Файл: 1 сра жауабы азастан халы Ассамблеясы оамдаы тратылы пен келісімні сенімді, берік іргетасына айналды.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.11.2023
Просмотров: 2367
Скачиваний: 34
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазақтар өз тайпаластарын құл етіп ұстамаған. Құлдар төлем орнына да, ұзатылған қыздың жасауына қоса берілетін құл не күң орнына да жүре беретін. Ат жарыстары кезінде жүлде ретінде бәйгеге де тігіле алатын. Құлдың құлағын кесіп ен салатын. Құлдың шағым айтып, бидің алдына баруына да, куә ретінде сотқа тартылуға да қүқығы жоқ болатын. Егер сатып алынған күң ислам дінін қабылдап, қазаққа ерге шығатын болса, оған бас бостандығы толық берілетін. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғыға» сәйкес қазақтардың құл ұстауына тыйым салынды. Құлдардың қазақтармен араласып ағайындас болып кеткен кейінгі ұрпақтары толық бас бостандығын алған. Олардың біразы төлеңгіттердің қатарын толықтыра түскен, бірқатары дала қазақтарының «асырап алған балаларына» айналып кеткен.
85 сұрақ..Сызбаны және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, Қазақстан аумағындағы қола дәуіріндегі Андрон мәдениетінің ерекшеліктерін талдаңыз.
Андрон мәдениеті. Еуразия даласындағы қола дәуірінің жетістіктері Андрон мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің алғашқы ескерткіші Андронов деген селоның маңынан табылған. Бұл село Сібірдегі Ачинск қаласының жанында орналасқан. Селоның атына қарай бұл қола мәдениеті "Андрон мәдениеті" атанып кетті.
Андрон мәдениетінің қоныстары: Солтүстік және Батыс Қазақстан нан 80-нен аса табылды. Орталық Қазақстан аумағынан қола дәуіріне тән 30 қонысты, 150 обаны зертеді.
Өздерінің дене құрылысы жағынан андрондықтар еуропеоидтерге ұқсаған. Сырт-бейнесін академик В.П.Алексеев сипатаған.
Андродықтардың кәсібі жылқы мен қойлар еді.
Андрондықтар жартылай жертөле үйлерде тұрған. Мұндай жертөленің ішінде тастан ошақ орнатылған. Жер еденде сүт өнімдері мен ет сақтайтын шұңқыр қазылған.
Солтүстік Қазақстандағы Чаглинка, Петровка қоныстары қазбаларының көрсетуінше, құрылыстың қабырғалары қатарластырыла қойылған тік бағандардан тұрғызылған. Олар киіз үйдің торкөз керегелері тәрізді жасалған. Ғалымдар андрондықтардың дөңгелек,жеңіл баспаналары қазақтың киіз үйіне ұқсайды деп есептейді. Тұрғын үйлерді екі түрге бөлуге болады.
1.жартылай жертөле үйлер; 2.жер бетіне салынған үйлер
Қоғамдық құрылысы. Қола дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген тұрғындар рулық-тайпалық құрылымда өмір сүрді. Қауым мүшелерінің ішінен малы көп байлар, басқыншылық соғыспен басынан қолбасшылар шыға бастады. Малды туысқандар арасында бөлісу жеке меншіктің тууына әкелді. Жекелеген отбасылардың барлығы өскен сайын, олардың қоғамдағы билігі де арта түсті. Қауым ішінде осындай мал-мүлік теңсіздігінің шығуы барған сайын орнығып келе-келе әлеуметтік теңсіздікті тудырды.
86 сұрақ. Сызбаны және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, қазақтардың ру-тайпалық құрылымының қалыптасу үдерістерін талдаңыз.
Қазақ рулары туралы
Казақтың ру-тайпалық құрылымы өте күрделі әрі тарихымыз үшін елеулі рөл атқарған ерекше құрылым болып табылады.
«Қазақ жүздері» – өте ауқымды тақырып.«Қазақ жүздерінің» пайда болу уақытын анықтауға ат салысқан зерттеушілердің негізгі тұжырымдарын бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: Үш жүздің – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің әрқайсысы өз аумағында мекендеді. Бұл шежіремен бекітілді, оған сәйкес қазақтар Алаш болып бірігеді. Ал ағайынды Ақарыс, Бекарыс пен Жанарыс Ұлы, Орта және Кіші жүздердің түпкі аталары деп санайды. Қазақтар арасында «тегі бір екендігі» туралы түсінік сақталған.
"Жүз" - қалыптасқан тайпалар одағы. Жүздердің шығуы мен "Жүз" атауының тарихи мәні туралы ғылыми тұрғыда дәлелденген ортақ пікір жоқ. Кей зерттеуші бұл атауды әлдебір бүтін нәрсенің, құбылыстың "бөлшегі", "саласы", "бір жағы" деп қарастырса, енді бірі "жүз", "жүздік" сандармен байланыстырады. Қалай болса да қазақ жүздерінің саяси, экономикалық, тілдік және мәдени тұтастығымен сипатталатын дербес халықтың жеке бөлшегі деп қарастырылады.
Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша, «Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы кезінде қазақтар өздері көшіп жүретін жерлердегі өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін осындай үлкен одақтар құрған». Н.А.Аристовтың ойынша, «жүздерге бірігу жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққан».
В. Бартольд: «Қазақ жүздерінің пайда болуына географиялық фактор әсер етті, табиғи-географиялық жағдайға икемделу және аумақтық оқшаулану жүздердің мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін қалыптастырды», — деп есептейді.
М. П. Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып: «Жүздердің құрылуына табиғи-географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты», — дейді.
С. Аманжолов: «Қазақ елі, жері үш жүзге монғолдарға дейінгі кезеңде — X—XII ғасырларда бөлінді», — деп есептейді.
Ұлы жүз қазақтары Жетісу мен одан батысқа қарайғы жерлерді иеленді. Олардың көшіп-қонуы солтүстігінде Балқашқа дейін, оңтүстігінде Солтүстік Тянь-Шань қыраттарына дейін, шығысында Жоңғар Алатауы мен Тарбағатайға дейін жетіп, Іле өзені мен оның салалары алабында орналасты. Ұлы жүздің қысқы жайылымдары жазықта, жазғы жайылымдары Алатау тауларында болды.
Орта жүз қазақтары Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан аумағын иеленді. Оларға орасан алыс қашықтықтарға көшіп-қону тән болды. Орта жүз тайпаларының шығу тегі, негізінен, қыпшақтық саналғанымен, оған Шығыс Дешті Қыпшақтың әртүрлі тайпалары қосылған.
Кіші жүз. Кіші жүз қазақтары үш ірі ру-тайпалық бірлестікке – әлімұлы, жетіру, байұлына біріккен. Олар бүкіл Батыс Қазақстан аумағын иеленді.
Кең-байтақ қазақ жерінде мұндай үлкен одақтар құру саяси, әскери-қорғаныс, шаруашылық-ұйымдастырушылық, басқару қажеттіліктерінен туындаған. Мұндай одақтар қазақ жерінде қыпшақтар заманын бастап құрылған болуы керек. Ал мұндай жүздік одақтарға бөлінудің аякталуы қазақ халқының құрылуы кезеңімен сәйкес келсе керек.
№
87 сұрақтың жауабы
Ұлы Даланың ерте көшпенділерінің мәдениеттерін атап, олардың ерекшеліктерін сипаттаңыз
Қазақтың көшпелі қоғамының негізін қалаған мәдениет ежелгі дүниеден бастау алатыны белгілі. Содан бері қазақтың дәстүрлі мәдениеті мәдени-тарихы үздіксіз дамып келеді. Бүгінгі Қазақстан аумағын мекендеген көптеген тайпалардың бұл процеске тікелей қатысы болған. Олардың бай құндылықтарының қазақтың мәдени мұраларынан көрініс тауып, осы күнге дейін жеткендігі ғылыми тұрғыда дәлелденген.
Археолог К Ақышевтың пікірі бойынша, Қазақстан жерінде көшпелілердің мәдениеті қола дәуірінде бастау алады. Сол кезден бастап Орталық, Батыс Қазақстан жерінде меридиан бойымен көшу ал Шығыс Қазақстан мен Жетісуда қыста жазықтар мен қар аз түсетін таулардың қойнауында қыстап, жазда биік таулы жайлауларға көшу қалыптасқан.
Ботай мәдениеті Қола дәуірінде мал шаруашылығы пайда болып, жылқыны қолға үйрету Солтүстік Қазақстандағы Ботай-Терсек мәдениетінде белең алады. Ботай қонысы б.з.б 3700-3100 өмір сүрді. Ботайлықтардың негізгі азықтары жылқы еті мен қымызы болды. Жылқыны қолға үйретіп, атқа салт мінгендігін ат әбзелдері мен тұсауға арналған ілмек жәдігерлер дәлелдейді. Ботайлықтардың қонысы ағаш бөренесінен жасалып жиектерін шөппен тығыздап бекітіп төбесін саз балшықпен сылап түтін шығаратын тесік қалдырған. Энеолит дәуіріндегі ботайлық жылқы өсіру мәдениеті Ұлы Даланың малшаруашылығы өркениетінің негізгі және қазақтардың көшпелі мәдениетінің алғашқы бастауы болды.
Көнешұңқыр мәдениеті Ұлы Даланың батыс бөлігін б.з.б 3600-2300 қамтыды.
Мал өсірумен айналысып,жартылай көшпелі болды. Жайылымға дөңгелекті жүк арбамен көшіп-қонды. Жылқымен қатар ірі қара, ұсақ малдар өсірді. Қорған астындағы шұңқырға мәйітті тізесін бүгіп арқасымен жатқызып,үстіне қызыл түсті минерал сепкен және адамдармен қоса жануарларды да бірге жерлеген.
Қола дәуіріндегі мәдниеттерді ғалымдар: далалық қола мәдениеті немесе андрондық мәдени-тарихи қауымдастық деп қарастырады. Андрон мәдениетінің басым бөлігі Оңтүстік Орал мен Қазақстанда кездеседі. Оған, Сынтас мәдениеті (б.з.б ХХІ-ХVІІІғғ) Орал жазығында шоғырланған, Петров мәдениеті (б.з.б ХVІІ-ХVІғғ), Алакөл мәдениеті (б.з.б ХVІІ-ХІІІ ғғ) Батыс Қазақстанда, Феодоров мәдениеті(б.з.б ХV-ХІІ ғғ) Тобыл Ертіс алаптарында, Сарғарлық мәдениеті (б.з.б ХІІІ –VІІІ ғғ), Беғазы-Дәндібай мәдениеті Шығыс және Орталық Қазақстанда (Х- VІІІ ғғ) жатады Ә. Марғұлан қазақ жерін мекендеген қола дәуіріндегі тайпалардың мәдениеті мен өркениетін зерттеп әлемге танытты. Бұл мәдениеттердің ерекшеліктері жерлеу салтында болды. Бірқатар тайпалар қорғандық жерлеуден бас тартып кесенелер тұрғыза бастады. Бұл мәдениеттерге тән ерекшеліктедің бірі- жоғары лауазымды билеушлере арнап қақпақ тастан зәулім кесенелер тұрғызу болған. Ақсу-Аюлы, Бұғылы, Беғазы, Дәндібай, Оралтау кесенелері бар. Олар көбіне дөңгелек, төртбұрыш пішінді болып келеді.
Қазақстандағы далалық тайпалар Оңтүстік Орал, Жайық маңы, Алтай мен Енесейдегі туыстас тайпалармен тығыз байланыста орнатқан. Оларды андрондықтар деп атаған Ұқсастықтары: мал шарушылығында жылқыны қолға үйрету, қоныс-қорғандары, баспаналарымен дөңгелекті арба, ат әбзелдерін пайдалану болды.
Қазіргі күнде Ә.Марғұланның ғылыми еңбектерінің негізінде кейінгі сақтар мәдениеті Андрон мәдениетінің жалғасы болып табылады. Бұл екі мәдениеттің арасында Беғазы-Дәндібай мәдениетінің дәнекерлік рөл атқаратындығы ғылыми тұрғыда дәлелденген.
88 сұрақ жауабы.ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің жетістіктерін сипаттаңыз.
ана файлда бар
Әдебиет майданына жаңа талантты ақын жазушыларда қосылды:
Қалқаман Әбдіқадыров, Өтебай Тұрманжанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Тайыр Жароков, Әбділдә Тәжібаев, Жиенғали Тілепбергенов, Елжас Бекенов, Ғали Орманов, Қажым Жұмалиев, Ғалым Малдыбаев, Ә.Әбішев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Сланов, Ж.Саин, Д.Әбілев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин, т.б. келуі. Жамбыл, Нұрпейіс, Кенен, Қайын, Нартай сияқты халық ақындарының жырлары. Халық поэзиясындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның кәсіби қаламгерлерге әсерін тигізді.
Қазақ әдебиетінің сыны мен әдебиетгану ғылымының өркендеу жолдары. Абай Құнанбаев творчествосын зерттеуші ғалымдардың еңбегінің ерекше маңызы. М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Қ.Жұмалиев, М.С.Сильченко, Б.Кенжебаев, З.Ахметовтердің еңбектері жарық көрді.
Қазақ әдебиетінің 1950 жылдардан кейін дамуы
XX ғ. екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің тарихын жүйелей оқыту мен зерттеудің басты принциптері. Қазақ әдебиетінің алпысыншы жылдардан кейінгі даму сипаты туралы әдеби-эстетикалық, қоғамдық-саяси ойлардың маңызы мен мәні зор болды. Замандастардың басынан өткен қиындақтары мен қуаныштары С.Мұқановтың «Сырдария», Ғ.Мүсіреповтың «Миллионер», М.Иманжоловтың «Алғашқы айлар», И.Шухов пен Н.Ановтың романдарында, А.Тоқмағамбетов, Т.Жароков, Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин т.б. поэзиялық шығармаларында көркемдік бейнесін тапты.
Қазақстандық ғалымдар мен ақын-жазушылар әртүрлі әдістерге жүгіне отырып, халыққа шындықты жеткізе білді. Солардың бірі профессор Бейсенбай Кенжебаев, жазушылар Ғ.Мүсірепов, Юрий Домбровский, І.Есенберлиндер болды. Қазақ прозасының жанрлық байлығы мен стильдік көп қырлылығы көрінді. 1947 ж. М.Әуезов өзінің «Абай» роман-эпопеясының екінші кітабын аяқтады. 1949 ж. оған КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.1974 ж. Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен тер» трилогиясына КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.