ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.11.2021
Просмотров: 5535
Скачиваний: 10
546
полярлық липидтерден (ФЛ мен бос холестерин) тұратын
қабықпен қапталады. Ол басқа жасушалардың мембраналарынан
фосфолипидтік
бір
қабаттан
тұруымен
ерекшеленеді.
Липопротеид қабығының маңызды бөлшегі болып нәруыздар
(апопротеидтер немесе апо} есептеледі.
Адамның
қан
плазмасында
липопротеидтердің
мына
топтарын
ажыратады:
хиломикрондар
(ХМ),
өте
төмен
тығыздықты
липопротеидтер
(ӨТТЛП),
немесе
пре-β-
липопротеидтер
(пре-
β
-ЛП);
төмен
тығыздықты
липопротеидтер (ТТЛП), немесе β-липопротеидтер (β -ЛП);
аралық тығыздықты липопротеидтер (АТЛП) және жоғары
тығыздықты липопротеидтер (ЖТЛП), немесе α-липопротеидтер
(α
-ЛП).
Холестерині
көп
тағамды
ұзақ
мерзімде
қабылдағанда ӨТТЛП мен ТТЛП-де холестериннің деңгейі
көтеріліп, үшглицеридтердің мөлшері азаяды.
Дені сау адамдардың қан плазмасында аш қарынға
анықтағанда әрбір 1 литріне 0,8-1,5 г. ӨТТЛП, 0,2-0,75 г
АТЛП, 3,2-4,5 г ТТЛП, 2,7-4,3 г ЖТЛП болады.
Липопротеидтердің нәруыздық бөлшектерін апопротеидтер
( немесе апо) дейд3. Олар α- немесе β-глобулиндерге
жатады.
Апопротеиндер
липидтерді
еритін
түрлеріне
ауыстырып, қанмен тасымалдануын жеңілдетеді. Ұлпа және
дәнекер тін жасушаларының сыртқы қабықтарында В және Е
апопротеиндерге арнайы рецепторлар болатыны дәлелденген.
Бұл рецепторлар апо В-сы бар (ТТЛП, АТЛП), апо Е-сы бар
(ЖТЛП) липопротеидтерді байланыстыра алады.
Фибробластардың, артериялардың тегіс ет жасушаларының
және лимфоциттердің сыртқы беттерінде ТТЛП бөлшектерін
байланыстыратын арнайы рецепторлар болады. Бір рецептор
37°С
дене
қызымында
І500-7000
ТТЛП
бөлшегін
байланыстырады. «Рецептор - ТТЛП бөлшегі» байланысы апо В
-ның қатысуымен болады. Ары қарай бұл байланыс жасушамен
мөлшермен 3 мин ішінде қоршалынып алынады. Есеп бойынша
ұлпа және дәнекер тін жасушалары ТТЛП-мен бірге тәулігіне
шамамен 1 г холестерин сіңіреді.
Ядросы бар қандайда болмасын жасуша бос холестериннің
бір бөлшегін өз мембранасын құруға немесе қалпына
келтіруге пайдаланып, оны артынан эфирге айналдырып
құтылуға
тырысады.
Әдетте
бос
холестерин
жасуша
мембраналарының міндетті құрылымдық бөлшегі болады. Жасуша
холестерин эфирін ыдыратып, босаған холестеринді өз
мұқтаждығына (мысалы, жасуша бөлінгенде мембрана құруына,
стероидты гормондар түзуіне т. б.) пайдаланады. Сау
адамда барлық плазмадағы холестериннің 2/3-сі ТТЛП-ердің
құрамында болады. Тін жасушаларының сыртқы беттерінде
ТТЛП-ді
байланыстыратын
рецепторлар
болады.
Тектік
547
ақаулардың
нәтижесінде
отбасылық
эссенциалық
гиперхолестеринемия немесе гиперлипопротеидемия кездерінде
ұлпа және тін жасушаларының беттерінде рецепторлардың
болмауы немесе тапшылығы байқалады. Осыдан қан плазмасының
ТТЛП-рі жасушаға мүлде түспейді немесе аз түседі. Бұл ТТЛП
мен холестериннің деңгейі қанда көтерілуіне әкеліп,
атеросклероз және жүректің ишемиялық ауруы ерте дамуын
туындатады.
ТТЛП-ге арнайы рецепторлардың жасушаларда азаюы сыртқы
орта ықпалдарының әсерлерінен болады. Мәселен, тағаммен
көп мөлшерде холестерин мен қаныққан май қышқылдарын артық
қабылдағанда бауырда холестериннің тіпті аз жиналуының
өзінде оның жасушаларында ТТЛП-ге арнайы рецепторлардың
құрылуы тежеледі. Бұл липопротеидтердің қандағы деңгейі
көтерілуіне әкеледі. Адамның жасы ұлғаюына қарай бұл
рецепторлардың саны азаяды.
ЖТЛП қаннан және жасушалардан холестеринді бауырға
тасымалдайды. Онда ол өт қышқылдарына айналып, өтпен
сыртқа шығарылады. Сол себепті ЖТЛП атеросклероз дамуынан
сақтандырады,
антиатерогендік
әсер
етеді.
Басқа
липопротеидтер,
әсіресе
ТТЛП,
холестериннің
қан
тамырларының қабырғаларына жиналуына және атеросклероз
дамуын әкеледі.
- сурет. Липопротеидтердің организмдегі оралымдары.
Кейбір заттардың ТТЛП-ге тін жасушаларының сыртқы
беттерінде арнайы рецепторлардың түзілуін көбейтетіні
548
байқалды. Оларға холестирамин (квестран) жатады. Осындай
ТТЛП-ге
бауыр
жасушаларында
рецепторлар
түзілуін
күшейтетін және холестериннің өт қышқылына дейін тотығуын
арттыратын жаңа дәрі-дәрмектер шығару атеросклероздан
сақтандыру мен оны емдеу, тәсілдерінде өте пайдалы болуы
сөзсіз.
Гиперхолестеринемия екі жағдайда дамуы мүмкін:
● тамақпен организмге холестерин көп түскенде, олар
ТТЛП-ді
жасушалардың
рецепторларымен
байланыстыру
мүмкіншілігінен артып кетуі ықтимал. Осыдан жануарларды
тым артық холестерині бар тамақпен қоректендіру арқылы
атеросклероз дамуын байқауға болады. (Н. Н. Аничков, С. С.
Халатов);
●
жасушаларда
ТТЛП-ге
арнайы
рецепторлардың
аз
болуынан липопротеидтердің алмасуы бұзылады. Бұл кезде
гиперхолестеринемия негізінен эндогендік холестериннің
артық тузілуінен дамуы мүмкін. Бұл жағдайда тамақпен
холестериннің артық түсуі қандағы холестериннің деңгейін
одан сайын арттырады.
Бүгінгі
күні
«атерогендік
липопротеидтерсіз
атеросклероз да болмайды»— деген түсінік қалыптасқан (А.
Н. Климов, 1987). Тек атерогендік липопротеидтер, әсіресе
олардың
өзгерген
түрлері,
артерия
қабырғаларының
жасушаларымен өзара әрекеттесіп, атеросклероз туындатады.
Атеросклероз туындататын (атерогендік) липопротеидтерге:
төмен тығыздықты липопротеидтер (ТТЛП), аралық тығыздықты
липопротеидтер
(АТЛП)
және
өте
төмен
тығыздықты
липопротеидтер (ӨТТЛП) жатады. Олардың атерогендік қасиеті
құрамында апопротеин В-молекуласы (апо В-сы) болуымен
байланысты.
Жоғары тығыздықты липопротеидтер атеросклероз дамуынан
сақтандыратын болғандықтан антиатерогендік липопротеидтер
деп аталынады.
Атеросклероздың пайда болу және даму жолдарында,
липопротеидтердің өзгерістерімен бірге, олар мен артерия
қабырғаларының өзара қатынастарының және өзара әсерлерінің
бұзылыстары маңызды деп есептеледі.
Атеросклероз тұқым қуатын немесе жүре пайда болған
гиперлипопротеид- емиялардың нәтижесінде дамиды. Оның
даму жолдарында қан тамырларының ішкі қабығына артық
сіңбеленуге әкелетін қанда ТТЛП мен ӨТТЛП-дің деңгейі
көтерілуі маңызды орын алады. Бұл липопротеидтер қан
тамырлары қабырғаларындағы жасушалармен екі түрлі жолмен
қамтылады:
● эндотелий жасушалары ТТЛП-ді сыртқы қабықтарындағы
арнайы В-, Е-рецепторларымен байланыстырып, ішіне сорып
549
алады. Бұл қүбылысты
эндоцитоздық қамту
деп атайды. Бірақ
бұл жолмен эндотелий жасушаларының липопротеидтерді қамтуы
тек
жасушаны
холестеринмен
қажетті
мөлшерде
ғана
қамтамасыз ету үшін болады. . Бұл кезде жасушаларға енген
липопротеидтер лизосомалармен бірігіп кетеді. Осыдан ТТЛП
нәруыздар мен холестерин эфирлеріне ыдыратылады. Нәруыздар
аминқышқылдарына ыдыратылып, жасушалардан шығарылады.
Холестерин эфирлері ыдыратылып, холестерин босап шығады.
Бос холестерин лизосомадан цитоплазмаға ауысады. Содан ол
жасуша мембранасы құрылуына, стероидтық гормондар түзуге
т.б. мақсаттарда пайдаланылады. Бірақ тым артып кеткенде
холестерин
май
қышқылдарымен
байланысқан
эфирлері
түрлерінде жасушада жиналып қалады. Ол өз алдына
атерогендік липопротеидтердің жасуша ішіне енуіне қажетті
жаңа В-, және Е-рецепторлардың өндірілуін азайтады. Бұл
кезде жасушада холестерин мен липопротеидтердің жинақталуы
болмайды. Сондықтан артериялардың эндотелий жасушаларымен
липопротеидтердің қамтылуы азаяды. Содан липопротеидтер
мен холестериннің эндотелий жасушаларының астына, интимаға
өтуі көбеймейді. Атеросклероз тек осы интима қабатында
дамиды.
●
липопротеидтердің
интимаға
өтуі,
көрсетілген
рецепторлардың қатысуынсыз, басқа жолдармен болады деп
есептеледі. Ол
пиноцитоздық қамту
жолымен болады. Бұл
кезде
эндотелий
жасушалары
қан
плазмасынан
майда
тамшыларды, оларда еріген заттарды жұтып, екінші жағына
шығарады және ТТЛП-дің және холестериннің мөлшері қан
плазмасында неғұрлым көп болса, соғұрлым пиноцитоздық
жолмен артериялардың ішкі қабығына олардың тасымалдануы да
көп
болады.
Холестериннің
бұл
жолмен
тасымалдануы
реттелінбейді. Бұдан басқа да липопротеидтердің ретсіз
тасымалдану
жолдары
болады
(төменде
қараңыз).
Бұл
тасымалдау жолын скевенджер – қамту (ағыл. sсаvеngег
uptake) деп атайды. Эндотелий жасушалары макрофагтарға тән
қызмет атқарады.Артериялардың эндотелий жасушаларында
пиноцитоз бен скевенджер-қамту бір мезгілде өтулері мүмкін
және екеуі де эндоцитоздық көпіршіктер пайда болуын
туындатады.
Бірнеше
көпіршіктер
бірігіп,
жасуша
цитоплазмасы арқылы жарып өтетін өзекшелер пайда болуына
әкелуі мүмкін. Бұл өзекшелермен липопротеидтер қан
плазмасынан
эндотелий
асты
кеңістіктерге
(интимаға)
тікелей
тасымалдануы
ықтимал.
Сонымен,
эндотелий
жасушаларының
В-,
Е-рецепторларының
қатысуымен
липопротеидтерді қамтуы азайғанда, эндоцитоздық қамтудан
басқа, соның ішінде ең алдымен скевенджер — қамту жолы
әсерленеді.
550
Эндотелий жасушаларымен қамтылған липопротеидтердің
жартысы, оның ішінде ұсталып қалмай, екінші жағына
экзоцитоз жолымен өтіп, эндотелий жасушаларының астыңғы
қабатына түседі. Липопротеидтердің екінші жартысы жасуша
ішінде ыдыратылады. Қанда холестериннің деңгейі көтеріліп
кеткенде
эндотелий
жасушаларымен
липопротеидтердің
қамтылуы көбейіп, эндотелий қабатының астына тасымалдануы
жоғарылайды.
Оның
негізінде
бір
жағынан
эндотелий
жасушаларының
құрылымдық
және
әрекеттік
өзгерістері
маңызды
болса,
екінші
жағынан
липопротеидтердің
өзгерістерінің маңызы бар.
Қан плазмасынан липопротеидтер субэндотелий қабатына
эндотелий жасушаларының арасындағы кеңістіктер арқылы да
өтуі ықтимал. Гиперхолестеринемия кезінде бұл кеңістіктер
кеңиді.
Адреналин, норадреналин, серотонин, ангиотензин-II,
брадикинин және холестерин эндотелий жасушаларын жиырып,
олардың арасындағы кеңістіктерді кеңітеді. Никотин де
осындай әсер етуі мүмкін.
Кейбір ғалымдардың пікірлері бойынша артериялардың
қабырғаларына липопротеидтердің өтуі бүлінген эндотелий
қабаттары арқылы болады. Эндотелий қабатының бүліністері
қан
айналымның
бұзылыстарынан,
уытты
заттардың
әсерлерінен, тромбылар құрылуынан т.б
.
жағдайлардан пайда
болады. Эндотелий қабатының бүлінген жерлері арқылы қан
плазмасындағы липопротеидтердің тамыр қабырғаларындағы
тегіс ет жасушаларымен және интиманың фагоциттерімен
түйісуі болады.
Сайып келгенде артерия қабырғаларына липопротеидтер
мен холестериннің жиналып қалуы қанның, қан тамырларының
эндотелий,
ішкі,
орталық
және
сыртқы
қабықтарының
жағдайларынан байланысты (-кесте).
- кесте
Артерия қабырғасына липопротеидтердің өтуіне және онда
жиналуына әсер ететін ықпалдар*
Әсер
ететін
жері
Ықпалдар
Әсер ету түрі
Қан
төмен,
өте
төмен,
аралық
тығыздықты
липопротеид тердің және
олардың
өзгерген
түрлерінің
деңгейі
көтерілуі
Липопротеидтердің
(ЛП)
артериялардың
ішкі
қабығына (интимасына) өтуі
көбеюі