Файл: 1. хх асырды басындаы алашы мектептер,оу мазмны. аза дебиеті оулыыны алыптасуы тарихы.docx

Халық Ағарту Комиссары ретінде А.Байтұрсынов біріншіжәне екіншібуын мектептері үшін оқу құралдары мен хрестоматиялар түзу ісін арнайымәжілісте кӛтерген. Жаңа оқу құралдарын жазу туралы қаулы қабылданған.Бұл бастамаға қазақ зиялылары:ақын, жазушылар, оқытушылар, білім берусаласының алғашқы қайраткерлері С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Т.Шонаұлы,М.Жұмабаев,Ғ.Болғанбаев,М.Жолдыбаев,Қ.Жұманов,Қ.Тоқтыбаев,І.Жансүгіров,Б.Майлин,С.Мұқанов,Қ.Жұмалиев,Ӛ.Тұрманжановтарқолдауберілген.

Осы бастама негізінде бірнеше оқу құралдарын жазу қолға алынған.А.Байтұрсыновтың«Әліппе»(1921),М.Дулатов«Қирағат»(1914),«Оқуқұралы»(1921),«Әдебиеттанытқыш»(1926),«Әліпби»,«Жаңақұрал»(1926), Т.Шонаұлымен бірігіп жазған оқу құралы (1927), Т.Шонаұлы

«Жаңалық», «Сауаттан», «Жаңа арна» (М.Жолдыбаевпен бірге (1927), «Шаласауаттыересектерүшін»(1926),М.Әуезовтің«Әдебиеттарихы»(1927),М.Жұмабевтың «Сауатты бол»(1923), «Педагогика», Ж.Аймауытовтың

«Жаңа ауыл» (1929), Б.Майлин, С.Мұқановтардың «Колхоз – ауыл» (1930),Ғ.Мүсіреповтің «Жаңа ауыл» (1930), М.Әуезовтің «Жеткіншек» (1930) т.б.оқулық-хрестоматияларықазақәдебиетініңмектептердежекепәнретіндеоқытылуына жетекшірӛл атқарды.

Қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар 20-30 жылдардағы қазақ зиялыларытарапынанқолдаутапқанжаппай сауаттандыруісіне де елеуліықпалетті.

ҚазақәдебиетіпәнініңмазмұнындағытарихикезеңдералғашМ.Әуезовоқулығындакӛрініс тапты. М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» оқу-лығында әдебиматериалдаржетібӛлімгежіктеліпұсынылған:

1. 
   Сыршылдықсалтӛлеңдер;
   
2. 
   Батырларәңгімесі;
   
3. 
   Елпоэмалары;
   
4. 
   Тарихиӛлеңдер;
   
5. 
   Ертегілер;
   
6. 
   Айтысӛлеңдер;
   
7. 
   ХVІІІ-ХІХғасырақындары.
   

ХХғасырдыңбасындажарықкӛргеноқулық-хрестоматияларқазақәдебиетіноқытудыңбарлықмақсат,міндеттерінӛтейалмасада,солтұстағы

саяси-әлеуметтікжағдаймензамансұранысынқанағаттандырды.Қазақәдебиетінің пән ретіндегі жүйесі мен құрылымы, білім мазмұны жылдар бойықалыптасты. 1930 жылдардағы қазақ әдебиетінің оқу құралдары әрі оқулық,әрі әдеби, ғылыми, зерттеу еңбегінің нәтижесі болып табылды. Алғашқы оқуқұралдары жазылған тұста әдебиеттің тарихи курсы толық анықталмаған кезболатын. Оның үстіне әдебиеттің теориясықалыптаспаған, сыны жоққа тәнеді. Аумалы-тӛкпелі кезеңде әдеби мұраға деген кӛзқарастың да тұрақтамағантұсы болды. Қазақ әдебиетінің алғашқы сынында сыңаржақтық басым еді.Әдебиетпәнініңғылыминегіздерінанықтаудакүрделіүдерістенӛтті.Сондықтан осы кезеңде жазылған әдебиет майданы мәселелері алғашқы оқуқұралдарынаенгізілеберді.Солоқуқұралдарыӛзкезегіндеорталауоқуорындарынада қызмет етті.

---

1930 жылдан оқулыққа қарағанда хрестоматиялық сипаты басым оқуқұралдарыншығарутенденциясыорыналды.ОсыданбылайғыуақыттаІ.Жансүгіров, С.Сейфоллаұлы, Ә.Мәметкелінінің «Әдебиет құралы» оқулығы(1932),С.Сейфоллаұлы,Ӛ.Тұрманжанұлының«Кӛркемәдебиет»(1934),М.Жолдыбайұлы,Ә.Қоңыратбайұлы,М.Қаратайұлыныңтӛртжылдықмектепкеарналған«Әдебиетхрестоматиясы»,Е.ИсмайловпенҚ.Бекхожиннің5-сыныпқаарналғанхрестоматиясы,1937-1938жылдарыМ.Әуезовтің 6-сынып үшін, Д.Әбіловтің 7-сыныпқа арналған, С.Мұқанов пенҚ.Бекхожинңің8-сыныпүшін,Е.ИсмайловпенҚ.Бекхожиннің9-сыныпқаарналғанәдебиетхрестоматияларыжарықкӛрді.Бұлхрестоматиялардыңоқушы-шәкірттердіңбілімінтолықтыруға,әдеби-эстетикалықтанымынкӛтеруге зорықпалы болды.

1940 жылдан бастап әр сыныпқа арналған әдебиет оқулықтары жүйелішығарылып тұрды. Оқу бағдарламалары мен оқулықтардыңжаңартылып,әдістемелік жағынан ізденістің күшейіп, жүйелі шығарылуына себеп болғанқырқыншыжалдардағыпедагогикалықғылымизерттеуинститутыныңқұрылуы еді.

Осыжылдары5-сыныпқаарналғанШ.Кәрібаевтыңәдебиетоқулығыжарық кӛрді.¹ Оқулықта авторлар шығармалары ұсынылып, соңынан шығар-мамазмұнынаорайсұрау-тапсырмаларберілген.Оқушылардымәтінменжұмысжасауғабағыттаған.АталғаноқулықкейінШ.КәрібаевпенС.Тілешованыңавторлығыменшыққан².Кейінгіоқулықтардадасұрақ-тапсырмаларжетілдірілгенібайқалады.

Оқулық авторлары оқулықта берілген материалдардың мән-мазмұнынанықтаументалқылаудакеңесдәуірініңұсынғансаясатынаүнемісәйкесболуды кӛздеп отырады. Сол себепті әлеуметтік жағдай теңсіздігінің себебінашып және социалистік ӛмірдің ерекшелігін октябрь революциясының жемісіретінде кӛрсетуге бағыттайды.





¹Кәрібаев Ш. Абай(Ӛмірбаяны)// Әдебиеттік оқу кітабы: 5 - класқа арналған. Алматы,1949.Б 44-51.

²КәрібаевШ.АбайҚұнанбаев//Әдебиеттікоқукітабы:5-класқаарналған.Алматы,1950.Б 3-4.

Ш.Кәрібаевтың5-сыныпқаарналғанбұлоқулығы1941-1960жылдараралығындақайтабастырылған¹.Текбағдарламадағыӛзгерістергесәйкесоқулықтакейбір авторларалынып,кей тұстарытолықтырылыпотырған.

Ал 1989 жылы оқулық жаңа автордың қосылуымен ӛңделіп, толықты-рылғаны(құрастырушылар:Ш.Кәрібаев,С.Тілешова,К.Назарғалиева)² .

1989-90жылдардағыҚазақССРХалыққабілімберуминистрлігініңбекітуімен мектептер он бір жылдық болып, орта буын сыныптар 5 - сынып-тан басталуына сәйкес, аталған Ш.Кәрібаев, С.Тілешова, К.Назарғалиеваныңавторлығындағыоқулықенді6-сыныптікіделініпқайтабастырылған.

---

Осытұстатоқталуғатиістітағыбіроқулық4-сыныптікі.1967жылғымұғалімдерконференциясыныңшешімдерінесайбастауышсыныптар1,2,3болып,ортабуынсыныптар4,5,6,7болыпбелгіленуінебайланысты1971-1972-оқу жылындағыбағдарламағаорай осы жылы4-сыныпқа«Әдебиеттікоқу» кітабы Т.Әбдірахманов пен Ә.Дайырованың авторлығымен жарық кӛрді.Аталғаноқулық1989жылғадейінӛзгеріссізон тоғызретбасылымкӛрген.1989-90оқужылындаортабуынныңендігіжерде5-сыныптанбасталуынақатыстыбұрынғыавторлар(Т.Әбдірахманов,Ә.Дайырова)жаңаавторментолықтырылып(Қ.Айтқалиев),оқулыққайтабастырылған³.5-сыныпқаарналғаноқулықтыңжаңанұсқасынданегізгіоқуматериалыӛзгеріссізбасылғаныменәдістемелікқұрылымы(методикалықаппарат)бұ-рынғыоқулықтанжетілдірілетүскеніаңғарылады.Атапайтқандамәтінгеқатыстыберілгенсұрақ-тапсырмаларбіршамажетілдірілген.Олардыңмаз-мұнытӛмендегідейболыпкеледі:1)Ӛлеңнентеңеужәнебаламамағына-сындақолданғансӛздердітабыңдар.2)Теңеу(салыстыру)ретіндеқолданыл-ғансӛздерденбаламамағынасынберетінсӛздердіңбір-біріненқандайайырмашылығыболатынынмұғалімніңкӛмегіменанықтапберіңдер.⁴т.б.Оқулықтаәдебиеттеориясынанэпитеттуралыұғымқалыптастыру кӛзделген.Т.Әбдірахманов,Ә.Дайырова,Қ.Айтқалиевтіңавторлығындабұлоқулық

1995 жылғадейін ӛзгеріссіз беріліп келді.

5. 
   сыныпқа арналған Қ.Бекхожиннің құрастыруындағы әдебиеттік оқукітабы 1941 жылы жарық кӛрді⁵ . Оқулық — оқушының басты білім алатынқұралы.Сондықтаноқулықтаоқушыорындайтынтапсырмалардыңдұрысқұралуындаүлкенмәнбар.Сұрау-тапсырмаларарқылыоқушыбілімін,білігін, сӛйлеу тілін дамытады. Әдебиеттік оқу курсы ретінде орта буындаоқушылардың кітаппен тығыз қарым-қатынаста болуыкерек-ақ.Оқулықтаосымәселелердіжаттығуларарқылыұтымдышешугеталаптанған.Кітапта
   

¹КәрібаевШ.АбайҚұнанбаев//Әдебиеттікоқукітабы:5-класқаарналған.Алматы,1960.Б 3-4.

²АхметовШ.,АмановШ.Әдебиеттікоқукітабы:6-класқаарналған.Алматы,1956.Б149-152.

³АхметовШ.,АмановШ.Әдебиеттікоқукітабы:6-класқаарналған.Алматы,1957.Б150-153.

⁴Сонда94-95б.

⁵БекхожинҚ.Әдебиеттікоқукітабы:6-класқаарналған.Алматы:1941.Б110-111.

сондай-ақшығармалардакездесетінмағынасыауырсӛздергетүсіндірмесӛздік берілген.

6-сыныпқаарналғанбұлоқулық1941-1951жылдарықайталапшы-ғарылыпотырған.Біраққаншаретқайталаныпбасылғаныменмәтінменжұмыс істеуге керекті әдістемелік талаптар жетілдірілмей кӛбінесе ӛзгеріссізқалып отырған.Осыдан кейін 1952 жылдан беріқарай жаңа авторлардыңқұрастырумен шығарылған (авторлары Ш.Ахметов, Ш.Амановтар) оқулық-тыңдаілгерідеайтылғаноқулықтанерекшеӛзгеріп,педагогикалық,психологиялық,әдістемелікталаптарғасәйкестенгендігіаңғарылмайды.

---

¹Сұрақтар мен тапсырмаларберуде, мәтінмен жұмыс жүргізудебелгілі бірқалыптасқан сарын сақталған.² Аталған оқулық 1952-1962 жылдары қалыптышығарылып тұрған /174-183/. Әр ӛлеңнен кейін қысқаша сӛздік келтірілген.1989жылыбұлоқулықтыңавторларқұрамы(Ш.Ахметов,Р.Құтқожинаболып)ӛзгертіліп,қайтабасылыпшықты.Ортабуынсыныптардыңӛзгертілуіне байланысты, ендігі жерде 7-сыныпқа ұсынылған. ³ Оқулықтыңжаңартылыпшығуындаілгерідеайтылғанолқылықтарсолқалпындаберілген.Аталғаноқулықта оқуматериалыбағдарламағасәйкесқосылған.

Бұдан кейінгі бір кӛңіл аударарлық оқулық — 7-сыныптың «Әдебиеттікоқу»кітабы.БұлкітапШ.Кәрібаевтыңавторлығымен1940жылыжарықкӛрген. ⁴ Оқулықтағы сұрау-тапсырмалар оқушыларды ізденіске, шығарма-ныңішкі ӛзегін түйсінуге оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге, баланыңсезім мүшелерінің (кӛру, есту, иіскеу) қатыстылығын мазмұнды меңгеругеитермелейді.Мұғалімге дебіршамаәдістемелік бағыт-бағдар береді.

Соныменқатарсұрақтарментапсырмалардабалақиялынұштауғаарналғанжұмыстүрібайқалады.Осыайтылғанжұмыстардыңнегізіндебаланы мәнерлеп оқу дағдысына орынды түрде бағыттайды. Кейін де бұлоқулықШ.Кәрібаев,Н.Ғабдуллинніңавторлығыменшыққан.⁵1989-90оқужылында орта буын сыныптарының ӛзгеруіне байланысты осы оқулық ӛңде-ліп,толықтырылып 8-сыныптікіделініпұсынылған.⁶

Енді бір тоқталып айта кететін оқулық — 1993 жылы «Рауан» баспа-сынанжарықкӛрген8-сыныпоқулығы.Авторлары:Н.Ғабдуллин,С.Мақпыров, Г.Құрманбаева.⁷ Жаңа әдебиет бағдарламасы негізінде «Жаңабуын»оқулықтары

1. 
   АхметовШ.,АмановШ.Әдебиеттікоқукітабы:6-класқаарналған.Алматы:1952.Б143-162.
   
2. 
   Сонда,147 б.
   
3. 
   Ахметов Ш., Аманов Ш., Құтқожина Р.Әдебиет оқу кітабы. 7-класқа арналғаноқулық-хрестоматия.Алматы: Мектеп, 1989.Б.26-31
   

⁴КәрібаевШ.Әдебиеттікоқукітабы:7-класқаарналған. Алматы:1940.

⁵КәрібаевШ.,ҒабдуллинН.Әдебиетоқукітабы.8-класқаарналғаноқулық-хрестоматия.Алматы: Рауан, 1986.

⁶Кәрібаев Ш., Ғабдуллин Н. Әдебиет оқу кітабы. 8-класқа арналған оқулық-хрестоматия.Алматы: Рауан, 1991.

⁷КәрібаевШ.,ҒабдуллинН.Әдебиетоқукітабы.8-класқаарналғаноқулық-хрестоматия.Алматы: Рауан, 1989.

жазылды. «Атамұра» баспасынан «Жаңа буынның» 5-сыныпқа, 6-сыныпқаарналғаноқулықтарыжарықкӛрді.5-сыныпоқулығыныңавторлары:Ә.Дайырова, Қ.Айтқалиев, Г.Құрманбаева, Ш.Беркімбаева.¹ 6-сынып оқулы-ғыныңавторлары: К.Ісламжанұлы,С.Тілешова,Б.Әрінова,Р.Баттал.

---

²

Әрине,ӛткенуақыт,бұрынғыталап-сұраныстұрғысынанқарағанда,бұлбағдарлама мен оқулықтар, бағдарламадағы қалыптасқан жүйе кӛп игіліктіісті тындыруға мұрындықболаалды.

Ортабуындағы«Әдебиеттіңоқу»оқулықтары

1. 
   кесте.
   

Арналған_сыныптары__Жарық_кӛргенжылдары__Оқулықтың_авторлар_қҧрамы'>Арналған сыныптары	Жарық кӛргенжылдары	Оқулықтыңавторлар қҧрамы	Оқулықтыңаты
1	2	3	4
4-сынып	1967	Т.Әбдірахманов, Ә.Дайырова	«Әдебиеттікоқу» кітабы
4-сынып	1971-1972	Т.Абдрахманов,Ә.Дайырова	«Әдебиеттік оқу»кітабы
4-сынып	1973-1989	Т.Абдрахманов, Ә.Дайырова	«Әдебиеттікоқу» кітабы
5-сынып	1989-1995	Т.Абдрахманов,Ә.Дайырова, Қ.Айтқалиев.	«Әдебиеттік оқу»кітабы
6-сынып	1941,1942,1947	А.Кӛшімбаев	«Әдебиеттікоқу» кітабы
5-сынып	1940	Ш.Кәрібаев	«Әдебиеттікоқу» кітабы
5-сынып	1941-1960	Ш.Кәрібаев,С.Тілешова	«Әдебиеттік оқу»кітабы
1	2	3	4
6-сынып	1989-90	Ш.Кәрібаев,С.Тілешова, К.Назарғалиева	―Әдебиеттікоқу‖кітабы
6-сынып	1941-1951	Қ.Бекхожин	«Әдебиет»
7-сынып	1989	Ш.Аманов,Ш.Ахметов, Р.Құтқожина.	«Әдебиет»
8-сынып	1989-1991	Ш.Кәрібаев, Н.Ғабдуллин	«Әдебиет»

---