіндавыя (Sapindales). Блізкі да парадку ружавыя і мае агульнае з ім паходжанне. Дрэвы, кусты і травы. Лісце ў большасці складанае, звычайна перыстае, рэдка пальчатае, без прылісткаў. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі аднаполыя, радзей двухполыя, актынаморфныя. Насенне з эндаспермам або без яго.
Уваходзяць сямействы: кляновыя, конскакаштанавыя, клекачкавыя, сапіндавыя і інш.
Сямейства
Кляновыя (Aceraceae)– лістападныя дрэвы, радзей кусты з процілеглым пальчата-лопасцевым, суцэльным або складаным лісцем. У сямействе 2 роды клён (Acer) і дыптэронія (Dipteronia). Кветкі правільныя, у шчытках, гронках і мяцёлках двухполыя, ілжэдвухполыя (марфалагічна двухполыя, але ў выніку недаразвітасці тычынак або песціка функцыянальна аднаполыя) і аднаполыя. Калякветнік часцей нязграбны, двайны, 4–5-членны, часам рэдукаваны. Тычынак 8–10, песцік з двух пладалісцікаў, завязь верхняя (*K
0-5
C
0-5
A
8-10
C
(2)
). Плод – дробная крылатая двухсямянка, пры паспяванні распадаецца на дзве аднанасенныя крылаткі. Насенне без эндасперму, з добра развітымі семядолямі. Большасць відаў сямейства цвіце адначасова з распусканнем
лісця або пазней. Апыляюцца насякомымі. Некаторыя віды апыляюцца ветрам. Добрыя меданосы. Плады распаўсюджваюцца ветрам. Род клён (Acer) уваходзіць прыкладна 120 відаў, якія распаўсюджаны вельмі шырока ў паўночным паўшар’і, ад субтрапічных рана у Еўропе і на Алясцы да тропікаў
Цэнтральнай Амерыкі (горы Гватэмалы) і Паўднёвай Азіі. У трапічную зону заходзяць нешматлікія віды клёнаў, і толькі клёнлаўровы (A. laurinum) пранікае ў паўднёвае паўшар’е, даходзячы да 10
°
пд. ш. Клёны адсутнічаюць у дзікім стане ў Паўднёвай
Амерыцы, у Афрыцы (акрамя Міжземнаморскага ўзбярэжжа), у Аўстраліі. Няма іх, як і дубоў, і іншых шыракалістых парод, у Сібіры.
Клёны – гэта лістападныя дрэвы даму вышыню і кусты. Лісце ў клёнаў процілеглае, простае або часам складанае. Простае лісце бывае лопасцевым або радзей суцэльным. Складанае лісце звычайна перыстае, з невялікай колькасцю лісточкаў (3–7 у клёна амерыканскага) і толькі клёнпяцілісточкавы (A. pentaphyllum) уяўляе сабой пальчатаскладаны тып лісця. Кветкі дробныя, жаўтавата-зялёныя, нязграбныя. Але ў паўночнаамерыканскага клёначырвонага (A. rubrus) яны цёмна-чырвоныя, з’яўляюцца вясной на бязлістых яшчэ дрэвах. Плод – дробная крылатая двухсямянка. Крылы сходзяцца пад розным вуглом
(відавая прыкмета). Клёны – расліны пераважна горных лясоў (у Паўночна-Усходніх
Гімалаях сустракаюцца да вышыні 3300 м. Толькі нешматлікія віды сустракаюцца на раўніне. У лясах клёны растуць адзінкава або невялічкімі групамі, ніколі не ўтвараюць значных па памеры чыстых насаджэнняў. Размнажаюцца насеннем, парасткамі ад пня, атожылкамі, дзяленнем кустоў, чаранкамі, прышчэпкамі (формы. Глебапаляпшальныя пароды. Меданосы.
Клёнвастралісты (A. platanoides) – дрэва даму вышыню і 1 м у дыяметры. Кара цёмна-шэрая, дробнатрашчынаватая. Парасткі з асветленага боку чырвона-бурыя бліскучыя. Цвіце адначасова з аблісценнем. Марфалагічна кветкі могуць быць тычынкавыя і двухполыя, аднак фізіялагічна яны заўсёды аднаполыя. Плады паспяваюць у канцы лета – пачатку восені і хутка ападаюць. Расце хутка. Жыве 150–200 гадоў і больш.
Размнажаецца насеннем і парасткамі ад пня. Апалае лісце клёна спрыяе павышэнню
ўрадлівасці глебы. Каштоўная драўніна выкарыстоўваецца ў мэблевай і сталярнай вытворчасці, пры вырабе музычных інструментаў і інш. Пры ўтварэнні штучных пасадак клён выкарыстоўваецца ў якасці падгону. Вялікі поспех мае ў азеляненні (мал. 133).
Клёнпалявы,абопаклён (A. camnestre), ад клёна ватралістага адметны меншай вышынёй (15–20 м, меншымі памерамі лісця з прытупленымі лопасцямі, светла-шэрай карой ствала, апушанымі парасткамі і пупышкамі. Цвіце адначасова з аблісценнем, пазней за клён вастралісты. Крылаткі размешчаны пад вуглом 180
°
адзін ад другога, драбнейшыя, чым у папярэдняга віду. Дога вісяць на дрэвах. Расце марудна, жыве да 100 гадоў.
Распаўсюджаны ў шыракалістых лясах Еўропы, Каўказа і Крыма. Дрэва ценетрывалае.
Засухаўстойлівае. Сярэднепатрабавальнае да ўрадлівасці глебы. Па зімаўстойлівасці
ўступае клёну вастралістаму.
Клёнбелы,абоявар (A. pseudoplatanus), расце на Балканах, у Ніжніх Альпах і на
Каўказе. Дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры. Кара старых дрэў адслойваецца пласцінкамі, агаляючы светлую маладую кару, таму ствалы здаюцца белаватымі (белы клён). Лісце 8–15 см у даўжыню, зверху цёмна-зялёнае, матавае, знізу ружаватае або шараватае, больш валасістае. Кветкі з прыемным пахам. Крылаткі 4–6 см у даўжыню, расходзяцца пад вострым або прамым вуглом. Расце марудна. Жыве 100 гадоў і больш. Цеплалюбны. Ценевынослівы. Добра расце на ўрадлівых, глыбокіх, умерана вільготных глебах. Не вытрымлівае засалення. Драўніна мае высокія тэхнічныя якасці.
Дэкаратыўны, асабліва чырваналістая форма.
Клёнтатарскі,абочарнаклён (A. tataricum), расце ў Паўднёва-Усходняй Еўропе, Крыме, Каўказе і Малой Азіі. Буйны куст або дрэва 8–10 м у вышыню. Лісце слабалопасцевае, падоўжана-яйкападобнае. Кветкі пахучыя. Апыляюцца насякомымі.
Цэнтральнай Амерыкі (горы Гватэмалы) і Паўднёвай Азіі. У трапічную зону заходзяць нешматлікія віды клёнаў, і толькі клёнлаўровы (A. laurinum) пранікае ў паўднёвае паўшар’е, даходзячы да 10
°
пд. ш. Клёны адсутнічаюць у дзікім стане ў Паўднёвай
Амерыцы, у Афрыцы (акрамя Міжземнаморскага ўзбярэжжа), у Аўстраліі. Няма іх, як і дубоў, і іншых шыракалістых парод, у Сібіры.
Клёны – гэта лістападныя дрэвы даму вышыню і кусты. Лісце ў клёнаў процілеглае, простае або часам складанае. Простае лісце бывае лопасцевым або радзей суцэльным. Складанае лісце звычайна перыстае, з невялікай колькасцю лісточкаў (3–7 у клёна амерыканскага) і толькі клёнпяцілісточкавы (A. pentaphyllum) уяўляе сабой пальчатаскладаны тып лісця. Кветкі дробныя, жаўтавата-зялёныя, нязграбныя. Але ў паўночнаамерыканскага клёначырвонага (A. rubrus) яны цёмна-чырвоныя, з’яўляюцца вясной на бязлістых яшчэ дрэвах. Плод – дробная крылатая двухсямянка. Крылы сходзяцца пад розным вуглом
(відавая прыкмета). Клёны – расліны пераважна горных лясоў (у Паўночна-Усходніх
Гімалаях сустракаюцца да вышыні 3300 м. Толькі нешматлікія віды сустракаюцца на раўніне. У лясах клёны растуць адзінкава або невялічкімі групамі, ніколі не ўтвараюць значных па памеры чыстых насаджэнняў. Размнажаюцца насеннем, парасткамі ад пня, атожылкамі, дзяленнем кустоў, чаранкамі, прышчэпкамі (формы. Глебапаляпшальныя пароды. Меданосы.
Клёнвастралісты (A. platanoides) – дрэва даму вышыню і 1 м у дыяметры. Кара цёмна-шэрая, дробнатрашчынаватая. Парасткі з асветленага боку чырвона-бурыя бліскучыя. Цвіце адначасова з аблісценнем. Марфалагічна кветкі могуць быць тычынкавыя і двухполыя, аднак фізіялагічна яны заўсёды аднаполыя. Плады паспяваюць у канцы лета – пачатку восені і хутка ападаюць. Расце хутка. Жыве 150–200 гадоў і больш.
Размнажаецца насеннем і парасткамі ад пня. Апалае лісце клёна спрыяе павышэнню
ўрадлівасці глебы. Каштоўная драўніна выкарыстоўваецца ў мэблевай і сталярнай вытворчасці, пры вырабе музычных інструментаў і інш. Пры ўтварэнні штучных пасадак клён выкарыстоўваецца ў якасці падгону. Вялікі поспех мае ў азеляненні (мал. 133).
Клёнпалявы,абопаклён (A. camnestre), ад клёна ватралістага адметны меншай вышынёй (15–20 м, меншымі памерамі лісця з прытупленымі лопасцямі, светла-шэрай карой ствала, апушанымі парасткамі і пупышкамі. Цвіце адначасова з аблісценнем, пазней за клён вастралісты. Крылаткі размешчаны пад вуглом 180
°
адзін ад другога, драбнейшыя, чым у папярэдняга віду. Дога вісяць на дрэвах. Расце марудна, жыве да 100 гадоў.
Распаўсюджаны ў шыракалістых лясах Еўропы, Каўказа і Крыма. Дрэва ценетрывалае.
Засухаўстойлівае. Сярэднепатрабавальнае да ўрадлівасці глебы. Па зімаўстойлівасці
ўступае клёну вастралістаму.
Клёнбелы,абоявар (A. pseudoplatanus), расце на Балканах, у Ніжніх Альпах і на
Каўказе. Дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры. Кара старых дрэў адслойваецца пласцінкамі, агаляючы светлую маладую кару, таму ствалы здаюцца белаватымі (белы клён). Лісце 8–15 см у даўжыню, зверху цёмна-зялёнае, матавае, знізу ружаватае або шараватае, больш валасістае. Кветкі з прыемным пахам. Крылаткі 4–6 см у даўжыню, расходзяцца пад вострым або прамым вуглом. Расце марудна. Жыве 100 гадоў і больш. Цеплалюбны. Ценевынослівы. Добра расце на ўрадлівых, глыбокіх, умерана вільготных глебах. Не вытрымлівае засалення. Драўніна мае высокія тэхнічныя якасці.
Дэкаратыўны, асабліва чырваналістая форма.
Клёнтатарскі,абочарнаклён (A. tataricum), расце ў Паўднёва-Усходняй Еўропе, Крыме, Каўказе і Малой Азіі. Буйны куст або дрэва 8–10 м у вышыню. Лісце слабалопасцевае, падоўжана-яйкападобнае. Кветкі пахучыя. Апыляюцца насякомымі.
Крылаткі 3,5 см у даўжыню, расходзяцца пад вострым вуглом, амаль паралельна, вісяць на дрэвах амаль усю зіму. У маладым узросце расце хутка. Марозаўстойлівы.
Ценеўстойлівы. Любіць урадлівыя глебы. Вытрымлівае іх сухасць, засаленне і
ўшчыльненне. Мірыцца з умовамі горада.
Вікарнымі у адносінах да папярэдняга віду з’яўляюцца клён Сямёнава (A. semenovii), які расце ў гарах Сярэдняй Азіі, і клёнпрырэчны (A. ginnala), які расце ў шыракалістых лясах Далёкага Усходу. У клёна Сямёнава лісце больш шчыльнае, бакавыя лопасці могуць мець выгляд кароткіх востых зубцоў. Восенню лісце жоўтае, тады яку прырэчнага яно становяцца малінава-чырвоным. Клён Сямёнава больш засухаўстойлівы, але менш зімаўстойлівы. Апроч клёна прырэчнага ў хвоева-шыракалістых лясах Далёкага
Усходу расце яшчэ некалькі каштоўных відаў клёна: драбналісты (A. mono), зеленакоры
(A. tegmentosum), манчжурскі (A. mandschuricum) і інш.
Клёндрабналісты (A. mono) – від вікарны ў адносінах да клёна вастралістага. Расце на свежых, часам камяністых глебах. Прыгожае паркавае дрэва. Лісце драбнейшае, чым у клёна вастралістага.
Клёнсерабрысты,абоцукровы (A. saccharinum), расце ў Паўночнай Амерыцы.
Дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры, са светла-шэрай карой. Галіны ломкія.
Лісце глыбока-лопасцевае, 8–15 см у даўжыню. Лопасці завостраныя. Зверху ярка- зялёныя, знізу серабрыста-белыя. Цвіце да аблісцення. Крылаткі 3,5–7 см у даўжыню, расходзяцца пад прамым вуглом, светла-карычневыя. Паспяваюць у першай палове лета.
Насенне хутка страчвае ўсходжасць. Хуткарослы. Жыве да 80–100 гадоў. Святлалюбны. Да глебы непатрабавальны. Добра расце ва ўмовах горада.
Клёнясенялісты, абоамерыканскі (A. negunda), таксама расце ў Паўночнай
Амерыцы. Дрэва даму вышыню. Парасткі зялёныя, чырванавата-бурыя або фіялетавыя, бліскучыя, з шызым налётам, голыя.
Лісце тройчаста- або няпарнаперыстаскладанае. Кветкі раздзельнаполыя, двухдомныя. Цвіце да аблісцення.
Апыляецца ветрам. Плады паспяваюць восенню. Крылаткі расходзяцца пад вельмі вострым вуглом, верхавінкамі, прыкрываючы адна адну. Пладаносіць штогод і шчодра.
Расце 10–15 гадоў. Жыве 100 гадоў і больш, у вулічных пасадках 25–30 гадоў.
Марозаўстойлівасць вагаецца. Святлалюбны. У маладым узросце засухаўстойлівы.
Шырока выкарыстоўваецца ў азеляненні.
Сямейства
Конскакаштанавыя (Hippocastanaceae). У сямействе 2 роды – эскулус
(Aesculus) і білія (Billia), яны складаюцца з 15 відаў. Гэта дрэвы, радзей кусты, растуць ва
ўмеранай і субтрапічнай зонах паўночнага паўшар’я, а таксама ў горных трапічных лясах
Паўднёва-Усходняй Азіі, 2 віды біліі – у тропіках Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі.
Лісце процілеглае, буйное, пальчатаскладанае. Пупышкі вострыя, смалістыя. Кветкі ў канечных, прамастойных гронках, злёгку няправільныя, двухполыя і тычынкавыя (верхнія кветкі ў суквецці) у адным суквецці. Калякветнік пяцічленны, венчык буйны, звычайна ярка афарбаваны, тычынкі свабодныя, завязь верхняя з 3 пладалісцікаў ( К
(4-5)
С
5
А
5-9
G
0-(3)
). На белых пялёстках конскіх каштана кідаюцца ў вочы рознакаляровыя плямы. Калі прасачыць за асобнымі кветкамі, мы заўважым, што спачатку ўсе плямы жоўтыя, потым яны становяцца аранжавымі і ў канцы кармінна-чырвонымі. Цікава, што змены колеру плямы суправаждаюцца і зменамі паху, які зыходзіць з гэтай плямы. Але яшчэ больш цікава, што жоўты колер плямы з яго асаблівым пахам – сігнал для наведвальнікаў кветак
(пчол, матылькоў), які азначае наяўнасць нектару (на аранжавай і чырвонай стадыях нектар ужо адсутнічае). У апыленні большасці відаў эскулусаў пымаюць удзел пчолы і матылькі. Плод – каробачка, гладкая або з шыпамі, раскрываецца трыма створкамі.
Насенне буйное, авальнае, цёмна-карычневага колеру. Род эскулус (Aesculus) налічвае 13 відаў, яны размеркаваны батанікамі на 5 секцый. У секцыі роду эскулус (Aesculus), акрамя конскага каштана звычайнага яшчэ адзін від – японскі эскулус канічны (A. turbinata). Арэалы 5 відаў секцый калацірсус (Calothyrsus) разрозненыя: адзін від амерыканскі, эскулус каліфарнійскі (A. californica), астатнія чатыры
– азіяцкія, якія распаўсюджаны ў Гімалаях, у Індыі, Кітаі і іншых краях Паўднёвай Азіі.
Сярод іх шырока вядомы эскулус індыйскі (A. і, тры астатнія секцыі з’яўляюца цалкам амерыканскія, дзве з іх манатыпныя, ада трэцяй секцыі – павія (Pavia) – адносяцца
4 віды, у тым ліку эскулус гладкі (A. glabra). Гэта дрэва або куст, якое сустракаецца ў цэнтральных і ўсходніх штатах ЗША. Эскулус гладкі пераважае расці на поплавах рэк або на вапнавых схілах пагоркаў. Арэал усяго роду эскулус з’яўляецца разарваным. Сам па сабе гэты факт і прамыя палеабатанічныя звесткі гавораць пра больш шырокае распаўсюджанне роду ў геалагічным мінулым.
Каштанконскізвычайны (Aesculus hippocastanum) расце ў Грэцыі і Балгарыі.
Разводзяць у Беларусі, дасягае ў вышыню дам. Парасткі тоўстыя, попельна-шэрыя, з рэдкімі рыжаватымі лінзамі. Лісце супраціўнае, пальчатаскладанае. Размнажаецца насеннем, каранёвымі парасткамі і чаранкамі, парасткамі ад пня. Спачатку расце марудна, з 3–5 гадоў хутка. Жыве 200–300 гадоў. Зімаўстойлівы да падзоны паўднёвай тайгі.
Ценевынослівы. Добра расце на ўрадлівых глебах, якія змяшчаюць вапну. Патрабавальны да вільготнасці глебы і паветра. Насенне выкарыстоўваецца ў якасці корму для жывёлы. Сама расліна прымяняецца ў азеляненні, мае шэраг дэкаратыўных форм (мал. 134). У
Беларусі сустракаецца таксама паўночнаамерыканскікаштанконскіжоўты (A. octandra), у якога жоўтыя кветкі.
5.2.6.6. ПарадакКізілавыя (Cornales)паходзіць ад каменяломнікавых. Дрэвы або кусты, рэдка паўкусты. Членікі сасудаў з простай або лесвічнай перфарацыяй. Пылковыя зярняты звычайна трохбарознапоравыя. Плады пераважна касцянкападобныя, радзей ягады. Насенне з вялікім эндаспермам. Уваходзяць сямействы: кізілавыя, давідзевыя, нісавыя і інш.
Сямейства
Кізілавыя (Cornaceae) аб’ядноўвае 3–4 роды і каля 65 відаў, якія распаўсюджаны ў субтрапічных і ўмераных абласцях паўночнага паўшар’я, а таксама па адным відзе ў Арктыцы, Паўднёвай і трапічнай Афрыцы. Віды кізілавых – лістападныя або зрэдку вечназялёныя дрэвы і кусты, рэдка карэнішчавыя паўкусты амаль травяністага тыпу, з процілеглым або рэдка чарговым, суцэльным, перыстанервовым лісцем, якое пазбаўлена прылісткаў. Кветкі ў рознага роду верхавінкавых суквеццях, дробныя, 4–5- членныя, звычайна двухполыя, рэдка двухдомныя. Чашачка звычайна дробназубчастая з
4–5 зубцамі. Пялёсткаў і тычынак па 4–5. Тычынкі трымаюцца па краі нектарнага дыска і чаргуюцца з пялёсткамі. Гінецэй звычайна з 2, радзей 3–4 пладалісцікаў, завязь ніжняя 1–
4-гняздовая. Плод – сакавітая касцянка. Насенне з доўгім зародкам і мясістым эндаспермам. Сямейства дзеліцца на 3 падсямействы: уласна кізілавыя (Cornoideae), курцісіевыя (Curtisioideae) і масціксіевыя (Mastixioideae). Род кізіл
1 ... 20 21 22 23 24 25 26 27 28