Файл: Оу сауаттылыы.doc

Оқу сауаттылығы

Нұсқаулық: Мәтінді мұқият оқып, берілген тапсырмаларға дұрыс жауап беріңіз.

Қазақтар ӛзінің халық, ұлт болып қалыптасу жолын кӛне түркілер заманынан бастаса, оның жазу мәдениетінің тарихы да сол дәуірден бастау алады. Ол кездегі түркілердің тілін қолданылу барысына қарай, әдетте, тіл мамандары үш кезеңге бӛліп қарастырады: а) түркі тілі қолданылған дәуір; ә) кӛне ұйғыр тілі қолданылған дәуір; б) кӛне қырғыз тілі қолданылған дәуір. Осы кезеңдер ішінде Орхон-Енисей жазу ескерткіштері жазылған, ежелгі ұйғыр жазуының үлгілері пайда болып, оғыздар мен қыпшақтардың аралас әдеби тілі жасала бастаған.

Oрхон-Енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Венгрия жеріне дейін тарап, кең жайылған. Оның қолданылу тарихы V және IX-X ғасырлар аралығын қамтиды. Тек X-XI ғасырдан бастап, Орхон-Енисей жазуының орнына біртіндеп ұйғыр жазуы, кейін түгелдей араб жазуы қолданылатын болды. X-XI ғасырлардан бастап қолданыла бастаған араб жазуы түркі халықтары тілдерінің ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданылса, сол қалпында ӛзгеріссіз түркі тілдерінде де қолданылды. Бірақ соған қарамастан ол он шақты ғасыр бойы түркі халықтарының, соның ішінде, қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет етіп келді.

Aраб графикасының қазақтың дыбыстық жүйесіне сай еместігін турколог ғалымдар он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында-ақ байқаған. Осыған байланысты Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Ильминский, П.Милиоранский сияқты ғалымдар араб графикасын тастап, орыс графикасын алуды ұсынған. Әсіресе, қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсыновтың араб графикасын қазақ тілі жүйесіне сәйкестендірудегі зор еңбегін атап ӛтпеу мүмкін емес.

Aраб графикасынан латын графикасына ӛту 1929 жылдың 25 шілдесінде басталды. Латын графикасын қабылдауда кеткен олқылықтар мен қолайсыздықтар, оларды түзетудің жолдары жайындағы мәселені шешуге Қ. Жұбанов белсене қатысты. Алайда латын әліппесіне негізделген жазуымыздың, басқа тілдерге қарағанда ғұмыры қысқа болды.

Yшінші кезең, яғни орыс әліппесіне негізделген жазуға кӛшу кезеңі, 1930 жылдардың екінші жартысынан басталды. Латын графикасынан кириллицаға кӛшу жұмысына басшылық ету, дыбыстарды қандай таңбамен таңбалауға болатындығы туралы ойлы пікірлер айтып, жаңа әліппенің жобасын жасаған – Сәрсен Аманжолов.

---

Oсы аталған үш кезең тек қана қазақ халқы ғана емес, сол кездегі Кеңес үкіметі үстемдігінің қол астында болған түркі тілдес халықтардың барлығына да тән еді.

1. 
   Қазақтардың түрік тілін қолдану кезеңдері
   
   1. 
      бес
      
   2. 
      екі
      
   3. 
      тӛрт
      
   4. 
      үш
      
   5. 
      алты
      
2. 
   Қазақ жазу мәдениетінің бастауына негіз болған ел A) Қытай мемлекеті
   

2. 
   Кӛне түркілер
   
3. 
   Ұйғыр мемлекеті
   
4. 
   Араб мемлекеті
   
5. 
   Венгрия халқы
   

3. 
   Oрхон-Енисей жазуы бастау алған ел
   
   1. 
      Ұйғыр мемлекеті
      
   2. 
      Кӛне түркілер
      
   3. 
      Қытай мемлекеті
      
   4. 
      Араб мемлекеті
      
   5. 
      Венгрия халқы
      
4. 
   Oн шақты ғасыр бойы түркі халықтарының, соның ішінде, қазақ халқының мәдени-рухани дамуына қызмет еткен тіл
   
   1. 
      ұйғыр тілі
      
   2. 
      түрік тілі
      
   3. 
      араб тілі
      
   4. 
      қытай тілі
      
   5. 
      орыс тілі
      
5. 
   Қазақ ғалымдарының араб графикасынан бас тарту себебі
   
   1. 
      араб графикасын қабылдауда кеткен олқылықтар
      
   2. 
      араб тіліндегі лингвист-ғалымдардың аздығы
      
   3. 
      қазақтың дыбыстық жүйесіне сай келмеуі
      
   4. 
      араб тіліндегі баспа материалдардың жетіспеушілігі
      
   5. 
      араб тіліндегі шығармалардың аз болуы
      
6. 
   Oтызыншы жылдары кириллица бойынша жаңа әліппенің жобасын ұсынған A) А. Ильминский
   

2. 
   А. Байтұрсынов
   
3. 
   Қ. Жұбанов
   
4. 
   С. Аманжолов
   
5. 
   Ш. Уәлиханов
   

7. 
   Tүркі халықтарында ӛзгеріссіз қолданылған жазу түрі
   
   1. 
      орыс жазуы
      
   2. 
      ұйғыр жазуы
      
   3. 
      араб жазуы
      
   4. 
      түркі жазуы
      
   5. 
      латын жазуы
      

8. 
   Қысқа уақыт аралығында қолданыста болған әліпби
   
   1. 
      түрік әліпбиі
      
   2. 
      ұйғыр әліпбиі C) араб әліпбиі
      

4. 
   латын әліпбиі
   
5. 
   орыс әліпбиі
   

9. 
   Mәтін мазмұнына сай қорытынды пікір
   
   1. 
      Латын графикасын қабылдауда олқылықтар жіберілді.
      
   2. 
      Қазақ жазба мәдениетінің кезеңдері.
      
   3. 
      Араб графикасы қазақ тілінің дамуын тежеді.
      
   4. 
      Орхон-Енисей жазу ескерткіштері – ортақ тарих.
      
   5. 
      Қазақ тіл білімінің атасы – А. Байтұрсынов.
      
10. 
    Mәтін мазмұнына сәйкес қазақ графикасының ауысу кезеңдері
    
    1. 
       түркі, латын, орыс, араб
       
    2. 
       араб, түркі, латын, орыс
       
    3. 
       түркі, орыс, араб, латын
       
    4. 
       түркі, араб, латын, орыс
       
    5. 
       түркі, араб, орыс, латын
       

Грамотность чтения

Инструкция: Внимательно прочитайте текст и правильно выполните задания к тексту.

---

Павлик рос романтически настроенным мальчиком. Зачитывался приключенческой литературой, с интересом впитывал окружающую жизнь, мечтал стать героем. Свое первое стихотворение «Алтай» он написал в 1921 году, во время поездки с отцом в село Большенарымское под УстьКаменогорском: «Алтай! На сопке дикие, покрытые густым березняком, на камни острые, седым ручьем разбитые, я первый стих принес».

Сергей Поделков в биографическом очерке о Павле Васильеве отмечает: «Духовное развитие поэта происходило в среде провинциального учительства, игравшего громадную роль в России. Учителя несли в народ не только грамоту, но и передовые идеи русской интеллигенции, они были «универсалами» – учили детей, ставили спектакли, знакомили население с классической музыкой и литературой».

Заметной фигурой был сам заведующий школой Николай Корнилович, человек блестящих способностей, талантливый педагог. Уроки живописи вел профессиональный художник-передвижник Виктор Павлович Батурин. Участник многочисленных художественных выставок, в том числе и международных, Виктор Павлович переписывался со Львом Толстым, неоднократно бывал в Ясной Поляне. В 1919 году, во время гражданской войны, он оказался в Павлодаре. Он учил не только технике рисования, но и умению видеть и понимать живопись, тайны зодчества и ваяния. «Поэзия и живопись есть одно и то же», – часто повторял В. П. Батурин.

Литературу в школе преподавал Давид Васильевич Костенко, ставший позднее заслуженным учителем Казахской ССР, автором учебных пособий. Он прекрасно знал литературу, великолепно читал наизусть, на его уроках дети постигали красоту поэзии, богатство русской классики. В школе выпускали свой рукописный журнал «Иртыш», раз в неделю выходила огромная стенгазета, в редколлегии которой состоял П. Васильев. Он также охотно выступал с докладами на литературные темы, читал стихи на школьных вечерах. К собственным стихам и эпиграммам был небрежен, ничего не сохранял, иногда удалял, иногда бросал их на полуслове, а вот к своему предназначению быть поэтом – относился очень серьезно и, предчувствуя это великое предназначение, разве мог он усидеть дома?

---

11. 
    Cогласно тексту, Павел мечтал стать
    
    1. 
       рыцарем
       
    2. 
       воином
       
    3. 
       героем
       
    4. 
       летчиком
       
    5. 
       шофером
       

11. 
    Первое стихотворение написано
    
    1. 
       на уроках литературы
       
    2. 
       на уроках живописи
       
    3. 
       во время поездки с отцом
       
    4. 
       для журнала «Иртыш»
       
    5. 
       для доклада
       
12. 
    Фигуры учителей в тексте описаны с целью показать
    
    1. 
       какую роль учитель сыграл в становлении поэта
       
    2. 
       как нужно планировать уроки в школе
       
    3. 
       что нужно выпускать редакционный журнал
       
    4. 
       как поэзия влияет на учителя
       
    5. 
       как влияют друг на друга поэзия и живопись
       
13. 
    В.П. Батурин говорил о том, что
    
    1. 
       поэзия и живопись различны
       
    2. 
       живопись нужно уметь понимать
       
    3. 
       досточно владеть техникой рисования
       
    4. 
       к стихам нужно относиться серьезнее
       
    5. 
       поэзия – это предназначение
       
14. 
    Слово со значением краткое сатирическое стихотворение в последнем предложении текста
    
    1. 
       эпиграмма
       
    2. 
       повесть
       
    3. 
       рассказ
       
    4. 
       роман
       
    5. 
       стихотворение
       
15. 
    Cтилевые особенности текста
    
    1. 
       призывность, образность, оценочность
       
    2. 
       эмоциональность, эстетичность, логичность
       
    3. 
       стандартизированность, точность, лаконичность
       
    4. 
       точность, доказательность, логичность
       
    5. 
       просторечивость, эмоциональность, диалогичность
       
16. 
    Название, соответствующее теме текста
    
    1. 
       Первые стихи
       
    2. 
       Учитель в жизни поэта
       
    3. 
       Уроки живописи
       
    4. 
       Поэтическое наследие
       
    5. 
       Детские мечты
       
17. 
    Текст содержит ответ на вопрос
    
    1. 
       Какое влияние оказали друзья на становление поэта?
       
    2. 
       Кого П.Васильев назвал своим первым учителем?
       
    3. 
       Когда П. Васильев выпустил первое собрание сочинений?
       
    4. 
       Что значит для П.Васильева быть поэтом?
       
    5. 
       Как П.Васильев оценивал роль учителя в своей жизни?
       

11. 
    Пословица, которая отражает профессию, указанную в тексте A) Знание – половина ума.
    

2. 
   Учитель – второй родитель.
   
3. 
   Не гордись званием, а гордись знанием.
   
4. 
   Ошибки других – хорошие учителя.
   
5. 
   Красна птица перьями, а человек – знанием.
   

11. 
    Значение фразеологизма соответствует лексическому значению выделенного слова A) мастер на все руки
    

2. 
   на всех парах
   
3. 
   мастер кислых щей
   
4. 
   засучив рукава
   
5. 
   семи пядей по лбу
   

Reading literacy

---

Instruction: Read the text carefully and do the tasks on the text correctly.

Floods

Floods are second only to fire as the most common of all natural disasters. They occur almost everywhere in the world, resulting in widespread damage and even death. Consequently, scientists have long tried to perfect their ability to predict floods. There are a number of conditions, from deep snow on the ground to human error, that cause flooding.

When deep snow melts it creates a large amount of water. Although deep snow alone rarely causes floods, when it occurs together with heavy rain and sudden warmer weather it can lead to serious flooding. Melting snow also contributes to high water levels in rivers and streams. Heavy rains will result in the rivers overflowing and flooding the surrounding land.

Rivers that are covered in ice can also lead to flooding. When ice begins to melt, the surface of the ice cracks and breaks into large pieces. These pieces of ice move and float down the river. Broken ice dams are not the only dam problems that can cause flooding. When a large human-made dam breaks or fails to hold the water collected behind it, the results can be devastating. Dams contain such huge amounts of water behind them that when sudden breaks occur, the destructive force of the water is like a great tidal wave. Unleashed dam waters can travel tens of kilometres, cover the ground in metres of mud and debris, and drown and crush everything and creature in their path.

Although scientists cannot always predict exactly when floods will occur, they do know a great deal about when floods are likely, or probably, going to occur. Deep snow, ice-covered rivers, and weak dams are all strong conditions for potential flooding. Hopefully, this knowledge of why floods happen can help us reduce the damage they cause. 21. Floods … .

1. 
   are not caused by people
   
2. 
   never cause serious damage or deaths
   
3. 
   come after fires among natural disasters
   
4. 
   never have bad results
   
5. 
   are the biggest natural disaster
   

22. 
    According to the text, causes of floods are
    
    1. 
       large lakes and bad roads
       
    2. 
       people’s deaths and human error
       
    3. 
       melting snow and heavy rains
       
    4. 
       drought and dam
       
    5. 
       typhoon and earthquake
       

22. 
    The most common natural disaster
    
    1. 
       strong wind
       
    2. 
       heavy rain
       
    3. 
       flood
       
    4. 
       fire
       
    5. 
       earthquake
       
23. 
    The false statement
    
    1. 
       Scientists can help to reduce the damage
       
    2. 
       Heavy rains will result in the lakes overflowing and flooding the neighbourhood
       
    3. 
       Floods can result in terrible consequences
       
    4. 
       Scientists have tried to predict floods
       
    5. 
       Waters can travel some kilometres
       
24. 
    A broken human-made dam is compared to … .
    
    1. 
       a tidal wave
       
    2. 
       warmer weather
       
    3. 
       a broken ice dam
       
    4. 
       overflowing
       
    5. 
       a tsunami
       
25. 
    A dam is
    
    1. 
       a line of water that rises up on the surface of a sea, lake or river
       
    2. 
       a situation in which water from a river or heavy rain covers large areas of land
       
    3. 
       a way from one place to another that people can walk along
       
    4. 
       physical strength , violence or energy
       
    5. 
       a wall built across a river to create a lake or to help to produce electricity
       
26. 
    The way unleashed dam waters can travel A) cover the ground in metres of mud and debris
    

2. 
   all the mentioned ways
   
3. 
   drown everything and creature
   
4. 
   crush everything and creature
   
5. 
   they can travel some kilometres
   

22. 
    Strong conditions for potential flooding
    
    1. 
       all of them
       
    2. 
       none of them
       
    3. 
       ice-covered rivers
       
    4. 
       weak dams
       
    5. 
       deep snow
       
23. 
    The true statement
    
    1. 
       Sudden rise of temperature can’t cause floods
       
    2. 
       People are not responsible for floods
       
    3. 
       Deep snow alone never causes floods
       
    4. 
       Consequences of floods can be upsetting
       
    5. 
       Icy rivers don’t cause flooding either
       

---