Файл: 1. хх асырды басындаы алашы мектептер,оу мазмны. аза дебиеті оулыыны алыптасуы тарихы.docx

¹ӘбдірахмановТ.,ДайыроваӘ.,АйтқалиевҚ.Ш.БеркімбаеваӘдебиет.11ж.қазақортамектебінің5-класынаарналғаноқулық-хрестоматия.Алматы:Рауан,1992.

²ІсламжанұлыК.,ТілешоваС.,ӘріноваБ.,БатталР.Әдебиет.6-класынаарналғаноқулық-хрестоматия.Алматы: Рауан, 1992.

Кеңес мектебі мен еліміз егемендік алған алғашқы жылдары қазақәдебиетін орта буында оқытуға мұрындық болған«Жаңа буын»оқулықтары.

2. 
   кесте.
   

Арналған сыныптары	Жарықкӛрегенжылдары	Оқулықтың авторларқҧрамы	Оқулықтыңаты
5-сынып	2001	Ә.Дайырова,Қ.Айтқалиев,Г.Құраманбаева, Ш.Беркімбаева.	«Жаңа буын»оқулығы Әдебиет
6-сынып	2002	К.Ісләмжанұлы,С.Тілешова, Б.Әрінова,Р.Баттал.	«Әдебиет»
7-сынып	1993-2003	Р.Құтқожина,Қ.Бітібаева, Қ.Жаманбаев.	«Әдебиет»
8-сынып	1996-2004	Н.Ғабдуллин,С.Мақпыров, Г.Құрманбаева	«Әдебиет»

Ӛмірӛзгерісікӛзқарас,әрекетӛзгерісінеұласатыныбелгілі.Елтәуелсіздігімен қатароқу-ағарту саласындада бірнешереформалар орыналды.Бұлӛзкезегіндежаңатиптібағдарламалардыңжазылуынасұраныстудырды.

Алғашқыәдістемелікізденістер.Қазақәдебиетіжекепәнретіндеотыз екінші жылдан бастап оқылғанымен қазақ әдебиеті әдістемесінің туутарихыоданертебасталатынынаұлыұстаздардыңоқытусаласындағыжасаған мұрасы — алғашқы оқу құралдары, әдебиет оқулықтары мысал болаалады.Соләдебиетоқулықтарыәдебиетәдістемесінеалғашқыбаспалдақболып есептеледі. Осы тұрғыда ұлы ұстаздар Ыбырай Алтынсариннің «Қазақхрестоматиясының, Спандияр Кӛбеевтің«Үлгілі бала»,«Үлгілітәржімәсі»қазақәдебиетіәдістемесіндегіалғашқыеңбектердеугетолықнегізбар.Себебібұлоқулықтардағыоқуматериалдарыоқушылардыңжасерекше-лігіне,таным,түсінікдеңгейінеорайсұрыпталып,оқушылардыңберілгенматериалды қабылдау мүмкіндігіне сай келген. Автордың ӛзі кітап туралыбылайдеген:«Үлгілібала»хрестоматиясындаКрыловтыңӛзімаударғанмысалдарынкіргіздім,орысклассиктерініңбалаларғаарнапжазғанқысқаәңгімелерінқазақ тұрмысына лайықтап жаздым. Сол сияқты қазақтың байауыз әдебиетін сұрыптап пайдаландым. Осымен қатар, бұл кітапқа табиғаттуралы оның әр алуан құбылыстары туралы, география, ӛсімдік, жануарлартуралы мағлұматтар беретін, балалардың ұғымына сиымды және қызықтықысқа-қысқа әңгімелер, мысалдар кіргіздім. Әрбір әңгіменің соңына сұрақтарқойдым».Осыныңӛзіненоқытуәдістемесінежасалғаналғашқықадамдыайқын аңғаруғаболады.

---

Алғашқы оқулықтардың дүниеге келуі әдістеме ғылымының басталаралғашқықадамығана.Жалпықазақәдебиетіәдістемесініңтууықазақәдебиетіжеке пәнретіндеоқылуыменіліктесӛрбіпотырғандеуге болады.

Қазақәдебиетіпәнініңдүниегекелуіӛзіменқосашешімікүрделікӛптегенмәселелердітуындатты.Сӛйтіпотызыншыжылдарданбастапәдебиетәдістемесініңкейбірмәселелерінбаяндайтынмақалаларжазылабастады.Алғашқымақалалардакӛпшілікмұғалімдерқажететіпотырғанмәселелер сӛз етілді. «Абай» журналының 1918 жылғы 11 санында жарықкӛргенМ.Әуезовтің«Оқуісі»мақаласымектепашумәселесінеарналды.

Осындай ӛзекті мәселелерді кӛтерген алғашқы мақалалар авторыныңбірі — Ә.Мәметова. 1932 жылы жарық кӛрген «Әдебиет құралы» оқулығынаС.Сейфуллин,І.Жансүгіровтерменбіргеавторболғанәдіскердің30-40жылдарыжарықкӛргенмақалалары«Ауылмұғалімі»кейіндеп«Халықмұғалімі»аталғанәдістемелікжурналдажарықкӛріпотырған.Әдіскердіңмақаласыкӛбіне оқу үдерісін ұйымдастыру мәселелеріне, әдебиет пәнініңсаяси-әлеуметттік,идеологиялықықпалынқарастырумәселелерінеарналады.

Ә.Мәметованың1927жылы«ҚызылҚазақстан»«Кӛркемәдебиеттуралы» деген мақаласы,«Халық мұғалімі» журналының 1934 жылғы №8санындағы«Мектепбалаларынәдебиетпентаныстыру»аттымақаласы,аталғанжурналдыңосыжылғы№9санында«Үшіншібӛлімдеәдебиетшығармасын талқылау түрі» деген мақаласы «Ауыл мұғалімі» журналының1935жылғы № 6санында, «Балаларымызға кӛркем әдебиеттің ең жақсынұсқауларынберетін уақыт жетті»деген мақаласыжарықкӛрген.

Ә.Мәметова:«Шығарманыоқушыларментаныстырмасбұрынәуеліоқытушыӛзіжақсыталдаптүсініпалуытиіс.Онанкейіноқушыларғаберілетін негізгі мәліметі қайсы, қосымша беретін түсінігі қай дәрежеде, олалған білімдерін оқушылар қай жолмен нығайтады осылар оқытушыда анықболуы тиіс»,-деген пікірайтады.

«Балаларғакӛркемәдебиеттіңеңжақсынұсқаларынберетінуақытжетті» деген мақаласында Ә.Мәметова мектепте оқылатын шығармалардыңоқушыұғымыналайықтылығынсӛзетеді.1928жылданбергібалаларәдебиетінде 30-40 шамалы ғана кітап бар екенін, оның ӛзі аударма кітаптарғанаекендігінсӛзетеді.Балаларәдебиетініңкүрделіекендігінайтакеле,сыншыларменәдебиетшілертарапынаносымәселелердіңқолғаалынуықажеттігінескертеді.

30. 
    жылдардағыәдістемелікой-пікірлердіңдамудеңгейі,әсіресе,Ә.Үсеновтің«Ауылмұғалімі»журналындажарияланған«Кӛркемәдебиетсабағының методы»¹ «Кӛркем әдебиет сабағының түрлері»² мақалаларынанкӛрінеді. «Кӛркем әдебиет сабағының методы» атты мақалада әдебиет пәнісыныпӛскенсайынкүрделеніп,оқушылардыңәдебиеттануғылымыныңтеориялықмәселерімендетанысболукеректігіайтылады.Автор:«Үсыныптанбастап-ақ«әдебиет-образбеншындықтыашықсанаарқылы
    

---

¹Үсенов Ә. Кӛркем әдебиет сабағының методы // «Ауыл мұғалімі журналы» №4,1934 -10-15б.

²ҮсеновӘ.Кӛркемәдебиетсабағыныңтүрлері//«Ауылмұғаліміжурналы»№4,1936

.

танытатын және адамға тәрбие беретін құрал деген анықтаманы бірте-біртешәкірттер санасына ұялату керек. Ал жоғарғы кластарда бұның үстіне кӛркемәдебиеттің жаратылысы мен ӛзіне жас ерекшелігі туралы балалардың ұғымынкеңітіп, әрі тереңдету, материалды сын кӛзімен оқу, анализ жасағанда типтермен образдарды терең тану, әдебиет стилін білу т.б. керек болады»¹ - дегенпікір білдіреді.Ә.Үсеновжаңасабақтыүш топқабӛліп кӛрсетеді:

1.Оқушыларды тарихи және тарихи-әдеби материалдармен таныстыру;2.Шығарматексін оқытып,жақсы таныстыру;

3.Шығарманыталдап,анализберу.

Мақалада тӛменгісыныптар мен жоғарысынаптардағы материалдыңкӛлеміне қарай тӛменгі сыныптарда сыныптағы талдау жұмыстарына кӛбірекорын беріліп, кӛлемі үлкендеу шығармалардыжоғары сыныптарға беругеболатынын айтуы автордыңәдіскер ретінде оқушының жас ерекшелігі менқабілетін дұрыс саралай алғандығын танытады. Сондай-ақ мұғалім сыныптаӛз бетімен орындалатын жұмыстарға бағыт беріп, басшылық жасауы керекдегенойарқылыдашығармашылықсабақмәселесінежақындайтүседі.Автормәтіндіоқытужолдарын,мазмұндапайту,жасерекшелігінеқарайталдау жасату, шығармадағы характер, тип, образ, шығарма композициясы,сюжеті, шығарма тілі, кӛркемдік құны, әдісі, стилі, шығармадағы мазмұн менформа т.б.ерекшеліктеріне кӛңіл бӛлгізу керектігін айтады. Әдебиеттің пәнретіндегі ерекшелігін басқа пәндермен салыстыра кӛрсету керек деген де ойайтылған. Жалпы алғанда, бұл мақаланың бағалы жағы — сол тұстағы оқытудәрежесіне қарағанда алғаш осы күнгі шығарма талдау жолдарын кӛрсетуіндебайқалады. Солай бола тұра, әдістемелік бұл тарапты айтылған автордың ой-пікірлерініңбелгілібірғылыми-теориялықнегіздеріжоқтығыбайқалады.Мақаладаәдіс пен тәсілдің аражігіайқынемес.

Ә.Үсенов«Кӛркемәдебиетсабағыныңтүрлері»аттымақаласында:

«Сабақ дегеніміз —алдына қойған анық мақсаты бар,оқушыларға білімберіп,олардыәртүрліжаттығужұмыстарыменқаруландыратын,оқупроцесінұйымдастырып,оқушылардыүздіксізтәрбиелепотыратынжұмыстыңтүрі»деген нақты анықтама береді².

1936жылы «Ауыл мұғалімі» журналының №9-санында жарық кӛрген.А.Кӛшімбаевтың «Қазақтың орталау мектептеріне арналған әдебиеттік оқупрограммасының схемасы», «Ауыл мұғалімі» журналының 1938 жылғы №18-санында,М.Жүнісовтің«Абаймектепте»дегенмақаласы«Коммунист»газетінің1940жылғы15-қазанайындағысанында,Ә.Қасымбековтің

---

«Абайдыңұстаздыққызметі»аттымақаласы«Жаңаауыл»басылымының1940 жылғы 20-қыркүйектегі санында тағы да басқа осы тектес мақалаларжарияланған.

Отызыншы, қырқыншы жылдарда жарық кӛрген бұл мақалаларда қазақәдебиетініңжалпымәселелері,алғашқыоқуқұралдарыныңсапасы,партия





¹Сонда,12б.

²ҮсеновӘ.Кӛркем әдебиетсабағыныңтүрлері//«Ауыл мұғаліміжурналы»№4,1936.

-11б.

қаулыларының орындалуы, саяси-әлеуметтік мәселердің сол кездегі әдебиетпәніндегі қамтылуы, әдебиет пәнінің идеологиялық ықпалы, оқу бағдарла-маларының кемшіл тұстары сӛз болады.

Қырқыншы жалдарға дейін қазақ әдебиетінің әдістемесінің қалыптасукезеңіболдыдеугеболады.Бұлқалыптасубірнешебағыттағыүдерістенкӛрінеді:осыкезеңдемектептіңсабақжүйесіқалыптасты,яғнижалпығабірдейорталаужәнеортабілімберужүйесіқұрылды;әдебиетоқулықта-рының ғылыми-әдістемелік, материалдық базасы қалыптасу үстінде болды;оқубағдарламаларыменоқулықтарыныңәдістемелікқұралретіндегірӛлікүшейетүсті.Әдебиетоқулықтарыныңоқушыменмұғалімніңсүйенетіннегізгі құрал ретіндегі рӛлінің күшейуі ендігі жерде әдістемелік жүйесін денығайту талабын туғызды. Ендігі жерде мектеп оқулықтарына әдістемелікнұсқаулардыңжазылуқажеттігінтуындатты.Солтұстағыидеологияныңәсеріненмектептеоқылатынақын-жазушылардыіріктеуүлкенжауапкер-шілікпен жүзеге асырылуы себепті, ендігі жерде жеке ақын-жазушылар ӛміріменшығармашылығынмұғалімдергетүсіндіругеарналғантанымдықмазмұндағыкітапшалар пайда болды.

Қ.Жармағамбетовтің«ЖамбылЖабаевтыңӛміріментворчествосы»(1955),С.Сейітовтің«ТайырЖароковтворчествосы»(1955),«ҒабитМүсірепов творчествосы» (1955), А.Нұрқатовтың «М.Әуезов творчествосы»(1956) деген кітапшалар жарық кӛрді. Бұл кітапшаларда арнайы әдістемелікнұсқау болмағанымен, әдебиет материалы ретінде шығармаларға түсініктемежасалған.

1957жылыС.Тілешованың«Vкластакӛркемшығармалардыоқытужолдары»аттымұғалімдергеарналғанкӛмекшіқұралыжарықкӛрді.Бұләдістемелік құралда да шығарманың идеялық мәнін ашу туралы сол тұстағыталаппенжетекшібағытқанұсқаужасалады:«Мұғалімшығарманыңидеялық,тақырыптыққұндылығынакӛпкӛңілбӛлсін,яғниавтордыңайтпақшы болған шығармадағы негізгі, түйінді пікірді оқушыларға жеткізубасты міндет болып саналсын»¹ -дегенпікір жазады. Осының ӛзінен қазақәдебиетінде50жылдардадаавторитарлықжүйеніңбасымдығыкӛрінісбереді.

С.Тілешованың аталған әдістемелікқұралындабірсыныпқаберілгенәдебиет пәні материалы түгел қамтылған. Яғни 5-сынып оқулығына жазылғаналғашқыәдістемелік нұсқауболып табылады.

---

1957жылыМ.Шәріпованың«ХкластаМ.Әуезовтің«Абай»,«Абайжолы» романдарының кейіпкерлерін талдау» деп аталған әдістемелік кітап-шасы жарық кӛрді. Кітапшада оқушылардың жан-жақты дайындығына кӛңілбӛлу, оқушыларды іздендіруге жол ашу, мәтінмен жұмыс жүргізудің кейбірәдістеріұсынылған².





¹Тілешова С. Ү класта кӛркем шығармаларды оқыту жолдары. – А., Мектеп, 1957. –42б.

²ШәріповаМ.ХкластаМ.Әуезовтің«Абай»,«Абайжолы»романдарыныңкейіпкерлерінталдау.–А.,Мектеп, 1957.

Оқушыларды іздендіру жолдары, оқушылардың ауызша тілін, жазба тіліндамытужолдарынұсынғанғылыми-практикалықжағынанмәндіеңбектің бірі

—С.Тілешованың«Әдебиеттікоқусабақтарындағыжазбажұмыстарыныңтүрлері және жаздыру жолдары» атты әдістемелік мақаласы. Мақалада ауызшажәнежазбашатілдамытужұмыстарыбірін-бірітолықтырыптұратын,бір-біріменсабақтастықтажүргізілетінәрекетекендігіорындыайтылған,мысалдармен дәйектелген.Сынып бойынша жазбаша және ауызша тіл дамытужұмыстарыналдын ала жоспарлауүлгісін ұсынады¹.

1946жылы«Халықмұғалімі»журналындажарияланғанӘ.Қоңыратбаевтың«МектептеАбайдыңмысалӛлеңдеріноқытутуралы»дегенмақаласы–осытұстажазылғанбелгілібіршығарманыжанрлықерекшелігінеқарайоқытужолдарынұсынғаналғашқымақала².Оқушытүсінігіне жеңіл, қызғылықты шығармалар есебіндебағдарламадан мысалӛлеңдерідеорыналғанболатын.Сондықтанбұлмақалаӛзектімәселеніқозғағанеңбектіңбірідепайтсаболғандай.«Қазақтіліменәдебиеті»журналының1958жылғы№3-санындажарықкӛргенМ.Тӛрежановтың

«Мысал ӛлеңдерді оқыту» атты мақаласыосы тектес шығармаларды оқытутуралы жазылған кӛлемді мақаланың бірі болып саналады. Мақалада тӛменгісыныптарда Абайдан ӛтілетін мысал ӛлеңдердің ақынның басқа ӛлеңдеріменжәне қара сӛздерімен ӛзектестігі, идеялық мағынасы туралы түсіндіре келіп,КрыловтанаударылғанАбайдыңүшӛлеңіменЫ.Алтынсаринаударғаннұсқасын салыстыра сипаттайды³. Оған қоса автор сабақ барысында, мысалӛлеңдер бойынша жұмыс жүргізудің ӛзіндік жоспарын құрып ұсынады, бірақоны іске асыруда мұғалім қандай ұтымды әдістер қолданатыны туралы сӛзқозғалмайды. Осыдан ары қарай әдебиет пәнінің жүргізілу сапасын арттырубағытындағыәдістемелікізденістербірте-бірте кӛбейебастады.

1957 жылы Ә.Дербісалиннің «ІХ сыныпта Ы.Алтынсарин творчество-сын оқып-үйрену»аттыәдістемелікқұралыжарықкӛрді

---