1 Қосымша.

Сабаққа арналған ақпараттық-дидактикалық материал

Операциондық жүйе және программалау жүйесі. MS DOS. NC, Far Manadger қауашық программасы

ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ. ПРОГРАММАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ КАТЕГОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТАҒАЙЫНДАЛУЫ.

Программалық жабжықтау (Software) – бұл есептеу жүйемен орындалатын программалар жиынтығы.

Программаларды үш категорияға бөлуге болады:

1. қолданбалы программалар;

2. жүйлі программалар:

3. инструменталды программалық жүйелер.

Қолданбалы бағдарлама— бұл қандай да бір есепті берілген проблемалық аймақ шегінде шешуге көмектесетін кез келген нақты бағдарлама.

Қолбанбалы бағдарламалар автономды түрде, яғни қойылған есепті басқа бағдарламалардың көмегінсіз шешу, немесе бағдарламалық комплекстер не пакеттер құрамында қолданылуы мүмкін.

Жүйелік бағдарламалар қолданбалымен бірге орындалады және компьютердің ресурстарын – орталық процессор, жады, енгізу-шығаруды – басқару қызметін атқарады.

Жүйелік бағдарламалардың ішінде ерекше орынды операционды жүйелер алады, олар компьютер ресурстарын тиімді қолдану мақсатында оларды басқаруды қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар жүйелік бағдарламалардың маңызды кластарына қосымша тағайындаулары бар бағдарламалар – утилиттер (лат. utilitas — пайда) де жатқызылады. Олар операциондық жүйенің сәйкес мүмкіндіктерін кеңейтеді және толықтырады немесе дербес түрде маңызды есептерді шешеді (бақылау, тестілеу және диагностикалау бағдарламалары, драйвер-бағдарламалар, антивирустық бағдарламалар және т.б.).

Утилиттердің бір бөлігі операциондық жүйе құрамына кірсе, қалған бөлігі оған тәуелсіз қызмет атқарады, яғни автономды.

Программалау жүйесі (инструментальді бағдарламалар) – бұл жаңа бағдарламалар жасауға арналған нақты программалау тіліндегі жүйе.

Қазіргі программалау жүйелері әдетте қолданушыларға бағдарламаларды жасаудың қуатты және ыңғайлы құралдарын ұсынады. Оларға кіреді:

• компилятор немесе интерпретатор;

• интегралданған өңдеуші орта;

• бағдарлама мәтіндерін құрастыру және редакциялау құралдары;

• стандартты бағдарламалар мен қызметтердің көлемді кітапханалары;

• дұрыстаушы бағдарламалар, яғни бағдарламадағы қателерді табуға және жоюға көмектесетін бағдарламалар;

• қолданушымен «тату (дружественная)» диалогтық орта;

• көптерезелі жұмыс режимі;

• қуатты графикалық кітапханалар;

• орнатылған ассемблер;

• орнатылған анықтама қызметі;

• басқа да спецификалық ерекшеліктер.

Атақты программалау жүйелерія — Turbo Basic, Quick Basic, Turbo Pascal, Turbo C.

Соңғы кезде Windows-қосымшаларын жасауға бағытталған программалау жүйелері кең таралуда:

• Borland Delphi (Дельфи) пакеті – визуальді құрастырудың сапалы және өте ыңғайлы құралдарын ұсынатын Borland Pascal компиляторлар жанұясының керемет мұрагері.

• Microsoft Visual Basic пакеті – визуальді құралдарды қолдану арқылы Windows-бағдарламаларын жасауға арналған ыңғайлы және танымал құрал.

• Borland C++ пакеті – DOS және Windows-қосымшаларын жасауға арналған ең көп таралған құралдардың бірі.

ОПЕРАЦИОНДЫҚ ЖҮЙЕЛЕР. ҚЫЗМЕТТЕРІ. ЖІКТЕЛУІ.

Операциондық жүйе – бұл қолданушы мен компьютер арасындағы арақатынасты ұйымдастыру және басқа барлық бағдарламаларды орындауға тағайындалған өзара байланысқан жүйелік бағдарламалар кешені.

Операциондық жүйе, бір жағынан, компьютер аппаратурасы және орындалатын бағдарламалар арасында, бір жағынан, қолданушымен байланыстырушы буын ролін атқарады.

Операциондық жүйе әдетте компьтердің сыртқы жадында – дискта сақталады. Компьтер қосылған кезде ол диск жадынан саналып ОЗУ-ға орын ауыстырады. Бұл үрдіс операциондық жүйенің жүктелуі деп аталады.

Операциондық жүйенің қызметтеріне кіреді:

• Қолданушымен диалогты жүзеге асыру;

• Мәліметтерді енгізу-шығару және басқару;

• Бағдарламаларды жоспарлау және өңдеу үрдістерін ұйымдастыру;

• Ресурстарды үлестіру (жедел жады және КЭШ-тің, процессордың, сыртқы құрылғылардың);

• Бағдарламалардың орындауға жүктелуі;

• Қызмет көрсетудің барлық мүмкін қосымша оперциялары;

• Әр түрлі ішкі құрылғылар арасында ақпарат беру;

• Шеткері құрылғылардың жұмысының бағдарламалық қолдауы (дисплейдің, пернетақтаның, дисктік жинағыштардың, принтердің және т.б.).

Операциондық жүйелердің жіктелуі

1. ОЖ бөлінеді:

• Бір есепті ОЖ (DOS – Disk Operating System) бір уақытта бір тапсырмадан артық орындай алмайды,

• Көп есепті ОЖ (Windows 98/ME) бір уақытта бірнеше тапсырманы орындауға қабілетті, олардың арасында компьютер қуатын бөлу арқылы. Тапсырмалар саны процессордың қуаттылығы және жедел жад көлемімен шектеледі.

2. ОЖ болады:

• Бір қолданушылылық – бір ғана клиентке қызмет көрсетуге арналған (Windows 98/ME),

• Көп қолданушылылық – бір уақытта бір топ қолданушының жұмыс істеуіне арналған (Windows NT/2000).

3. Разрядтылығы бойынша ОЖ 16-разрядты, 32-разрядты, 64-разрядтыға бөлінеді.

4. Интерфейсі бойынша графикалық және графикалық емес деп бөлінеді (командалық жолды).

Маманданған қолдануға арналған дербес компьютердің операциондық жүйесінде келесі негізгі компоненттер болуға тиісті:

• Енгізу-шығаруды басқаратын бағдарламалар (драйверлер);

• Файлдық жүйені басқаратын және компьютерге тапсырмаларды жоспарлайтын бағдарламалар;

• ОЖ-ге бағытталған командаларды қабылдап, анализдеп және орындайтын командалық тілдің процессоры (ядро-интерпретатор);

• интерфейс.

Компьютердің сыртқы құрылғыларын басқару үшін арнайы жүйелік бағдарламалар - драйверлер қолданылады.

Операциондық жүйе тағайындалуы

ОЖ міндеті:

1. Программалардан сигнал-командаларды қабылдап, оларды екілік кодтың машиналық тіліне «аударады»

2. Компьютерге қосылған барлық құрылғыларды оларға басқа программалардың қатынауын қамтамасыз етіп басқарады

3. Пайдаланушының компьютермен жұмысын қолайлы етеді

ОЖ міндетті үш бөліктен тұрады:

1. Ядро, командалық интерпретатор (программалық тілден машиналық кодтар тіліне аударады)

2. Драйверлер деп аталатын компьютер құрамына кіретін әртүрлі құрылғыларды басқаратын арнайы программалар. Мұнда ОЖ-ның өзімен және оның құрамына кіретін программалармен қолданылатын «жүйелік библиотекалар» кіреді.

3. Интерфейс – пайдаланушы қатынасатын қабық

Операциондық жүйелер функциялары

Операциондық жүйе (ОЖ) пайдаланушыға компьютермен тұтас жүйе ретінде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін жүйелік және қызметтік программалық құралдар жиынтығы болып табылады. Бір жағынан ОЖ компьютердің базалық программалық қамтылуына, оның жүйесіне кіретін BIOS-қа (енгізу/шығару базалық жүйесі) тірелсе, екінші жақтан ол қолданбалы және қызметтік программалардың (қосымшалардың) программалық қамтылуы үшін тірек болып табылады. Осы ОЖ басқаруымен жұмыс істеуге арналған программаларды операциондық жүйенің қосымшалары деп атау қабылданған.

ОЖ-да пайдаланушы мен компьютердің программалық-аппараттық құралдары арасындағы интерфейстің (пайдаланушы интерфейсі) қалай жүзеге асырылғанына қарай графикалық емес және графикалық операциондық жүйелерді айырады. Графикалық емес операциондық жүйелер командалық жол интерфейсін қолданады, мұнда басқарушы командалар мәтіндік түрде командалық жол өрісіне енгізіледі. Бұл жерде басқарудың негізгі құрылғысы пернетақта болып табылады. IBM PC-мен сыйысатын компьютерлер үшін бұндай ОЖ-ға MS-DOS тектес операциондық жүйелер жатады.

Графикалық операциондық жүйелер басқару органы ретінде пернетақтамен қоса тышқанды немесе осы тәрізді позиционирлеу құрылғыларын қолданады. Басқару элементі ретінде тышқан нұсқағышы алынады, нұсқағыгтың экранда жылжуы тышқанның жылжуымен синхрондалған. IBM PC-мен сыйысатын компьютерлер үшін бұндай ОЖ-ға Microsoft Windows тектес операциондық жүйелер жатады.

1 СЛАЙД.

Автоматты қосылу. Операциондық жүйенің функцияларының бірі өздігінен автоматты қосылуды қамтамасыз ету болып табылады. Алдымен компьютердің тұрақты есте сақтау құрылғысының микросхемасына жазылған енгізу/шығару базалық жүйесінің программалары жұмыс істей бастайды. Олар компьютердің жұмыс істеу қабілеттігін тексеріп, экранға тексерілген құрылғылардың қалпы туралы хабарламалар шығарады. Тестілеу сәтті аяқталған соң енгізу/шығару базалық жүйесінің программалары дискілік жинақтағыштардағы операциондық жүйені іздестіре бастайды: алдымен иілгіш магнит дискілер үшін дисководтарда, сосын қатты дискіде. Өз жұмысын аяқтай отырып енгізу/шығару базалық жүйесінің программалары жүктелуге және операциондық жүйесі табылған дискінің жүйелік облысының құрамындағыны орындауға команда береді. Операциондық жүйенің программаларын жедел жадыға жазу (жүктеу) басталады. Сәтті жүктелген соң экранда операциондық жүйенің шақыру хабарламасы (MS-DOS үшін) немесе операциондық жүйенің белгі-суреттері бар жұмыс столы түріндегі негізгі экраны (Windows үшін) пайда болады.

Файлдық жүйеге қызмет ету. Операциондық жүйенің келесі маңызды функциясы файлдық жүйені құру және оған қызмет ету болып табылады. Файлдық жүйе мәліметтерді дискілерде сақтауға және оларға қатынауды қамтамасыз етуге арналған.

Пайдаланушы үшін файлдық жүйе файлдық құрылым деп аталатын иерархиялық құрылым ретінде көрсетіледі.

Операциондық жүйе файлдық құрылымға қызмет етудің келесі операцияларын орындайды: файлдарды құру және оларға ат беру; каталогтарды (папкаларды) құру және оларға ат беру; файлдардың және каталогтардың (папкалардың) аттарын өзгерту; дискілер және каталогтар арасында файлдарды көшіру және орын ауыстыру; файлдарды және каталогтарды (папкаларды) өшіру; файлдық құрылым бойынша шолу; файл атрибуттарын басқару.

Қосымшалармен жұмыс істеу. ОЖ-ның тағы бір маңызды функциясы қосымшаларды орнату, орындау және өшіру операцияларын басқару болып табылады. Қосымшалардың орындалу тәсіліне қарай біресептік және көпесептік операциондық жүйелер болады. Біресептік операциондық жүйелерде (MS-DOS) есептеу жүйесінің барлық ресурстары бір орндалатын қосымшаға беріліп, басқа қосымшаның параллель орындалуы мүмкін емес. Көпесептік ОЖ-да есептеу жүйесінің ресурстары бірнеше есеп арасында таратылады. Бұл кезде бірнеше қосымшаның бір уақытта жұмыс істеу, қосымшалар арасында мәліметтер алмасу және бірнеше қосымшалардың есептеу жүйесінің аппараттық, программалық, тағы басқа ресурстарын қолдану мүмкіндігі туады. Қазіргі ОЖ (Windows) көпесептік болып табылады.

Қосымшаны орнату деп аталатын операцияны орындау қажеттілігі программалақ қамтылудың орнатушы пакеті (дистрибутивтік жиынтық) аяқталған программалық өнім емес, орнату процессі кезінде толық жұмыс істейтін қосымша құрылатын жартылай өнім болып табылғандықтан туындайды. Қазіргі ОЖ қосымшаны орнатуды басқаруды өзіне алады.

Ресурстарды бірігіп қолдануға байланысты көпесептік ОЖ-да қосымшаларды өшіру процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Сондықтан қосымшаларды өшіру процесі де операциондық жүйе басқаруымен өтеді.

Аппараттық құралдармен өзара әрекеттесуді қамтамасыз ету. Аппараттық құралдармен өзара әрекеттесу драйверлер деп аталатын басқарудың арнайы программалық құралдарының көмегімен орындалады. Қазіргі ОЖ (Windows) құрылғылар драйверлерін орнатумен және оларға қосымшалардың басқарылуын берумен байланысты барлық функцияларды өзіне алады. ОЖ қосылатын құрылғылар арасында ресурстарды динамикалық таратуды қамтамасыз еткен кезде, қосылатын құрылғылдардың көбі өздігінен орнатылатын (plug-and-play) болып табылады

Компьютерге қызмет көрсету. Компьютерге қызмет көрсету функциясы әдетте ОЖ базалық құрамына арнайы қызмет қосымшаларын қосу арқылы қамтамасыз етіледі. Оларды қатарына жатады: дискілерді тексеру құралдары, дискіні "қысу" құралдары, виртуалды жадыны басқару құралдары, дискіні кэштеу құралдары және мәліметтердің қосымша көшірмесін алу құралдары.

Операциондық жүйелердің қосымша функциялары. Оларға компьютерлік желілерде жұмыс істеуді, санкционирленбеген қатынаудан мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету, т.б. жатады. Сонымен қатар қазіргі ОЖ құрамына қарапайым есептерді шешуге арналған қолданбалы программалық қамтылудың минималды жиынтығы кіреді: мәтіндік құжаттарды, суреттерді, дыбыс жазуларды редактрлеу, математикалық есептеулерді орындау, күнделік жүргізу және т.б.

MS DOS операциондық жүйесі. MS DOS негізгі түсініктері - шақыру, файл, каталог, ағымдағы диск, ағымдағы каталог, файл адресі. Негізгі бұйрық файлдары.

MS DOS (Microsoft Disk Operating System – Microsoft фирмасының дискілік операциялық жүйесі). «Дискілік» сөзі – бұл жүйе дискіден жұмысқа жіберіледі дегенді білдіреді. 1981 Microsoft компаниясында ІВМ тапсырмасы бойынша жасалынған. Ол ІВМ РС компьютерлерін жасайтын.

MS DOS кемшіліктері: Біріншіден, MS DOS бір есептік (однозадачная) ОЖ қалпында қалды. Бірнеше DOS-программаны жіберуге мүмкіндігі жоқ. Екіншіден, MS-DOS-та көптеген құрылғыларды қолдауы шектеулі. Үшіншіден, MS-DOS-та пайдаланушының өз интерфейсін (меню, иконкалар) жасауға қажетті құралдардың болмауы.

MS DOS қолдану аймақтары: автомобильдің болуы өз аяғымызбен жүруді тоқтатпайтыны сияқты Windows бар болуы MS DOS және DOS программаларының қажеттігін алып тастамайды, бірақ өте қысқартады. Қазіргі кезде дейін әр түрлі қызметте DOS-программасы табысты жұмыс істеуде, басқадай операциялық жүйе (ОЖ) қолдану мүмкін емес немесе экономикалық жағынан тиімсіз.

Windows операциялық жүйесі бүліккен жағдайда (бұл жиі кездеседі) жұмыс істемей қалу себебін зерттеу үшін және оларды жөндеуде MS DOS және DOS қолдануға тура келеді.

Windows операциялық жүйесі MS DOS үсіне қосымша болып табылады. Олардың эффективтті пайдаланылуы үшін MS DOS-ты реттей білу керек.

MS DOS (версиялары)

MS DOS 7.0 версиясы Windows 95 құрамында болады. MS DOS-тың бұл версияны жеке операциялық жүйе емес, Windows 95-тың жүйесіне кіретін система-ішілік (подсистема), MS DOS-тың алдың версияларымен үйлесуін қамтамасыз етуге қызмет етеді деп қарастырған дұрыс.

DOS операциялық жүйесін алғашқы жүктеу (загрузка)

Бұл жұмыс автоматты түрде сынадай жағдайда орындалады:

• Компьютердің электрмен қамтамасыз етуінқосқан кезде (тоққа қосқанда)

• Reset батырмасын (компьютер корпусында) басу арқылы

DOS-пен жұмыс істеу кезінде DOS қалыптап артық жүктеу (перезагрузка) Ctrl+Alt+Del батырмаларын бірмезгілде басы арқылы орындалады.

Пайдаланушының DOS-пен диалогі (өзара әрекеті) пайдаланушының DOS шақыруына жауап ретінде енгізетін символдардың команда – жолы түрінде жүргізіледі. Пайдаланушының әр командасы DOS әр түрлі әрекетті орындауға тиіс екенін білдіреді. Мысалы файлды қағазға жазу немесе каталог мазмұнын (оглавление) экранға шығару, т.б. DOS командасы команда атауынан немесе программа шақыруынан тұрады немесе бос орынмен бөлінген параметрлерден құралуы мүмкін. Әр команданы енгізу Enter клавишасын басумен аяқталады.