Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 255
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Установа адукацыі
«Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт»
ЗАЦВЯРДЖАЮ
Прарэктар па вучэбнай рабоце БДТУ
_________________ А. Каспярповіч
____________________
Рэгістрацыйны № УД-______/р.
ДЭНДРАЛОГІЯ
Тэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці:
1-75 01 01 Лясная гаспадарка
Факультэт лесагаспадарчы
Кафедра лесаводства
Курс друг Семестр трэц i
Лекцыі 54
га дзіны
Лабараторныя
Экзамен: трэці
семестр заняткі 36
гадзін
(колькасць гадзін)
Аўдыторных гадзін па вучэбнай дысцыпліне ___90___ гадзіны
Усяго гадзін
Форма атрымання па дысцыпліне 172
гадзіны вышэйшай адукацыі дзённая
Складальнікi Генадз i й Якаўлевіч Кл i мчык, канд. с.-г. навук;
Дзм i трый
I ванав i ч Ф i лон, канд. с.-г. навук.
2014 г
Лекцыя
1
“Уводзіны ў дысцыпліну Дэндралогія”
1.
Арганізацыя курса, яго змест
2.
Гісторыя развіцця
3.
Вядучыя навукоўцы
4.
Сувязь з іншымі дысцыплінамі
Дэндралогія – раздзел батанікі, які вывучае драўняныя расліны. Назву гэту навука і вучэбная дысцыпліна атрымалі ад словазлучэння двух грэчаскіх слоў: «dendron» – дрэва,
«logos» – вучэнне. Адгэтуль даслоўна – вучэнне аб дрэве. Але фактычна аб’ектамі вывучэння сучаснай дэндралогіі з’яўляюцца ўсе тыя жыццёвыя формы шматгадовых насенных раслін, у якіх зусім або часткова драўнее сцябло і вышэй за ўзровень глебы
ўтвараецца пупышка ўзнаўлення. Гэта – дрэвы, драўняныя ліяны, кусты, кусцікі, падушкападобныя формы драўняных раслін. У цяперашні час пашыраецца выкарыстанне раслін у розных галінах народнай гаспадаркі. Ёсць такая неабходнасць пры аблясенні бязлесных тэрыторый, утварэнні зялёных ахоўных зона вакол буйных жывёлагадоўчых ферма, вадаёмаў для рыбаразвядзення, прамысловых прадпрыемстваў і інш. Буйныя плошчы зялёных насаджэнняў ствараюцца ў гарадах, азеляняюцца школы, бальніцы, дарогі, арганізоўваюцца лясы рэкрэацыйнага прызначэння.
Немагчыма займацца лясной гаспадаркай і азеляненнем, не ведаючы драўняных раслін, перш за с дрэў і хмызнякоў. Таму як лесаводы, так і працаўнікі азелянення павінны беспамылкова распазнаваць віды і формы драўняных раслін ў лісцевым і бязлістым станах, па агульным выглядзе (габітусу) кроны, па кары ствалоў і галінак, па марфалагічнай будове кветак, шышак, пладоў, насення, усходаў і г. д. Вельмі важна ўмець вызначаць віды, якія нас цікавяць па рознага роду вызначніках, таму што нават самыя трывалыя веды не вечныя . Для правільнага разумення заканамернасці відавой і фармавой разнастайнасцей, агульнасці і адрознення біялагічных і экалагічных уласцівасцей драўняных раслін розных сістэматычных (таксанамічных) груп важна ведаць іх філагенетычную сістэматыку, якая адлюстроўвае эвалюцыю і рассяленне раслін па нашай планеце, натуральныя і магчымыя арэалы культуры відаў і форм, якія нас цікавяць.
Развіццё дэндралогіі адбывалася ў цеснай сувязі з назапашваннем і паглыбленнем батанічных веда. Чалавек са старажытных часоў, пазнаючы прыроду, адзначаў драўняныя расліны, выкарыстоўваў іх як крыніцы харчавання і матэрыял для будаўніцтва жылля. У далейшым драўняныя расліны шырока ўвайшлі ў побыт і гаспадарчую дзейнасць чалавека як неабходны элемент прамысловага выкарыстання, будаўніцтва, медыцынскага абслугоўвання, добраўпарадкавання гарадоў і населеных месцаў. На
Старажытнай Русі, напрыклад, першы пладовы сад бы пасаджаны ў Кіеве ў 1051 годзе, а
ў Афінах рэгулярныя пасадкі з масліны, явару і вяза былі ўжо ў V стагоддзі да нашай эры. Першую спробу класіфікаваць расліны зрабіў яшчэ ў IV стагоддзі да нашай эры старажытнагрэчаскі даследчык прыроды, адзін з першых батанікаў – Тэафраст. н паздзяліў расліны на дрэвы, кусты, паўкусты і травы, вылучыў сярод іх вечназялёныя і лістападныя. У пачатку нашай эры старажытнарымскі пісьменнік і аграном Луцый
Калумэла ў свай аб’ёмнай працы «Аб сельскай гаспадарцы» прысвяціў дэндралогіі асобны дадатак.
Аднак як самастойная галіна батанічнай навукі дэндралогія пачала развівацца толькі з сярэдзіны другой паловы XVIII стагоддзя. У Францыі ў 1758 годзе Д. дзю Мансо друкуе цікавую кнігу аб прыродзе драўняных раслін, а потым закладвае першы ў гісторыі
арбарэтум (або дэндрарыум). У Расіі гэты перыяд адзначаны цэлай серыяй спецыяльных дэндралагічных даследаванняў батанікаў і першых дэндролагаў – ПС. Паласа, УФ. Зуева, А. Ц. Болатава, Э. Л. Гмеліна. У XIX – пачатку XX стагоддзя вялікі кладу развіццё дэндралогіі ў Расіі ўнеслі такія вучоныя, які А. Ф. Міндэрдорф, К. І. Максімовіч, Я. С. Мядзведзяў, ГМ. Патанін, Э. Л. Рэгель. У 1901 годзе была выдадзена буйнейшая праца УМ. Пянькоўскага «Дрэвы і хмызнякі, якія разводзяцца, так і дзікараслыя ў Еўрапейскай Расіі, на Каўказе і ў Сібіры» – гэта найбольш поўны дэндралагічны даведнік таго перыяду. У 1891 годзе акадэмік І. П. Барадзін выдаў першы ў Расіі Курс дэндралогіі», пасля гэтага дэндралогія была ўключана ў праграму лясных вучэбных устаноў як самастойная дысцыпліна. У далейшым на змест дэндралогіі і ўдасканаленне яе выкладання ў ВНУ вельмі вялікі ўплыў зрабіў акадэмік І. М. Сукачоў. Калі спачатку дэндралогія была толькі марфолага-сістэматычнай дысцыплінай, то дзякуючы працам І. М. Сукачова і яго паслядоўнікаў дэндралогія паступова стала раздзелам батанікі, які сістэматызуе ў сабе ўсе асноўныя звесткі пра драўняныя расліны: іх марфалагічную будову, біялагічныя асаблівасці і экалагічныя уласцівасці, унутрывідувую зменлівасць і фармавую разнастайнасць, сістэматычнае становішча відаў і іх геаграфічнае распаўсюджванне, ролю ва ўтварэнні драўнянай расліннасці, эвалюцыю, гаспадарчае значэнне. У 1919 годзе І. М. Сукачоў стварыў у Пятроўскім лясным інстытуце (зараз
Пецярбургская лесатэхнічная акадэмія) першую кафедру дэндралогіі, а ў 1934 годзе сумесна з вучонымі гэтай кафедры выдаў адзін з найбольш фундаментальных падручнікаў па дэндралогіі, які не згубіў значэння і сёння. Важную ролю ў развіцці навукі пра расліны адыгралі працы Г. Ф. Марозава, С. Я. Сакалова, М. Е. Багданава, І. П. Цімафеева, А. Г. Капера, Л. Ф. Праўдзіна, А. І. Калеснікава, А. І. Вагіна і інш. На Беларусі развіццё батанічнай навукі пачалося з 1781 года, калі у Вільні адчынілася Галоўная школа Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Гэта першы універсітэт на тэрыторыі тагачаснай Беларусі, у якім ствараецца кафедра прыродазнаўства. Значны кладу развіццё батанічнай навукі ўнеслі Жылібер Жан Эмануэль, заснавальнік батанічнага саду Галоўнай школы ВКЛ, прафесар натуральнай гісторыі. н напісаў навуковыя працы па флоры Беларусі, Літвы і Польшчы. Форстар Ежы Адам – прыродазнаўца і падарожнік, прафесар універсітэта ў Вільні, другі даглядальнік батанічнага саду, які падарожнічаў вакол свету разам з Джэймсам Кукам і Аляксандрам
Гумбальдтам па Еўропе. н пашырыў плошчу батанічнага саду, купіўшы зямлю на беразе
Вілейкі (Саракішкі), у якім налічваецца каля 400 раслін, якія н сабраў у Гародні, дзе працаваў шмат гадоў. У 1799 годзе батанічны сад прыняў Снаніслаў Баніфацы Юндзіл
(Дунін-Юдзіл), які пачаў свае фларыстычныя даследаванні ў час працы ў школе Шчучына. н пашырыў закладзены Ж. Э. Жыліберам сад (на час перадачы наступнаму даглядальніку
ў 1825 годзе сад налічваў каля 6500 відаў раслін). У 1791 годзе выйшла яго праца
«Апісанне дзікарослых раслін у правінцыі ВКЛ паводле сістэмы Лінея», у 1799 –
«Ужытковая батаніка», 1804 г. – «Пачаткі батанікі», 1811 г. – «Апісанне літоўскіх раслін».
Пасля лістападаўскага паўстання ў 1832 годзе універсітэт закрылі, а батанічны сад бы пераўтвораны ў звычайны парк.
Другім цэнтрам набытку батанічных веда і падрыхтоўкі спецыялістаў для лясной гаспадаркі была Горы-Горацкая землязнаўчая школа, якая была адчынена у 1840 г.
Выкладанне ў й праводзіў прафесар Б. А. Цэлінскі, які скончыў Дзерпскі універсітэт, пазней – прафесары РЕ. Кнюпфер, Ю. Ю. Жабенка і інш. Зноў жа, пасля паўстання 1863 года, у 1864 годзе Горы-Горацкая землязнаўчая школа была закрыта. Пасля закрыцця засталося Горы-Горацкае землязнаўчае вучылішча, якое рыхтавала спецыялістаў з сярэднеспецыяльнай адукацыяй. У ім засталіся выкладчыкамі шматлікія прафесары з землязнаўчай школы, у тым ліку і прафесар Ю. Ю. Жабенка. Вучылішча праіснавала да
Пецярбургская лесатэхнічная акадэмія) першую кафедру дэндралогіі, а ў 1934 годзе сумесна з вучонымі гэтай кафедры выдаў адзін з найбольш фундаментальных падручнікаў па дэндралогіі, які не згубіў значэння і сёння. Важную ролю ў развіцці навукі пра расліны адыгралі працы Г. Ф. Марозава, С. Я. Сакалова, М. Е. Багданава, І. П. Цімафеева, А. Г. Капера, Л. Ф. Праўдзіна, А. І. Калеснікава, А. І. Вагіна і інш. На Беларусі развіццё батанічнай навукі пачалося з 1781 года, калі у Вільні адчынілася Галоўная школа Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Гэта першы універсітэт на тэрыторыі тагачаснай Беларусі, у якім ствараецца кафедра прыродазнаўства. Значны кладу развіццё батанічнай навукі ўнеслі Жылібер Жан Эмануэль, заснавальнік батанічнага саду Галоўнай школы ВКЛ, прафесар натуральнай гісторыі. н напісаў навуковыя працы па флоры Беларусі, Літвы і Польшчы. Форстар Ежы Адам – прыродазнаўца і падарожнік, прафесар універсітэта ў Вільні, другі даглядальнік батанічнага саду, які падарожнічаў вакол свету разам з Джэймсам Кукам і Аляксандрам
Гумбальдтам па Еўропе. н пашырыў плошчу батанічнага саду, купіўшы зямлю на беразе
Вілейкі (Саракішкі), у якім налічваецца каля 400 раслін, якія н сабраў у Гародні, дзе працаваў шмат гадоў. У 1799 годзе батанічны сад прыняў Снаніслаў Баніфацы Юндзіл
(Дунін-Юдзіл), які пачаў свае фларыстычныя даследаванні ў час працы ў школе Шчучына. н пашырыў закладзены Ж. Э. Жыліберам сад (на час перадачы наступнаму даглядальніку
ў 1825 годзе сад налічваў каля 6500 відаў раслін). У 1791 годзе выйшла яго праца
«Апісанне дзікарослых раслін у правінцыі ВКЛ паводле сістэмы Лінея», у 1799 –
«Ужытковая батаніка», 1804 г. – «Пачаткі батанікі», 1811 г. – «Апісанне літоўскіх раслін».
Пасля лістападаўскага паўстання ў 1832 годзе універсітэт закрылі, а батанічны сад бы пераўтвораны ў звычайны парк.
Другім цэнтрам набытку батанічных веда і падрыхтоўкі спецыялістаў для лясной гаспадаркі была Горы-Горацкая землязнаўчая школа, якая была адчынена у 1840 г.
Выкладанне ў й праводзіў прафесар Б. А. Цэлінскі, які скончыў Дзерпскі універсітэт, пазней – прафесары РЕ. Кнюпфер, Ю. Ю. Жабенка і інш. Зноў жа, пасля паўстання 1863 года, у 1864 годзе Горы-Горацкая землязнаўчая школа была закрыта. Пасля закрыцця засталося Горы-Горацкае землязнаўчае вучылішча, якое рыхтавала спецыялістаў з сярэднеспецыяльнай адукацыяй. У ім засталіся выкладчыкамі шматлікія прафесары з землязнаўчай школы, у тым ліку і прафесар Ю. Ю. Жабенка. Вучылішча праіснавала да
1919 года – часу, калі аднавілі Гора-Горацкі землязнаўчы інстытут. У 1930 годзе ў Мінску С. П. Мельнікам бы заснаваны Цэнтральны батанічны сад АН Беларусі, які з’яўляецца вядучай навукова-даследчай установай Беларусі ў галіне
інтрадукцыі і акліматызацыі раслін. н займаецца навуковымі даследаваннямі па
інтрадукцыі раслін з першых дзён свайго існавання (1932). Але найбольш інтэнсіўнае разгортванне работ па інтрадукцыі карысных раслін пачалося ў пасляваенны перыяд і асабліва актыўна вялося з 1956 г. пасля выдзялення саду ў самастойную арганізацыю і прысваення яму статусу навукова-даследчага інстытута. Калекцыя інтрадукаваных раслін
ЦБС НАНБ у цяперашні час налічвае больш за 9 тысяч відаў, форм і сартоў, з’яўляецца унікальнай базай для вывучэння іх эколага-біялагічных асаблівасцей у прыродных умовах
Беларусі.
Матэрыялы даследаванняў сталі асновай для публікацыі манаграфіі МВ. Смольскага з супрацоўнікамі «Шматгадовыя кветкавыя расліны» (1972), а таксама шэрагу тэматычных зборнікаў: «Інтрадукцыя раслін і ахова прыроды» (1969),
«Інтрадукцыя і селекцыя раслін» (1972), «Інтрадукцыя раслін і зялёнае будаўніцтва»
(1974) і інш. У 1953 годзе па ініцыятыве прафесара Б. Д. Жылкіна бы закладзены дэндрарый
БДТУ, які зараз налічвае каля 700 відаў, форм і сартоў раслін. Важную ролю ў развіцці навукі пра драўняныя расліны ў Беларусі адыгрываюць працы: І. Д. Юркевіча, С. Д. Геогіеўскага, А. Л. Новікава, М. Д. Несцяровіча, А. А. Чахоўскага, М. І. Шкутко, В. Г. Анціпава, І. У. Гуняжанка, АТ. Федарука і інш.
Шматлікія назвы раслін, якія насяляюць нашу планету, расказваюць пра імёны сваіх вынаходнікаў, нагадваюць пра буйных вучоных, вядомых людзей, каранаваных асобаў.
Напрыклад, у Крыме хмызняк цэзальпінія з пяшчотнымі, яку мімозы, жоўтымі кветкамі, названы так у гонар італьянскага батаніка XVI стагоддзя Цэзальпіно; бугенвіля – трапічная высакарослая ліяна з Бразіліі – у імя французскага мараплаўца Бугенвіля; мацыёла у гонар італьянскага батаніка і ўрача Маціолі; гербера з Афрыкі – у імя нямецкага ўрача Гербера вяргіня (георгину гонар расійскага батаніка XVIII стагоддзя
Георгі.
Сасна Паласа ў Крыме, лістоўніца Сукачова ў Сібіры, ілжэтсуга Мензіса ў Амерыцы, ружа Юндзіла ў Валыні і іншыя названы ў гонар вучоных-дэндролагаў. Па назве раслін можна даведацца пра іх уласцівасці: саксіфрага – «каменяломка» – названа так за магчымасць пранікаць праз любое пакрыццё; квебраха – «зламай сякеру», буксус – «цвёрды» – за незвычайную трываласць драўніны; кёльрэйтэрыя – «мыльнае дрэва» – за наяўнасць мыльнага рэчыва сапаніну ва ўсіх яго частках. Буйная ліяна лясоў
Паўднёвай Азіі атрымала назву «раслінны фантан» – калі толькі перарэзаць ствол, то з яго пачне струменямі выцякаць вадкасць. Ёсць нават «нямая розга – дыфенбахія Сігуіна з трапічнай Афрыкі. Сок яе выклікае моцныя апёкі поласці рота і языка. У Вест-Індыі прымушалі рабоў адкусваць частку сцябла або парастак гэтай расліны ў якасці пакарання. Па сваім змесце курс дэндралогіі з’яўляецца вузкаспецыяльным і чытаецца, па сутнасці, толькі на лесагаспадарчых факультэтах ВНУ. н абапіраецца на такія раздзелы батанікі, як марфалогія, анатомія і сістэматыка раслін, цесна звязаны з курсам фізіялогіі раслін, лясной селекцыяй і глебазнаўствам. У той жа час веданне дэндралогіі вельмі неабходна студэнтам пры вывучэнні такіх спецыяльных дысцыплін, як лесаводства, лясныя культуры, лясная таксацыя і інш.
Лекцыя
2
Жыццёвыя формыдраўняныхраслін. Антагенез.
1.
Асноўныя жыццёвыя формы драўняных раслін, іх класіфікацыя і характарыстыка
2.
Анатамічныя, марфалагічныя і біялагічныя адрозненні драўняных раслін
3.
Сучасныя ўяўленні аб росце і развіцці раслін
4. Асноўныя этапы антагенезу драўняных раслін
Жыццёвая форма – гэта габітус расліны, яго марфалагічная будова, сезонныя і
ўзроставыя змяненні. Жыццёвая форма – не фізіялагічнае паняцце, а марфалагічная прыстасаванасць да ўмоў жыцця, да спалучэння фактараў жыцця. Жыццёвая форма вызначаецца не толькі надземнымі органамі (лісце, галіны, ствол, але і падземнымі
(цыбуліна, карэнішча, клубеньчык).
Тэрмін «жыццёвая форма раслін» упершыню прапанаваў дацкі батанік Ёханнэс
Вармінг у 1884 годзе. Гэты тэрмін азначае форму, у якой вегетацыйнае цела расліны
(індывіда) знаходзіцца ў гармоніі са знешнім асяроддзем на працягу ўсяго яго жыцця.
Значыць, форма мяняецца на працягу жыцця (рост расліны часам цягнецца некалькі стагоддзяў) і ў залежнасці ад экалагічных умоў. Але форма пластычная, яна мяняецца не бясконца і не бессістэмна, а ў межах свай формы, г. зн. той, якая выпрацавалася пад уплывам знешняга асяроддзя і філагенетычнага развіцця віду. Для асобнай расліны характэрна тая жыццёвая форма, якая ўласцівая й пры нармальным развіцці ў дарослым стане, г. зн. пачынаючы з перыяду плоданашэння, утварэння рэпрадукцыйных органа – пладоў і насення. У батанічнай навуцы існуе мноства класіфікацый жыццёвых форм, што звязана з вялікай разнастайнасцю марфалагічнай будовы раслін (дрэвы, кусты, ліяны, падушкападобныя і інш., і ўласцівасцю асобнай расліны займаць або ўтрымліваць плошчу прарастання ў барацьбе за існаванне.
Найбольш шырока выкарыстоўваецца класіфікацыя дацкага батаніка К. Раўнкіера. Яна складзена па найважнейшых генетычных прыкметах, якія характарызуюць прыстасаванасць расліны да пераносу неспрыяльнага перыяду года (сухога, халоднага), г. зн. экстрэмальных умоў жыцця, экстрэмальных спалучэнняў экалагічных фактараў. Гэта прыкмета – становішча пупышак узнаўлення на расліне ў адносінах да ўзроўню субстрату
(глебы) і снегавога покрыва. Раўнкіер выдзеліў шэсць тыпаў жыццёвых форм эпіфіты, фанерафіты, хамефіты, гемікрыптафіты, крыптафіты, тэрафіты.
Эпіфіты
– расліны, якія не маюць каранёў у глебе.
Фанерафіты
– расліны, вегетацыйныя органы якіх знаходзяцца на значным узроўні ад субстрату і вышэй за снегавое покрыва. Пупышкі, якія ахоўваюцца лускавінамі, зімуюць або пераносяць неспрыяльныя умовы адкрыта, зберагаючы конус нарастання ад страты вады, высыхання або вымярзання. Да фанерафітаў належаць дрэвы, кусты, драўняныя ліяны, эпіфіты. У хамефітаў вегетатыўныя органы і пупышкі размешчаны вышэй за ўзровень глебы на 20–30 см і больш (пры наяўнасці снегавога покрыва або іншай аховы). Пупышкі таксама ахоўваюцца лускавінамі, у халодным клімаце зімуюць пад снегам. Да хамефітаў адносяцца кусцікі, паўкусцікі, расліны якія сцелюцца (чарніцы, брусніцы, багун, верас і
інш.). У гемікрыптафітаў пупышкі ўзнаўлення знаходзяцца на ўзроўні глебы або схаваны неглыбока ў подсціл з апалага на паверхню глебы лісця і частак раслін (подсціл – дадатковая ахова пупышак ад высыхання і вымярзання). Гэта пераважна травяністыя расліны, паўкусты і паўкусцікі (маліна, ажына, палын, салянкі). У крыптафітаў пупышкі ўзнаўлення знаходзяцца ніжэй за паверхню глебы
(геафіты) або пад вадой (гіграфіты). Да гэтага тыпу адносяць карэнішчавыя, клубневыя, цыбульныя шматгадовыя расліны.
Тэрафіты
– аднагадовыя расліны. Пупышак узнаўлення, якія зімуюць, у іх няма.
Зімуе і пераносіць сухі перыяд насенне (на глебе і ў глебе).
Дадзеная класіфікацыя характарызуе экалагічную і біялагічную сутнасць марфалагічнай прыстасаванасці раслін да ўмоў знешняга асяроддзя. Але яна не вычэрпвае
ўсёй разнастайнасці марфалагічных знешніх форм і будовы раслін, якія вызначаюць прыстасаванасць да знешніх умоў, працягласць жыцця, характар росту і ўзнаўлення. Назва
«дрэва», куст, трава і г. дне што іншае, як вызначэнне жыццёвай формы расліны.
Дрэвы
– па сістэматычнай прыкмеце не адносяцца да адной групы. Яны прадстаўлены рознымі аддзеламі, сямействамі, родамі, відамі. Найбольш характэрныя іх прыкметы гэта: уласцівасць да інтэнсіўнага доўгага росту парасткаў усёй расліны; найбольшыя для вышэйшых раслін памеры (дыяметр – дам, вышыня – дам вялікая працягласць жыцця – ад дзесяткаў да тысяч гадоў; адраўненне ствала, парасткаў, каранёў. Праводзячыя клеткі – сасуды (трахеіды, трахеі) адміраюць і адраўняваюць штогод, драўніна ў іх складаецца з абалоніны
(поліцукрыды) і лігніну; наяўнасць адзінага ствала, які імкнецца захаваць вертыкальны кірунак росту. Больш
інтэнсіўныя росту даўжыню і таўшчыню ў параўнанні з бакавымі галінамі; выразнасць галінавання – яно акратоннае, г. зн. найбольш моцныя гадавыя галіны развіваюцца бліжэй да верхавіны ствала, у ніжніх частках ствала яны або слаба развіты, або адміраюць. Такім чынам фармуецца крона, г. зн. для дрэва характэрна яе наяўнасць.
Указаныя вышэй прыкметы класічныя для большасці відаў дрэў. Аднак ў прыродзе
існуюць дрэвы з рознымі адхіленнямі ад будовы кроны, ствала, каранёў. Так, пальмавае дрэва не мае галінавання, мангравыя дрэвы, якія жывуць ў зоне марскіх прыліваў і адліваў у салёнай вадзе, маюць паветраныя карані – падпоркі, дыхальныя карані, дрэвы-баньяны
ўтвараюць дадатковыя ствалы для падтрымкі кроны, якія узнікаюць з паветраных звіслых каранёў. Дасягаючы зямлі, яны ўкараняюцца і пераўтвараюцца ў ствалы. Такіх ствалоў з адной расліны можа ўтварыцца дзесяткі і сотні. Баньянамі, г. зн. дрэвамі з дадатковымі стваламі, бываюць розныя віды фікусаў. Індыйскі фікус, які ў нас разводзяць ў кватэрах, у натуральных умовах пераўтвараецца ў вялізарны баньян. У Малькуцкім батанічным садзе расце фікус-баньян, які займае некалькі гектара плошчы. У Індыі баньяны лічацца свяшчэннымі дрэвамі. У Паўднёва-Заходняй Афрыцы расце вельвічыя – дрэва, у якога ад узнікнення і да сканчэння жыцця толькі два лісты, і яны не мяняюцца на працягу ўсяго жыцця. У Аўсталіі, Афрыцы ў пустынных зонах вядомы дрэвы, ствалы якіх назапашваюць ваду на засушлівы перыяд. Іх ствалы маюць патаўшчэнні і дзівосныя формы. Да накапляльнікаў вільгаці адносяцца і баабабы, якія дасягаюць у дыяметры дам, і вышыня
іх звычайна 12 м. Узрост баабабаў не паддаецца падліку таму, што ствол не мае гадавых кольца, тканкі ствала надзвычай порыстыя і мяккія (вінтовачная куля прабівае ствол наскрозь). Розніца ў дыяметры ствала ў сухі і вільготны час дасягае некалькіх сантыметраў. У некаторых дрэў, напрыклад ціса ягаднага, платана і інш., узнікаюць дадатковыя ствалы, якія потым зрастаюцца разам і ўтвараюць ствалы вялізарнай таўшчыні (больш зам. Назіраюцца дзівосныя або звыродлівыя формы звычайных дрэў лясной зоны пад уздзеяннем ветру, марозу і іншых экалагічных фактараў. Кусты – маюць усе прыкметы дрэва, але адметныя меншымі памерамі (вышыня 6–8 м, дыяметр 7–10 см. У адрозненне ад дрэва для кустоў характэрна шмат ствалоў. Галоўны парастак у першыя 2–3 гады паводзіць сябе як дрэва, потым са спячых пупышак у аснове ствала пачынаюць расці новыя стволікі. Больш старыя стволікі адміраюць, новыя нарастаюць і паступова заменьваюць адзін аднаго. Цалкам расліна можа жыць дога (10–
60 гадоў і больш), хоць і ўступае ў даўгавечнасці дрэву.
Дрэвы і кусты (фанерафіты) прыстасаваны да найбольш спрыяльных умоў навакольнага асяроддзя. Таму ў зоне тропікаў і субтропікаў пры высокім узроўні
ўвільгатнення (ападкаў) колькасць відаў фанерафітаў дасягае 60–80% ад агульнай іх колькасці, у тундры – 1–2%.
Паўкусты фармуюцца па прынцыпу кустоў. Адметныя ад іх меншымі памерамі, няпоўным адраўненнем сцябла, больш кароткай працягласцю жыцця. У дарослым стане штогод страчваюць пасля цвіцення ўсю верхнюю частку гадавых парасткаў, яна засыхае.
Гэта гемікрыптафіты – маліна, ажына.
Кусцікі
мініяцюрныя па памерах (дам) расліны. Ад кустоў яны адметныя
інтэнсіўным вегетацыйным размнажэннем бакавых каранёў. Працягласць жыцця кусціка – некалькі дзесяткаў гадоў, хоць першапачатковыя парасткі адміраюць. Гэта хамефіты – чарніцы, брусніцы, журавіны, багун, верас і інш.
Паўкусцікі
вельмі блізкія па будове да паўкустоў, але ў адрозненне ад іх страчваюць усе парасткі летам, пасля цвіцення яны гінуць. Пад глебай застаюцца толькі «пянькі» ў некалькі сантыметраў, на якіх захоўваюцца пупышкі ўзнаўлення. Гэта таксама гемікрыптафіты – палын, салянкі і інш.
Травяністыя расліны характарызуюцца адміраннем надземных прамастойных парасткаў, якія жывуць толькі адзін вегетацыйны сезон. У шматгадовых траў
(гемікрыптафітаў і крыптафітаў) застаюцца падземныя часткі, а на ўзроўні глебы – органы з пупышкамі ўзнаўлення. У аднагадовых траў (тэрафітаў) толькі насенне.
Апроч жыццёвых форму драўняных раслін прынята выдзяляць адпаведныя групы росту. Якой-небудзь агульнапрынятай шкалы няма. С. Я. Сакалоў паздзяляе ўсе віды дрэў і кустоў на 4 групы: нізкія дрэвы й велічыні – ніжэй зам, дрэвы й велічыні – ад 10 дам, дрэвы й велічыні – ад 15 дам, дрэвы й велічыні – больш зам. Кусты й велічыні – больш зам, й велічыні – ад 2 дам, й велічыні – ад 1 дам, й велічыні
– ніжэй зам. Хуткасцьростуідаўгавечнасць
Дрэвы.
1.
Вельмі хутка растуць, штогадовы прырост 2 і больш метра таполі
(берлінская, пірамідальная, чорная, бальзамічная, кітайская), асіна, вербы (белая, вавілонская), бяроза павіслая, рабінія ілжэакацыя, клёны (ясенялісты, серабрысты) і іншыя расліны.
2.
Растуць хутка, штогадовы прырост да аднаго метра. Лісцевыя: арэхі (грэцкі, чорны), ясені (звычайны, пушысты), платан, цюльпанавае дрэва, вяз драбналісты, дуб паўночны і інш.
3.
Умерана растуць, штогадовы прырост 0,5–0,6 м. Лісцевыя: вяз гладкі, клён
(вастралісты, палявы), дубы (чарэшчаты, скальны), граб звычайны, ліпы (драбналістая, буйналістая, лямцавая) і інш. Хвоевыя: піхта каўказская, туя заходняя, яліна калючая, ядловец віргінскі і інш.
4.
Растуць марудна, штогадовы прырост 0,25–0,30 м.
Лісцевыя: груша лясная, яблыні (лясная, сібірская), фісташка і інш. Хвоевыя: кедравыя сосны, кедр ліванскі, біёта ўсходняя і інш.
5.
Вельмі марудна растуць, штогадовы прырост менш за 15 см. Лісцевыя: масліна, самшыт вечназялёны і іншыя. Хвоевыя: ядловец высокі, ціс ягадны і інш. Кусты. Карагана дрэвападобная, бузіна (чорная, чырвоная), язміны, тамарыксы, спірэі і
інш.
2. Арэшнік звычайны, свідзіна (белая, сібірская), парэчкі залацістыя і інш.
3. Клён прырэчны, скумпія скураная, бэз звычайны, хенамеліс, сасна горная і інш.
4. Біручына, абляпіха, ядлоўцы (звычайны, казацкі) і інш.
5. Самшыт драбналісты, сасна кедравая сланікавая, ваўчаягаднік і інш. Па даўгавечнасці дрэвы і кусты дзеляцца на чатыры групы.
1. Вельмі даўгавечныя – дрэвы, якія жывуць 500 гадоў і больш і кусты – 100 і больш гадоў. Сярод такіх дрэў секвоядэндрон (5000), секвоя (3000), каштан ядомы (2000), дуб чарэшчаты (1200), фісташка (1000), бук лясны, платаны (2000), масліна, самшыт, лістоўніцы, піхта каўказкая, сосны крымская і звычайная (500–600) гадоў. Сярод кустоў да гэтай групы належаць біёта, кізіл, ядловец звычайны.
2. Даўгавечныя – працягласць жыцця дрэў 200–500 гадоў, кустоў 50–100 гадоў. У гэту групу уваходзяць яліна ўсходняя, ліпа драбналістая, арэх грэцкі, ільмовыя, таполя белая, ясень звычайны, клёны вастралісты і ілжэплатанавы; кусты брызгліна еўрапейская, каліна чырвоная, каліна гардавіна, лох вузкалісты, біручына, ядловец казацкі, скумпія, бэз звычайны, парэчкі залацістыя і іншыя.
4. Недаўгавечныя – дрэвы, якія жывуць да 100 гадоў, і кусты – да 25 гадоў. Сярод іх дрэвы: таполі, вербы, рабіна і іншыя; кусты дэйцыя, бузіна чырвоная, язміны, спірэі, парэчкі і інш.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28
1.3. Антагенездраўняныхраслін
Антагенезам называюць увесь перыяд жыцця асобнай расліны (індывіда) ад зіготы, ад насення да натуральнай смерці. Гэты перыяд характарызуецца этапамі росту і развіцця раслін. Заканамернасці росту і развіцця ўсіх асобін расліны аднаго віду аднолькавыя, агульныя і вызначаюцца генетычнымі фактарамі (генезісам), генамі, сфармаванымі ў працэсе філагенезу, г. зн. у працэсе зараджэння, існавання і трансфармацыі віду на працягу доўгага перыяду яго гісторыі. Заканамернасці росту і развіцця аднаго віду адметныя ад такіх у другога, і разам з тым шматлікія агульныя заканамернасці характэрны для ўсіх відаў. Так, напрыклад, у адных відаў у дарослых асобін спачатку фармуюцца вясной рэгенератыўныя органы (цвіценне), потым фотасінтэзуючы апарат (лісце), а другіх відаў, наадварот, але ва ўсіх фармуюцца і рэгенерацыйныя органы, і лісце, ажыццяўляецца рост, фармуюцца плады і насенне і г. д. Рост і развіццё раслін – паняцці розныя, і разам з тым іх нельга аддзяляць адно ад другога. Без росту няма развіцця, без развіцця няма росту. У працэсе антагенезу,
індывідуальнага развіцця арганізма адбываюцца неабарачальныя працэсы, функцыянальная і структурная спецыялізацыя клетак, тканак, органа, фармуюцца фізіялагічныя сувязі паміж рознымі тканкамі і органамі раслін. Гэтыя змены адбываюцца на працягу ўсяго жыцця раслін і натуральна мяняюцца з узростам, мяняецца, у прыватнасці, фізіялагічная інтэнсіўнасць біяхімічных працэсаў цалкам у расліны яку сістэмы. Рост і развіццё асобін віду абумоўліваецца генетычным комплексам, які сфарміраваны ў філагенезе. У антагенезе ў пэўнай меры залежыць і ад знешніх экалагічных умоў. Гэта асабліва датычыцца такіх працэсаў, як хуткасць росту, час надыходжання палавой спеласці, памераў і габітусу раслін і г. д.
Агульнае азначэнне паняцця росту наступнае. Рост – гэта павелічэнне памераў і масы цела і працэс утварэння структуры арганізма. Развіццё раслін – змены ў новаўтварэнні, якасныя змяненні структуры новаўтварэнні тканак, органа функцыянальныя змены арганізма і яго частак у антагенезе.
Працэсы росту і развіцця кантралююцца генным апаратам (генным кодам) асобнага віду раслін. Пад яго ўплывам вырабляюцца стымулныя і інгібірныя рэчывы (аўксіны), а таксама ферменты, якія ажыццяўляюць фізіялагічныя пераўтварэнні рэчываў пад уплывам знешніх фактараў, а менавіта пры падрыхтоўцы да зімовага спакою і, наадварот, у пачатку вегетацыйнага развіцця вясною.
Менавіта ферментная актыўнасць з’яўляецца галоўнай генетычнай прыкметай біялагічных і экалагічных уласцівасцей раслін. Асноўным фактарам ферментнай
актыўнасці ў экалагічным аспекце з’яўляюцца цяпло і вільгаць. Менавіта цеплавы рэжым ва ўмераных і палярных шыротах з’яўляецца тым фактарам, які вызначае сезонны рэжым развіцця раслін. У субтрапічных і трапічных умовах важную ролю адыгрывае водазабеспячэнне, у прыватнасці перыядычнасць дажджоў і засух. Гэтыя фактары праз ферментную сістэму вызначаюць і функцыянальныя рэакцыі раслін. Адны расліны скідваюць лісце на зімовы перыяд, другія – у гарачы, сухі час года, а ў перыяд дажджоў з’яўляецца лісце. У працэсе філагенезу, пад уплывам умоў асяроддзя (цеплавога і воднага рэжымаў) адны і тыя ж ферменты або групы фермента у раслін розных відаў актывізуюць працэсы вегетацыі і росту, развіцця біяхімічных працэсаў пры розных тэмпературах. Таму адны віды раслін устойлівыя да нізкіх тэмператур і жыццяўстойлівыя пры С і ніжэйшых, другія пры С, трэція толькі пры тэмпературы +С і вышэй. Так сфармаваліся трапічныя, субтрапічныя, таежныя, тундравыя і іншыя расліны.
Пошукі фізіялагічных і марфалагічных адрозненняў асобін у папуляцыі і экатыпах, як і пошукі карыялагічных адрозненняў (якасць, форма, размяшчэнне храмасом і г. д, якія б вызначалі каштоўныя гаспадарчыя прыкметы асобін, такія як хуткасць росту, устойлівасць да грыбных захворванняў, энтамашкоднікаў, больш прадукцыйныя і г. дне былі паспяховымі. Гэта тлумачыцца тым, што ў аснове генетычных адрозненняў ляжаць не колькасныя паказчыкі змяшчэння розных рэчываў і фізіялагічныя паказчыкі, а якасныя ферментацыйныя працэсы.
Працэс антагенезу складаецца з шэрагу паслядоўных узроставых перыядаў або этапа эмбрыянальнага, ювенільнага, віргінільнага, генерацыйнага і старасці.
Эмбрыянальны этап пачынаецца яшчэ на матчынай расліне з утварэння зіготы – аплодненай яйкаклеткі. У выніку працэсаў дзялення, росту і дыферэнцыяцыі клетак з зіготы ўтвараецца зародак насення. Для яго характэрны гетэратрофны спосаб харчавання.
Ювенільны этап пачынаецца з прарастання насення, што азначае не толькі замацаванне новага расліннага арганізма ў пэўным месцы расліннага покрыва Зямлі, але і пераход ягода аўтатрофнага спосабу харчаваня. Актыўныя працэсы дзялення і росту клетак конуса нарастання зародкавай пупышкі прыводзяць да з’яўлення восевага аблісценага парастка, лісце якога, як правіла, у той або іншай меры адметнае
(марфалагічна і анатамічна) ад лісця дарослых асобін. Напрыклад, у дарослых дрэў сасны звычайнай ігліца размешчана на пакарочаных парастках у пучках па дзве, а сасны кедравай сібірскай – па пяць шыпулек у пучку. Ювенільная ігліца гэтых драўняных парод мае адзіночнае спіральнае размяшчэнне. На дарослых дрэвах ясеня лісце няпарнаперыстаскладанае, а ювенільнае – простае і г. д. Датой пары, пакуль звычайна на расліне ўтвараецца ювенільнае лісце, яна знаходзіцца на ювенільным этапе антагенезу.
Віргінільны этап – пераход расліны да ўтварэння фотасінтэзавальных органа, тыповых для дарослай расліны. На гэтым этапе расліны валодаюць вельмі моцным вегетацыйным ростам, таму не здольныя ўтвараць генерацыйных органа. Віргінільны этап часта называюць фазай росту або дзявоцкім перыядам.
Генерацыйны этап – характарызуецца здольнасцю раслін да утварэння, акрамя вегетацыйных органа, таксама генерацыйных: мікра- і макрастробілаў (г. зн. мужчынскіх каласкоў і жаночых шышачак) у голанасенных, кветак – у пакрытанасенных з наступным утварэннем у выніку апылення апладнення шышак (голанасенныя), пладоў
(пакрытанасенныя) і насення. Набыццё драўнянымі раслінамі здольнасці да фарміравання генерацыйных органа азначае ўступленне іх ва ўзрост палавой сталасці, або узмужнення. У дрэвавых раслін розных біялагічных груп гэты ўзрост розны. Так, сасна кедравая сібірская ва ўмовах лесу ўступае ў генерацыйны этап антагенезу толькі з 50–70 гадоў, а такія паўкусты, як сонцаквет і ісоп, здольныя цвісці і плоданасіць ужо на першым годзе жыцця. На ўступленне раслін у полаўзроставы стан, устойлівасць і колькасць цвіцення і плоданашэння вялікі ўплыў робяць умовы знешняга асяроддзя. Генерацыйны этапу антагенезе драўнянай расліны, якая ўтварае насенне, адначасова з’яўляецца эмбрыянальным этапам для раслін яго насеннага патомства.
Пошукі фізіялагічных і марфалагічных адрозненняў асобін у папуляцыі і экатыпах, як і пошукі карыялагічных адрозненняў (якасць, форма, размяшчэнне храмасом і г. д, якія б вызначалі каштоўныя гаспадарчыя прыкметы асобін, такія як хуткасць росту, устойлівасць да грыбных захворванняў, энтамашкоднікаў, больш прадукцыйныя і г. дне былі паспяховымі. Гэта тлумачыцца тым, што ў аснове генетычных адрозненняў ляжаць не колькасныя паказчыкі змяшчэння розных рэчываў і фізіялагічныя паказчыкі, а якасныя ферментацыйныя працэсы.
Працэс антагенезу складаецца з шэрагу паслядоўных узроставых перыядаў або этапа эмбрыянальнага, ювенільнага, віргінільнага, генерацыйнага і старасці.
Эмбрыянальны этап пачынаецца яшчэ на матчынай расліне з утварэння зіготы – аплодненай яйкаклеткі. У выніку працэсаў дзялення, росту і дыферэнцыяцыі клетак з зіготы ўтвараецца зародак насення. Для яго характэрны гетэратрофны спосаб харчавання.
Ювенільны этап пачынаецца з прарастання насення, што азначае не толькі замацаванне новага расліннага арганізма ў пэўным месцы расліннага покрыва Зямлі, але і пераход ягода аўтатрофнага спосабу харчаваня. Актыўныя працэсы дзялення і росту клетак конуса нарастання зародкавай пупышкі прыводзяць да з’яўлення восевага аблісценага парастка, лісце якога, як правіла, у той або іншай меры адметнае
(марфалагічна і анатамічна) ад лісця дарослых асобін. Напрыклад, у дарослых дрэў сасны звычайнай ігліца размешчана на пакарочаных парастках у пучках па дзве, а сасны кедравай сібірскай – па пяць шыпулек у пучку. Ювенільная ігліца гэтых драўняных парод мае адзіночнае спіральнае размяшчэнне. На дарослых дрэвах ясеня лісце няпарнаперыстаскладанае, а ювенільнае – простае і г. д. Датой пары, пакуль звычайна на расліне ўтвараецца ювенільнае лісце, яна знаходзіцца на ювенільным этапе антагенезу.
Віргінільны этап – пераход расліны да ўтварэння фотасінтэзавальных органа, тыповых для дарослай расліны. На гэтым этапе расліны валодаюць вельмі моцным вегетацыйным ростам, таму не здольныя ўтвараць генерацыйных органа. Віргінільны этап часта называюць фазай росту або дзявоцкім перыядам.
Генерацыйны этап – характарызуецца здольнасцю раслін да утварэння, акрамя вегетацыйных органа, таксама генерацыйных: мікра- і макрастробілаў (г. зн. мужчынскіх каласкоў і жаночых шышачак) у голанасенных, кветак – у пакрытанасенных з наступным утварэннем у выніку апылення апладнення шышак (голанасенныя), пладоў
(пакрытанасенныя) і насення. Набыццё драўнянымі раслінамі здольнасці да фарміравання генерацыйных органа азначае ўступленне іх ва ўзрост палавой сталасці, або узмужнення. У дрэвавых раслін розных біялагічных груп гэты ўзрост розны. Так, сасна кедравая сібірская ва ўмовах лесу ўступае ў генерацыйны этап антагенезу толькі з 50–70 гадоў, а такія паўкусты, як сонцаквет і ісоп, здольныя цвісці і плоданасіць ужо на першым годзе жыцця. На ўступленне раслін у полаўзроставы стан, устойлівасць і колькасць цвіцення і плоданашэння вялікі ўплыў робяць умовы знешняга асяроддзя. Генерацыйны этапу антагенезе драўнянай расліны, якая ўтварае насенне, адначасова з’яўляецца эмбрыянальным этапам для раслін яго насеннага патомства.
Сярод драўняных і паўдраўняных раслін пераважаюць віды, якія ўступаюць ва
ўзрост палавой сталасці, могуць цвісці і плоданасіць шматразова, да глыбокай старасці.
Гэта полікарпічныя расліны. Але ёсць і монакарпічныя, якія здольныя цвісці і плоданасіць толькі адзін разу жыцці (розныя віды бамбуку. Этап сталасці,абостарэння, характарызуецца аслабленнем вегетацыйнага росту, затуханнем генерацыйных працэсаў, паніжэннем рэпрадуктыўнай здольнасці раслін, іх устойлівасці да паражэння насякомымі-шкоднікамі і хваробамі. Завяршаецца гэты этап смерцю расліны. У полікарпічных раслін этап старэння часам аказваецца вельмі доўгім, таму што разам са старэннем і адміраннем асобных парасткаў у кроне адбываецца
ўтварэнне новых парасткаў за кошт прабуджэння спячых пупышак. Падаўжэнню жыцця асобін таксама садзейнічае развіццё стваловых і пнёвых парасткаў.
Працэсы старэння і натуральнага адмірання – нармальнае завяршэнне тых якасных зрухаў у абмене рэчываў, праз якія праходзіць раслінны арганізм у антагенезе. У драўняных раслін розных жыццёвых форм, розных відаў і нават асобін у межах віду канкрэтныя праяўленні працэсаў росту і развіцця накожным этапе антагенезу маюць сваю спецыфіку.
Лекцыя
3
Феналогія
іяеметады
1.
Тэрміны і паняцці
2.
Асноўныя этапы развіцця феналогіі
3.
Арганізацыя феналагічных назіранняў
4.
Феналагічныя праграмы
5.
Метады феналагічных даследаванняў
6.
Навуковае і практычнае значэнне феналогіі У другой палове ХХ стагоддзя адзін са старажытнейшых кірункаў прыродазнаўства
– феналогія літаральна перажывае перыяд свайго другога нараджэння, таму што атрымала
інтэнсіўнае развіццё на стыку біялогіі, экалогіі, геаграфіі, кліматалогіі і метэаралогіі.
Узрастанне цікавасці даследчыкаў самых розных кірункаў да феналогіі цалкам заканамерна, таму што гэта навука сінтэзуе ў сабе ўсю сістэму веда пра такую глабальную уласцівасць ландшафтнай абалонкі Зямлі, як яе сезоннае развіццё.
Сезоннасць развіцця геаграфічнага асяроддзя (прыроды) абумоўлена тым, што Зямля круціцца вакол свай восі і вакол Сонца і таму ахоплівае ўсе кліматычныя зоны планеты і се кампаненты ландшафтнай абалонкі – атмасферу, гідрасферу, літасферу і біясферу.
Найбольшай разнастайнасці і спалучальнасці з часам сезонныя змены абіятычнага і біятычнага асяроддзя дасягаюць у тым прыземным слоі біясферы, які акад. У. І. Вернадскі
(1926) назваў «плеўкай жыцця», а акад. ЕМ. Лаўрэнка (1962) – біягеацэнатычным покрывам Зямлі або яе фітагеасферай. На працягу шматлікіх стагоддзяў вывучэнне сезоннага жыцця прыроды заставалася толькі на ўзроўні рэгістрацыі тэрмінаў паслядоўнага наступлення найбольш ярка выражаных знешніх змен у стане атмасферы, глебы, раслін, жывёл і г. д. Па прапанове батаніка Ш. Марана сезонныя прыродныя з’явы з 1843 г. пачалі называць феналагічнымі, а навуку, якая іх вывучае, – феналогіяй (грэч. phaenomena – з’ява і logos – навука; літаральна – навука аб з’явах). Шматгранныя праяўленні сезонных змен у біясферы – ад сезонных пульсацый, якія выявіў акад. У. І. Вернадскі, да сезоннага развіцця асобных органа раслін або жывёл, актыўнае пранікненне феналогіі ў сферы розных галін гаспадаркі – паступова вызначылі фармаванне ў феналогіі мноства розных кірункаў са сваімі аб’ектамі, задачамі і метадамі даследаванняў. Батанікі сталі выдзяляць фітафеналогію (феналогію раслін і ўтвараных імі супольніцтваў – фітацэнозаў), заолагі –
заафеналогію (феналогію прадстаўнікоў фауны і заацэнозаў), географы – геаграфічную феналогію, агульную, якая вывучае дынаміку сезоннага развіцця тэрыторый, геакомплексаў рознай памернасці. У прыкладной феналогіі
ўтварыліся сельскагаспадарчая, лясная, медыцынская і іншыя кірункі.
Пад феналагічным развіццём раслін разумеюць заканамерныя чаргаванні і штогадовыя паўтарэнні тых або іншых феналагічных цыклаў (вегетацыя, спакой, рост парасткаў і яго спыненне, цвіценне, паспяванне пладоў і насення і інш.), а ў межах цыклаў паслядоўны ход наступлення і праходжання феналагічных фаз росту і развіцця.
Феналагічная фаза (фенафаза) – гэта такі этапу гадавым цыкле развіцця раслін цалкам або
іх асобных органа, якія характарызуюцца дакладна выяўленымі знешнімі марфалагічнымі зменамі (з’яўленне схода, распусканне семядолей, набуханне і распусканне пупышак, распусканне лісця, пачатак і канец росту парасткаў, цвіценне і паспяванне пладоў, расфарбоўка і апад лісця і г. д. Каляндарны час наступлення той ці
іншай фенафазы называюць фенадатай, а часовы інтэрвал паміж пэўнымі фенафазамі складае паміжфазны перыяд, або феналагічны цыкл. У аснове феналагічнага развіцця раслін ляжаць рытмічнасць і перыядычнасць фізіялагічных працэсаў, якія замацаваны спадчынна і якія атрымалі назву біялагічнага або фізіялагічнага гадзінніка. Але дынаміка наступлення фенафаз, тэрмін пачатку, працягласць і заканчэння фізіялагічных цыклаў у расліны знаходзяцца пад пастаянным і магутным уздзеяннем сезонных змен геаграфічнага асяроддзя (прыроды), і перш за с сезоннасці кліматычных умоў (заканамернага чаргавання на Зямлі сезона з рознай працягласцю дня і ночы, цёплых і халодных, з дажджамі і сухіх), прыстасоўваючыся да якіх расліны істотна мяняюць рытміку працэсаў росту і развіцця, свой феналагічны стан. У цёплыя або дажджавыя сезоны ў раслін адбываецца вегетацыя, у халодныя або сухія яны знаходзяцца ў стане спакою. Пад уплывам сезонных змен пагодных умоў у раслін рэзка мяняецца дынаміка іх роставых працэсаў. Таму феналагічнае развіццё раслін разумеюць як іх сезоннае развіццё.
Навука, якая сінтэзуе ў сабе ўсю сістэму веда пра сезоннае развіцце прыроды, атрымала назву феналогіі. Яе раздзел, які вывучае сезоннае развіццё раслін і ўтвараемых
імі супольніцтваў, вызначаюць як фітафеналогію, а раздзел пра сезоннае развіцце драўняных раслін і іх супольніцтваў – як дэндрафеналогію. Феналогія грунтуецца на феналагічных назіраннях, у працэсе якіх устанаўліваюць каляндарны час наступлення вывучаемых сезонных з’яў, а ў раслін – фенафазаў. У сувязі са зменамі кліматычных і іншых умоў знешняга асяроддзя ў адных і тых жа відаў і форм драўняных раслін аднолькавыя фенафазы могуць наступаць у зусім розныя тэрміны яку адным геаграфічным пункце, так і ў розных. Таму рэгулярныя шматгадовыя феналагічныя назіранні вельмі важныя для ўстанаўлення фактычных мясцовых перыядаў наступлення фенафаз у вывучальных раслін. Гэтыя ж феналагічныя назіранні дазваляюць выявіць сапраўдную працягласць рознага роду феналагічных цыклаў і, перш за с, цыклаў вегетацыі і спакою.
Вегетацыя – гэта такі стан расліны, пры якім адбываюцца працэсы бачнага росту вегетацыйных і генерацыйных органа і ажыццяўляецца бесперапынная асіміляцыйная дзейнасць лісця.
Спакой – перыяд (у часавых адносінах цыкл) у гадавым цыкле развіцця раслін, калі бачны рост раслін адсутнічае, а лісце не асіміліюе, у тым ліку і ў вечназялёных раслін. У лістападных відаў драўняных раслін феналагічным індыкатарам пачатку вегетацыі з’яўляецца распусканне вегетацыйных пупышак, а заканчэння – яе поўнае асенняе расфарбоўванне лісця ў кроне або іх ападанне, калі лісце ападае зялёным (бэз звычайны, ясень звычайны, алешына шэрая і інш.). У вечназялёных відаў феналагічныя прыкметы пачатку і заканчэння менш вызначаны. Расліны з падобнымі тэрмінамі пачатку і заканчэння вегетацыі і блізкай працягласцю цыклаў вегетацыі і спакою аб’ядноўваюць у пэўныя феналагічныя групы, якія атрымалі назву фенарытматыпу.
ўтварыліся сельскагаспадарчая, лясная, медыцынская і іншыя кірункі.
Пад феналагічным развіццём раслін разумеюць заканамерныя чаргаванні і штогадовыя паўтарэнні тых або іншых феналагічных цыклаў (вегетацыя, спакой, рост парасткаў і яго спыненне, цвіценне, паспяванне пладоў і насення і інш.), а ў межах цыклаў паслядоўны ход наступлення і праходжання феналагічных фаз росту і развіцця.
Феналагічная фаза (фенафаза) – гэта такі этапу гадавым цыкле развіцця раслін цалкам або
іх асобных органа, якія характарызуюцца дакладна выяўленымі знешнімі марфалагічнымі зменамі (з’яўленне схода, распусканне семядолей, набуханне і распусканне пупышак, распусканне лісця, пачатак і канец росту парасткаў, цвіценне і паспяванне пладоў, расфарбоўка і апад лісця і г. д. Каляндарны час наступлення той ці
іншай фенафазы называюць фенадатай, а часовы інтэрвал паміж пэўнымі фенафазамі складае паміжфазны перыяд, або феналагічны цыкл. У аснове феналагічнага развіцця раслін ляжаць рытмічнасць і перыядычнасць фізіялагічных працэсаў, якія замацаваны спадчынна і якія атрымалі назву біялагічнага або фізіялагічнага гадзінніка. Але дынаміка наступлення фенафаз, тэрмін пачатку, працягласць і заканчэння фізіялагічных цыклаў у расліны знаходзяцца пад пастаянным і магутным уздзеяннем сезонных змен геаграфічнага асяроддзя (прыроды), і перш за с сезоннасці кліматычных умоў (заканамернага чаргавання на Зямлі сезона з рознай працягласцю дня і ночы, цёплых і халодных, з дажджамі і сухіх), прыстасоўваючыся да якіх расліны істотна мяняюць рытміку працэсаў росту і развіцця, свой феналагічны стан. У цёплыя або дажджавыя сезоны ў раслін адбываецца вегетацыя, у халодныя або сухія яны знаходзяцца ў стане спакою. Пад уплывам сезонных змен пагодных умоў у раслін рэзка мяняецца дынаміка іх роставых працэсаў. Таму феналагічнае развіццё раслін разумеюць як іх сезоннае развіццё.
Навука, якая сінтэзуе ў сабе ўсю сістэму веда пра сезоннае развіцце прыроды, атрымала назву феналогіі. Яе раздзел, які вывучае сезоннае развіццё раслін і ўтвараемых
імі супольніцтваў, вызначаюць як фітафеналогію, а раздзел пра сезоннае развіцце драўняных раслін і іх супольніцтваў – як дэндрафеналогію. Феналогія грунтуецца на феналагічных назіраннях, у працэсе якіх устанаўліваюць каляндарны час наступлення вывучаемых сезонных з’яў, а ў раслін – фенафазаў. У сувязі са зменамі кліматычных і іншых умоў знешняга асяроддзя ў адных і тых жа відаў і форм драўняных раслін аднолькавыя фенафазы могуць наступаць у зусім розныя тэрміны яку адным геаграфічным пункце, так і ў розных. Таму рэгулярныя шматгадовыя феналагічныя назіранні вельмі важныя для ўстанаўлення фактычных мясцовых перыядаў наступлення фенафаз у вывучальных раслін. Гэтыя ж феналагічныя назіранні дазваляюць выявіць сапраўдную працягласць рознага роду феналагічных цыклаў і, перш за с, цыклаў вегетацыі і спакою.
Вегетацыя – гэта такі стан расліны, пры якім адбываюцца працэсы бачнага росту вегетацыйных і генерацыйных органа і ажыццяўляецца бесперапынная асіміляцыйная дзейнасць лісця.
Спакой – перыяд (у часавых адносінах цыкл) у гадавым цыкле развіцця раслін, калі бачны рост раслін адсутнічае, а лісце не асіміліюе, у тым ліку і ў вечназялёных раслін. У лістападных відаў драўняных раслін феналагічным індыкатарам пачатку вегетацыі з’яўляецца распусканне вегетацыйных пупышак, а заканчэння – яе поўнае асенняе расфарбоўванне лісця ў кроне або іх ападанне, калі лісце ападае зялёным (бэз звычайны, ясень звычайны, алешына шэрая і інш.). У вечназялёных відаў феналагічныя прыкметы пачатку і заканчэння менш вызначаны. Расліны з падобнымі тэрмінамі пачатку і заканчэння вегетацыі і блізкай працягласцю цыклаў вегетацыі і спакою аб’ядноўваюць у пэўныя феналагічныя групы, якія атрымалі назву фенарытматыпу.