Файл: 1. хх асырды басындаы алашы мектептер,оу мазмны. аза дебиеті оулыыны алыптасуы тарихы.docx

Мазмұны

1.ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мектептер,оқу мазмұны.

2.Қазақ әдебиеті оқулығының қалыптасуы тарихы.

3.Мектепте пән ретінде оқытылу тарихы

Кіріспе

Қазақ халқың сөзін ерін қадірлей отырып, өзінің бай әдеби мұрасын ғасырдан ғасырға жеткізді. Оны ұрпақ санасына сіңіріп, халқының бай мұра-сын танытып келгендігі даусыз. Дегенмен әдебиеттің арнайы пән ретінде оқытылуын мектеп өмірінен тысқары қарауға болмайды. Сондықтан мектептер әр пәнге деген сұраныста болуы себепті әдебиет пәнінің оқытылуын мек-тептер өмірімен сабақтастырамыз. ХІХғасырдың екінші жартысында қазақелі Ресейдің отары болғандықтан, мектеп мәселесі де үстем елдің отарлық саясатының аясында өз мүддесіне қарай шешіліп отырды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ жеріндегі мектептер екі бағыт-та болды. Оның бірі — діни оқуға бағытталған ауыл мектептері. Орталық қалаларда ашылған діни оқу орындары, медреселер.Татар ағартушысы И.Гаспиринский негізін салған жадит мектептері. Екіншісі — оқу тек орыс тілінде жүргізілетін училищелер мен семинариялар еді.

1870 жылы Халық ағарту министрлігінің ұлттық мектептеріне арналған Н.И.Ильминскийдің жүйесіне негізделген заң күшіне енді. 1970 жылғы халықағарту министрлігінің ұлттық мектептері басқа ұлт балаларының орыс тілін меңгеру деңгейіне қарай үш түрлі дәрежеде болған.Олар:

1. 
   Орыс тілін меңгергенге дейінгі алғашқы оқу жылында орыс алфавитімен жазылған оқулықтар бойынша ана тілінде оқуға рұқсат етілген мектептер;
   
2. 
   Оқу орыс тілінде жүргізілетін, мұғалімдер ұлт өкілдерін тілін білуі, оны сабақты ауыз екі түсіндіру үшін ғана пайдалану рұқсат етілген мектептер;
   
3. 
   Оқу тек орыс тілінде жүргізілетін, ана тілін қолдануға рұқсат етіл-мейтін мектептер.
   

Бастапқы топтағы мектептерде орыс тілін меңгергенге дейін орыс әрпімен басылған ана тіліндегі оқулықтар қолданыла бастады. Ағарту сала-сында Ы.Алтынсарин көш бастады.Ұлы мақсат-мұраты қазақ балаларының

көзі мен көкірегін ашу болған Ы.Алтынсарин өзіне дейінгі оқулық-хрестоматиялардың ізімен «Қазақ хрестоматиясын» дүниеге әкелді. К.Ушинскийдің(«Детский мир и хрестоматия», «Радное слова») Л.Н.Толстойдың («Азбука») шығармашылық тәжірибесін басшылыққа алған «Қазақ хрестоматиясы» өзінің құндылықтарымен, ұғым, түсінік, табиғатымен толықтай қазақ болмысына негізделіп жазылған жаңа типті оқулық болып дүниеге келді. Өзінің әдістемелік бастамасымен де кейінгі оқулықтарға көшбасшы болды.

---

Негізінен орыс-қазақ мектептерінде А.Васильевтің «Букварь для киргиз»,А.Е.Алекторовтың «Русско-киргизская азбука» Л.Н.Толстойдың «Азбука» сияқты орыс баспасынан жарық көрген оқулықтары қолданылды.Сабақ көбіне діни оқуға бағытталғанымен, жазу, арифметика сияқты пәндерді де қамтыды.

Қазан мұғалімдер семинариясының директоры Н.И.Ильминскийдің бастамасы бойынша 1876 жылы Торғай облысының инспекторы болып Ы.Алтынсарин тағайындалып, бірнеше ауылдық мектептер ашылған.

1920 жылғы 26 тамыздағы Бүкіл россиялық Орталық атқару Комитеті РСФСР Халық Комиссарлары Советінің қаулысы бойынша ҚАССР құру туралы қаулы қабылданып, қазақ жеріндегі Халық ағарту ісі кеңес үкіметінің саясатына бағытталды. 1918 жылға 1 қазаннан бастап барлық бастауыш және жоғарғы бастауыш училищелері, діни мектептер мен медреселер, төменгі және орта дәрежедегі оқу орындары бірыңғай кеңестік еңбек мектебі болып қайта құрылды.Оқу-ағарту ісіндегі қозғалыстың ықпалымен қазақ даласында оқуға тартылғандардың саны ұлғая түсті. Мәселен,1914-15 оқу жы-лында мектепке тартылғандар барлық оқу жасындағы балалардың 7,5%болса, 1920-21 оқу жылында 21,7% ға көтерілген. 1-5 сыныптардағы қазақ оқушылары үшесе өскен.

Осы жылдары қазақ өлкесінде бірыңғай екі сатылы еңбек мектептері қалыптасқан. Олар: мектеп-коммунарлар; ересек балалар мектебі, бастауыш мектеп коммунарлары; Ф.З.О.; шаруа жастар мектебі т.б.

Кеңес мектептерінің көптеп ашылуы, кеңестік идеямен саясаттынаси-хаттау мүддесінен туындады. В.И.Лениннің мектеп саласындағы ірі буржуа-зияны құлату жолындағы күрес екендігін, саясаттан тыс мектеп болмайдыдеген ойынан да кӛрінеді.Мектептегі әдеби білім мазмұны да1990 жыл-дарғадейін кеңестік идеологияғақызмететті.

Алғашқы бағдарламаларды құрудағы ізденістер. Алғашқы бағдарла-малардың құрылысы мен мазмұны. 30-жылдарға дейінгі мектептерде әдеби материалдар болғанымен, әдеби ұғым, әдебиеттің пәндік сипатта оқытылуына деген көзқарас болған жоқты. Әдебиет 1932 жылға дейін қоғамтану пәндерінің құрамында жанама, қосымша ұғыммен, пәндерге көмекші түрінде оқытылып келді. М.Әуезов1930 жылы «Қазақ шаруа жастары мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хат» деген бағдарлама жазды (Қызылорда). Мектептерде әдебиет жеке пән ретінде қоғамдық-тарихи жүйемен оқытылу қажеттігі, және әдебиеттің тарихи даму кезеңдерін, қоғамдық мәнін түсініп оқу қажеттігін осы бағдарламада тұңғыш рет қарастырған.

---

«Орта мектепте лирикалық шығарманы оқыту»

- · 29 ноября, 2022

1938-1939 жылы Қазақ Оқу Комиссариаты бекіткен орта мектеп бағдарламасы шықты¹. 1939-1940 жылы бағдарлама белгілі педагог ғалым Ш.Кәрібаевтың басшылығы мен және әдіскер мұғалімдердің қатысуымен жасалды².

1940 жылдары мектептер институты болып ашылып, кейін Ы.Алтынсарин аты берілген ғылыми-зерттеу институтының қазақ мектептеріүшін атқарған рӛлі үлкен. Қазақ әдебиетін оқыту ісін жандандыру бағытындаЫ.Алтынсаринатындағығылыми-зерттеуинститутыныңқазақтіліменәдебиетібӛлімініңқызметкерлерімаңыздышаралардыатқарды.Соныңбірі

—қазақтіліменәдебиетібағдарламаларынқайтаданқарау,толықтырумәселесіеді.

1947 жылықазақ әдебиетінің жаңа бағдарламасы шықты³. Онда білімберуменбіргеидеялық-саяситәрбиеберуісінжандандыру,әріәдебиетсабағыныңосымақсаттатікелейжетекшірӛлінкӛтерумәселелерінекӛпкӛңілбӛлінді.

Әдіскер-ғалым Ә.Қоңыратбаевтың кӛрсетуі бойынша: «Революцияданкейінгіәдебиет пенметодикасының үштүрлікезеңі болды:

1.1917-1927жылдарарасындағыжікқойылмай,«қоғамтану»түріндегі

оқу;

2.1928-1938жылдардағыоқумектептіңтипіненегізделмегентарихи-

әдебикурсболыпӛтті;

3. Бастауышоқу, әдебиеттік оқументарихикурспрограммасы.

Сӛйтіп І-ІV кластарда бастауыш оқу, V-VІІ кластарда әдебиеттік оқужүйесі,VІІІ-Хкластардағыәдебиеттіңтарихи курсы1939жылданбастаптүкпілікті орын алды»⁴.

1958-1989 жылдары қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың әдістемесініңтарихындажемістіізденукезеңіболдыдеуартықемес.Ы.Алтынсаринатындағығылыми-зерттеуинститутыныңбасшылығыменмектепкедидак-тикамен әдебиеттану ғылымындағытиімдіәдіс-тәсілдерді, жаңаой-пікір-лерді енгізу жұмыстары қолға алынды. Әдебиетте білім мазмұны, оның құры-лымын қайта қарап, нақтылау, ӛрістету міндетін қойды. Осындай міндеттердіалаотырып,солжылдардаәдебиеттіңпәнболыпоқытылуыжӛніндеалғашретғылымитұжырымдамажасалды.Пәнніңидеялық-эстетикалық,

білімділік-тәрбиелік маңызы айқындала түсті. Осындай жұмыстар барысындаәдебиетпәнретіндеқалыптасып,тұрақтала бастады.

1959жылы«Қазақтіліменәдебиеті»журналындақазақәдебиетібағдарламаларыныңжобасыжарияланды.¹Бұлжылдары5,6,7-сыныптарәдебиеттік оқу курсын ӛтетін орта буын сыныптар қатарында саналып, 8-сынып әдебиеттің тарихи курсын оқитын жоғарғы сынып есебінде болған-дықтан аталған бағдарламада әдебиеттану курсының барлық кезеңі бір сы-ныпқажинақталып,топталыпберілді.Осы1959жылғы8-сыныпбағдар-ламасынаХІХғасырәдебиетіненС.Кӛбеев,С.Торайғыров,И.Дәукебаевшығармаларыенгізілді.

---

1961-1970 жылдар аралығында оқу бағдарламаларында осы айтылғанжүйеде еш ӛзгеріссізберіліпотырған².

1967жылыреспубликалықмұғалімдерконференциясыболыпӛтті.Республикадағы білім беру жүйесі, мектеп мәселелері сӛз етілді. Осыдан кӛпұзамай мектеп бағдарламаларында ӛзгерістер енді. Қазақ әдебиеті бағдарла-маларындабастауышсыныптар1,2,3 болып, ортабуынсыныптар4,5,6,7-сыныптарболып белгіленді.

1971 жылғы 4-7-сыныптарға арналған сегіз жылдық және орта мектепбағдарламаларынжарықкӛрді.Қазақәдебиетіпәнініңбағдарламаларыбіршаматұрақталып, 1980жылғадейіносыаталғанжүйеде беріліпкелді.

1981-1982оқужылынаарналғансегізжылдықжәнеортамектепбағдарламасында әдебиеттік оқу сыныптарында авторлардың шығармалрыніріктеуде кейбір ӛзгерістер болды³.

1986, 1987 жылы шыққан бағдарламаларда әдебиет пәнін ӛзге пәндер-менсабақтастыраоқытукӛзделген.Тақырыптарғақатысты«Пәнаралықбайланыс»ұсынылған.Сондай-ақ1986жылғыбағдарламадаавторларқұрамы(Т.Ақшолақов,Ә.Дайырова,С.Тілешова,Р.Құтқожина)кӛрсетілген.

Қазақ ССР Халыққа білім беру Министрлігі бекіткендей 1989-90 оқужылынан бастап мектептер он бір жылдық болуына сәйкес қазақ әдебиетініңжүйелі курсы 5-сыныптан басталатын болып белгіленді. Осыған сәйкес 1989жылы аталғанбағдарламаӛңделіп,толықтырылып,қайтабасылды⁴.

Еліміздіңегемендігіӛмірдіңбарлықсаласынатүбірліӛзгерістерәкелді.

«Демократиялы қазақ елі» атану үмітінен қуат алған еліміздің жаңа бастама-ларына білім беру саласы нысан болды. Ендігі жерде білім беруді жетілдірумақсатындағы уақытша ӛтпелібағдарламалар түзіле бастады.

Алғашқыоқулықтар,ондағыәдебиматериалдардыңмазмұны.

Алғашқы орыс-қазақ мектептерінде оқу құралдары Ресейлік баспаданшықты, ондағы әдеби материалдар орыс әдебиеті ӛкілдерінің шығармаларыболды.Мысалы,А.Е.Алекторовтың«Русско-киргизскаяазбука»,А.Васильевтің«Букварьдлякиргиз»,К.Ушинскийдің«Детскиймирихрестоматия», «Родное слова» Л.Н.Толстойдың «Азбука» т.б. оқу құралдарыжарықкӛрді.

Сондай-ақ орыс тілінен аударылған әдеби материалдармен қатарқазақәдебимұраларыныңүлгілерненқұрастырылғаноқулықтарболды.Қазақәдебиетіүлгілерінеңалғашоқулыққаенгізіп,мектепӛмірінеәкелуші–Ы.Алтынсарин.Оның1879жылыОрынбордабасылыпшыққаноқуқұралы

«Қырғызхрестоматиясы»(«Қазақхрестоматиясы»)қазақоқулықтарыныңалғашқықарлығашыеді.«Қазақхрестоматиясының»алғашқымектептерүшінғанаемесоқулық құрудаӛзінен кейінгісанжылдардағытәжірибегетигізген ықпалы орасан. «Қазақ хрестоматиясы» 1889, 1896, 1899 жылдарыішкімазмұнындағыоқуметериалдарықысқартылып,арабалфавитімен

---

«Махтуба»деген(Арабтіліндехаттардегенұғымда)атауменбасылыпшыққан. 1906 жылы (А.Васильевтің редакциялауымен толықтырылып, орысалфавитінде жарық кӛрген нұсқасы) «Қазақхрестоматиясы» қайта басылған.Осы басылымында оқу материалдарының берілу тәртібі: 1. Балалар ӛміріненалынғанәңгімелер.Орысхрестоматияларынан,атапайтқанда,Л.Н.Толстойдың,И.Паульсонныңт.б.хрестоматияларынаналынған;

2. 
   Әртүрліжинақтардағыадамдар ӛмірінен алынған әңгімелер;
   
3. 
   Қазақақындарыныңтаңдаулы ӛлең-жырларынанүзінділер;
   
4. 
   Қазақтыңмақал-мәтелдері.
   

Ы.Алтынсариннің оқулық жазудағы ұтымдылығы оқу материалдарындұрыс таңдап ала білуі. Ы.Алтынсаринӛз оқулығындаәлем әдебиетінентәлім-тәрбиелікмәніжоғарышығармалардысұрыптайотырып,онықазақбалаларыноқытудаұтымдыпайдаланыпотырған.Қазақхалқыныңәдебимұрасынының тәлімдік-тәрбиелік құнын дұрыс түсініп, қазақтың бай әдебимұрасын оқулық-хрестоматияға молынан енгізді.Ы.Алтынсариннің «Қазақхрестоматиясына»енген халықауыз әдебиетіүлгілері:

1.Аңызәңгімелер:«ЛұқпанХәкім»,«Тазабұлақ»,«Жиреншешешен»т.б.;2.Ертегілер:«Қарабатыр»,«Тазшабала»,«Алтынайдар»т.б.;

3.Эпостықшығармалар:«Қобыландыбатыр»,«Қазбекбатыр»т.б.,4.Әр тақырыптағы мақал-мәтелдер;

5.Айтысүлгілері.

Ы.Алтынсаринмектептеоқылатыноқуматериалыныңтанымдық,тәрбиелік міндетінің жоғары болуын мақсат тұтты. Осы мақсатта ӛз тарапы-нан бірнеше ӛнегелі ӛлеңдер, шағын әңгімелер жазды. «Қазақ хрестоматия-сына» енгізілген материалдар оқушы бойында ізгілікті, еңбекті,кішіпейіл-ділікті, қарапайымдылықты қалыптастыруды кӛздейді.

Ы.Алтынсариннің оқулық құрудағы бастамасы алғашқы мектептердежанданатүсті. Бұлкезеңдердежазылғаноқуқұралдарыекібағыттаболды:

1. 
   Тӛтенше оқу мектептеріне арналған имандылық сипаттағы оқулық-тар.М.Нұрбайұлы«Қазақшаәліппе»,«Ғалиямедресесі»(1910),
   

Е.Закариянұлы«Қазақәліппесі»(1910),М.Малдыбаев«Қазақшаеңжаңаәліппе»,Қ.Қожықов«Әліппе»( 1912);

2. 
   Ы.Алтынсаринүлгісінұстанғаноқулықтар:С.Кӛбеев«Үлгілібала»,
   

«Үлгілі тәржіме» (1910), О.Алмасов, Т.Меңдешев, К.Бейсембаевтардың ауыл-дықмектептергеарналғанхрестоматиялары,А.Байтұрсынұлының«Оқуқұралы».

1928 жылықаңтардан латын алфавитінің енуіне байланыстықазақмектептерінде екі түрліәліппені оқыта бастады. Сонымен қатар осы жылдар-дағы колхоздастыру ісіне қатысты сыныптық сабақ жүйесініңбригадалықеңбек топтарына ауысуы мектептерде оқу мен оқыту процесіндегі дамуынаелеулікедергікелтірді.Білімберудегібұлтоқырауқазақзиялыларыныңназарынантыс қалмады.

---