ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.01.2024
Просмотров: 2930
Скачиваний: 101
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Осы негізде оқушылардың танымдық әрекетін белсендіру мә-селелеріне көңіл аудару күшейе түсті және бұл үдерістің мазмұнын ашып көрсетуде белгілі бір жетістіктерге қол жетті. Педагогикалық құбылыстарды терең ойластыру үшін психологиялық зерттеулер нәти-желері кеңінен тартылды, негізгі дидактикалық ұғымдар педагоги-калық тұрғыдан терең зерделене бастады.
1960-70-жж. оқытуды тұтастық тұғырынан қарастыра отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін және шығармашылық ойлауын қалыптастыру ерекше бөлініп көрсетілді. Бұл мәселелерді ашып көр-сету тек танымдық маңызға ие емес. Олар қазіргі дидактиканың тео-риялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуде де аса мәнді. Сондай-ақ жалпы білім беретін мектепте оқу үдерісін жетілдіруге септігін ти-гізді. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін О.А. Нильсон зерттеді. Танымдық әрекетті ұйымдастыруға қолайлы жәйттерді іздестіру проблемалық оқытудың терең зерттелуіне әкелді (М.И. Махмутов, Т.В. Кудрявцев, А.М. Матюшкин, Т.И. Шамова, Г.И. Щукина және т. Б.).
Б.П.Есипов мынандай өлшемдерді анықтады: оқушылардың білім, білік, дағдыларын өсіру; оқушылардың ақыл-ой, ойлау фор-малары мен ережелерін, еңбектің мәдени дағдыларын игеруі, эмоция-лық шеңберінің кеңеюі, идеяларын, қызығушылықтары мен ұмтылыс-тарын қалыптастыру; білім беру мен тәрбиелік міндеттердің бірлігін қамтамасыз ету (оқу оқушылардың танымдық қабілетін және адам-гершілік сапасын өзінен кейін дамытады). Э.И.Моносзон «сабақтың негізгі сапалық өлшемі түрлі тәсілдер мен әдістерді қолдану емес, оқушының білімді, тәрбиелік деңгейді игеруі, қойылған мақсатқа жетуі»,- деп көрсетті.
Л.В. Занков түсiнiктiлiк ұстанымын жетiлдiрiп, оқытуды жоғары қиындық деңгейде және материалды жоғары қарқынмен оқытуды ұсынды. Ол оқу жұмысының тиiмдiлiгi оқушының ақыл-ойының дамуын қамтамасыз етумен және кездескен қиындықты жеңе бiлуiмен iске асырады деп есептеді.
Ақыл-ой, таным үдерiсi оқушының зейiн қою қабiлетiн, талдау-жинақтау әрекетiн және ерiк-жiгерiн жетiлдiрудi қажет етедi. Оқытуды жоғары қиындық деңгейiнде жүргiзу - оқушыны белсендi танымдық iс- әрекетке жұмылдыру, бiлімге ынталандыру, қажеттi мөлшерде шығар-машылық жаттығулар берiп, ақыл-ойын жаттықтыру, яғни жақсы және нашар оқитын оқушыларды оқу еңбегiне бiрдей жаттықтыруды белгі-леді.Л.В.Занков ұсынған түсiнiктiлiк ұстанымын практикада кең ма-ғынада қолдану, оқу мазмұнының көлемiн ұлғайтып, теориялық деңгейiн күрделендiрдi.
1960-70-ші жылдары дамыта оқыту теориясы оқушының ақыл-ой қабiлетiн дамыту әдiс-тәсiлдерiне барынша көңiл бөлгенімен, оқы-ған материалды есте сақтатуға жете назар аудармады. Дидактикада оқу материалын есте сақтау деген мүлде естен шығарылып, ол механи-калық жаттау ұғымымен теңестiрiлдi. Оқу-танымдық үдерiс барысын-да оқушының материалды игеруi үшiн есте сақтау қабiлетi қалыптасуы тиiс, әйтпесе ешқандай бiлiм көлемiн игеруге болмайтыны белгiлi.
13.3. Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетке және өзі-нің интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға мотивациялық дайындығын қалыптастыру. Кеңтанымдыққызығушылықтыңкөрсеткіштеріқандай?
1) Кең танымдық қызығушылықтың айқындалған бір көрсеткіші – ізденушілік танымдық міндетті шешуге ұмтылу. Тіпті ол үшін қа-жетті білік болмағанның өзінде оқушылар оған тоқталып, өздерінің көңілін бөліп, ойланып, толғанып, шешімін табуға ынталанып, өзін бұл мәселені тез шеше алмағаны үшін кіналайды («Бұл қалай болды? Мен бұл туралы оқыған едім ғой»! Әлі ойланып көруге тура келеді!»);
2) Кеңтанымдыққызығушылыққаиеоқушыныңқызметүдерісітұлғалыққатынасынанбайқалды. Олкейбіроқушылардансабырлы-лығымен, екіншілерден – зейінділігімен, алүшіншілерден – абыржу-шылығыменерекшеленеді. Бұндайоқушылардыңбарлықәсерленуімынаныкөрсетеді: танымдықүдерісоларүшінбәрібіремес, ондааздаболсаөзбетіншеізденісжасалады (тезшешімінтабу, немесеұзақойлану);
3) Кеңтанымдыққызығушылыққаиежасөспірімдертаңдалғанаймақтабағдарламашегіненшығуғаұмтылады. Олардыңқызығушы-лығы «үлкенғылымға», қазіргізаманғығылымижаңалыққабағыт-талған. Оларқосымшаақпаратпендереккөздерініздейдіжәнеонытабады;
4) Олардыңкөпшілігініңдүниетанымыкең, көпоқидыжәнебосуақытыныңбірбөлігінкезкелгенөзініңсүйіктіпәнінеарнайды; олардыңкейбіріндеқызығушылықоныңикемінесәйкескеледі;
5) танымдықбелсенділік, білугеқұмарлығы – олардыңерекшеқасиеті. Оларсабақтабелсенді, сұрақтарқояды, қойылғанмәселеніталқылауғатезараласады, кейдеқызуталасады (немесеберкөзқа-растардысынайды, немесеөзініңкөзқарасыныңдұрыстығынсенімдітүрдедәлелдейді);
6) бұлтоптағыоқушылардыңарасындатаяз білімділерідеболады. Бұларөздерініңбілімінжетілдіруге, барыншакүрделібіліктердіигеругежеткіліктікүшжұмсамағандар. Бұлтопоқушы-ларыныңарасындаайырмашылық, барыншакеңбілімалуғаұмтылу-шылықпенбұлбілімдердіжеткіліктінегіздемеңгерумүмкіндігіара-сындақарама-қайшылықбайқалады.
Оқушының танымдық белсенділігі сыртқы және ішкі белсен-діліктерге бөлінеді. Сыртқы белсенділік оқушы бойынан байқалатын сыртқы көріністер. Ал ішкі белсенділік – оқушының ойлау қабілетімен тікелей байланысты.
Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың негізгі құралдары:
-
Оқыту үдерісінде іс-әрекеттік тұрғыдан оқыту бағытын пайдалану қажет; -
Тұлғалық-бағдарлық бағыттың ұтымды идеялары; -
Оқытудағы ізденістік тұғыры; -
Оқытуда ақпараттық-коммуникативті технологиялардың мүмкіндіктерін толық пайдалану; -
Оқытудағы саралау; -
Ұжымдық-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру; -
Жаңашыл-педагогтар тәжірибесіндегі белсенді танымдық іс-әрекет идеясымен, технологиясымен танысу.
Оқушылардың оқу әрекетін белсендіретін әдістердің бірі ре-тінде зерттеушілік әдістің түрлері – белсенді еңбек, зертханалық, эвристикалық, экскурсия ұсынылды. Н.К.Крупская «Балаларды кіші топтан бастап, ересек топқа дейін оқытуда, әр сұраққа зерттеушілік әдісін қолданып, оқылатын тақырыпты бала барлық жағынан терең білуі керек»,- деп жазады. Мұндай пікірді П.П. Блонский, А.Г. Калашников, М.М.Пистрак тақолдады. Сонымен, 20-шы жылдары кеңестік педагогикада зерттеушілік әдіс берік орын алды.
Осы кезеңдегі кеңестік педагогикаға тән терминологиялық көпмәнділік түрлі анықтамалар, мысалы, зерттеушілік ізденіс, тәжіри-белік-зерттеушілік, белсенділік-зерттеушілік, зертханалық-зерттеуші-лік, зертханалық және т.б. орын алды. Терминдердің көптігі әдіс-тердің де алуан түрлілігін білдіреді.
Инновациялық іс-әрекет мәселесін түрлі тұғырлардан қарастыру 80-жылдардың соңында жүзеге асты. Ең алдымен оның мәні, өл-шемдері және тәжірибесі қарастырылды (В.И. Бондарь, В.А.Кан-Калик, Т.В.Кудрявцев, Ю.Н. Кулюткин, В.П.Пархоменко, Н.В.Кухарев, Я.С.Турбовской, Ф.Ш. Терегулов, Л.М. Фридман, Н.Р. Юсудбекова және т.б.). Оның түрлері анықталды:
-
өнертапқыштық тәжірибесі (білім алушылармен жұмыс істеудің формалары мен әдістерін біріктіру және толықтыру); -
жаңашылдар тәжірибесі (педагогикалық еңбектің тиімділігін айтарлықтай арттыратын жаңа жұмыс түрлері мен әдістерін құру); -
инновациялық тәжірибе ғылымдағы жаңа идеялар, жаңа мазмұн, жаңа формалар мен әдістер байланысын жүзеге асыру.
Инновациялық іс-әрекет – қазіргі мектептің даму жолы. Иннова-циялық іс-әрекет әлеуметтік-экономикалық жағдай тудырған басқа білім беру саласынан белгілі бір стандарттың межесінен ауытқу мен балама жүйе енгізу шараларын атқарады. Инновациялық іс-әрекет жаңалықтарды ойлап шығару, зерттеу, қолданысқа дайындау, іс жүзін-де пайдалану сияқты үдерістермен сипатталады.
Болашақ мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыруды әр оқушыға қатысты дербес бағдарламамен жүзеге асыру қажет. Нақты мұғалімге, шығармашылықпен жұмыс істейтін инноватор мұғалімге жасаған дербес жеке бағдарламадан көпшілікке, педагогикалық ұжым-ға арналған бағдарламаны жасауға көшуге болады, яғни, жалқыдан жалпыға өту ұстанымын басшылыққа алған жөн.
13.4.Оқушылардың өзбетімен білім алуы, ақпараттық, коммуникативтік құзыреттілігі, функционалдық сауаттылығы - олардың белсенді танымдық іс-әрекеттерінің нәтижесі.
Құзі-реттілік – білім беру нәтижесі.Әлеуметтік құндылықтар саласындағы басымдықтардың ауысуы ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, оқу-шының білім алуға ұмтылысын оятып, өзіндік бақылау, өзіндік ба-ғалау, өзін өзі тану, өзін дамыту, ішкі ресурстарын толығымен пайда-лануға қабілетті тұлғаның қалыптасуына қолайлы жағдайлардың ту-ғызылуын талап етуде. Оқушылардың жеке ерекшеліктерін барынша ескеріп, оқушының өзінің белсенді әрекеті арқылы оқыту – бүгінгі күннің қажеттілігінен туған талап екендігі белгілі. Осыған орай “оқу-шы – білім беру обьектісі” көзқарасынан, оқушының өз бетінше ізде-ніп, шығармашылықпен еңбектенуіне қол жеткізетін жолды таңдау ма-ңызды. Ол үшін оқушыға сабақ беретін мұғалім бойында ізденім-паздық, ойлай білу, белгісізге ұмтылу, алдына қойған мақсатына жету-де табандылық көрсете алатын, оқушы бойына да осы қасиеттерді да-рыта білетін, шығармашылықпен қызмет етуге дайындығын қалып-тастыра алатындай сапалардың болуы маңызды. Осы орайда жоғары оқу орындарының үлкен жауапкершілікті сезініп, білікті, өз ісінің шебері, бәсекеге қабілетті, кең ауқымды, жан – жақты дамыған, кәсіби құзыретті маман дайындауға ұмтылуы, өзінің бүкіл қызметін осы бағытта құруы заңды құбылыс, себебі жоғарыда айтылғандай қоғам өзінің әлеуметтік – экономикалық және рухани дамуының мазмұны мен сипаттарының өзгеруіне және еңбек сапасына талаптың жоғары-лауына байланысты өз ісін жетік білетін, кәсіби білігі мол мамандарды қажет етеді.
Соңғы жылдары мамандардың құзыреттілігі туралы пікірлер кәсіби маман даярлау мәселелерімен айналысып жүрген ғалымдар, пе-дагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, кәсіби шеберліктің қалыптасуы мен даму үдерісінде екі ұғым: құзы-реттілік (компетенттілік) және құзырет (компетенция) ұғымдары пай-даланылып келеді.
Зерттеу мәселемізді әдіснамалық тұрғыда негіздеу барысында болашақ мұғалімдердің кәсіби - дидактикалық құзыреттілігін қа-лыптастыруға байланысты «құзыреттілік», «кәсіби құзыреттілік» «мұ-ғалім құзыреттілігі» ұғымдарына берілген әртүрлі түсініктемелердің бар екендігіне көзіміз жетті.
И.А. Зимняя Дж. Равеннің еңбегіне сүйене отырып, бұл ұғым-ның мазмұны бір–біріне байланыссыз, біреулері когнитивтік, біреулері эмоционалдық салаға жататын көптеген құзыреттіліктерден тұраты-нын анықтады. Бұл компоненттер тиімді тәртіп түрі ретінде бір – бірін ауыстыруы да мүмкін. Ол өз еңбектерінің бірінде үш топқа бірікті-рілген он негізгі құзыреттіліктерді қарастырады:
1. адамның жеке тұлғалық іс-әрекет пен қарым-қатынас субъектісі ретіндегі құзыреттіліктер;
2. адамның өзара іс-әрекеті мен әлеуметтік саласына қатысты құзыреттіліктер;
3. адамның іс-әрекетіне қатысты құзыреттіліктер.
Дж. Равеннің тұжырымдамасы кәсіби құзыреттілікті қалыптас-тырудың ішкі және сыртқы шарттарын жасау, кәсіби маман тұлғасын тәрбиелеу мәселелерін қарастырады. Құзыреттіліктің жетекші компо-ненттерін анықтай отырып, ол адамның алдына қойған мақсатын орындауға көмектесетін қырыққа жуық сипаты мен икемділігін атайды.
Тұлғаның жүйелі білімі ретіндегі құзыреттілік көбінесе оның әлеуеттік сапасына қатысты болады. Сондықтан ЖОО бітірушісі оқу үдерісінде құзыреттіліктер кешенін игереді.
Дидактикалық біліктілікті біз мұғалімнің білім беру, оқыту қызметін орындаудағы, әртүрлі дидактикалық міндеттерді шешудегі түрлі әдіс – тәсілдерді меңгеруі деп қарастырамыз.
Дидактикалық құзыреттіліктің (ДҚ) нормативтік мазмұнына негізгі дидактикалық теориялар мен тұжырымдамалар (ДҚ-тің негізі), түйінді дидактикалық ұстанымдар (ДҚ-ядросы) және бастауыш мектептегі оқу – тәрбие үдерісін дидактикалық жобалау үлгісі (ДҚ-салдары) енеді. Дидактикалық құзыреттілікке оның жеке сипаты тән, осыған байланысты жеке компонент мазмұнына болашақ мұғалімнің субъективтік тәжірибесі болатын дидактикалық жобалау мен дидакти-калық білімнің игерілген тәсілдері енуі керек деп есептеледі.
Мұндай біліктіліктерді игеру мұғалімнің әдістемелік біліктілігін жаңа деңгейге көтереді. Атап айтқанда: а) оқу материалының мазмұ-нын меңгеруге тиіс пәндік білім, білік және дағдылардың жиынтығы деп қана қарамайды, оны оқушы орындауға тиісті іс - әрекеттің тәсілдерімен сәйкестендіре біледі; ә) пәндік білім мазмұнын меңгеру тәсілінің негізіне кіші жастағы оқушылардың психологиялық ерекше-ліктері және оқыту үдерісінің ынталандыру, оқу материалын меңгеру-ге белсенділік таныту, өзін - өзі бақылау сияқты жалпы заңдылықтары жатады; б) меңгеру тәсілдерін таңдағанда «оқушының жақын даму аймағына» бағдарлау (Л.С.Выготский), әдістемелік қызметінің пәні тек қана оқыту нәтижесі емес, оқушылардың дамудың бір деңгейінен екінші деңгейіне өту ерекшеліктері де болып табылады.