ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 18.11.2021
Просмотров: 5593
Скачиваний: 10
321
және кариолиз) байқалады. Ядродағы ядыршықтардың саны мен
құрылымы өзгереді.
Ядроның бүлінуімен бірге жасуша ішіндегі кедір-бүдыр
эндоплазмалық
торшалардың,
рибосомалар
мен
Гөлдж
кешендерінің
мембраналары,
бұзылыстарына
байланысты
жасушаларда нәруыздар, ферменттер, гормондар түзілуі де
бүлінеді. Тегіс эндоплазмалық торшалардың мембраналары
бұзылуынан
жасуша
ішінде
үшглицеридтердің,
май
қышқылдарының, стероидтардың, фосфолипидтердің түзілуі
бүлінеді.
Лизосомалардың
мембранасы
бүлінуі
нәтижесінде
гидролиздік ферменттер (қышқыл фосфатаза, ДНК-аза, РНК-
аза, катепсин Д т. б.) босап шығады. Олар айналасындағы
жасушаларды ыдыратып, тіршілігін жояды.
Гендік құрылымдарының бұзылыстары.
ДНК молекуласының құрылымы бұзылуы немесе оның ыдырап
кетуі жасуша тіршілігінің жоғалуына жиі әкеледі. Оның
бүліністері мына себептерден болуы ықтимал:
● ДНК молекуласына өте күшті иондағыш сәулелер, бос
радикалдар, майлардың гидроасқын тотықтары т.б. әсер
етулерінен оның құрамбөлшектері бүлінеді;
● нуклеаза ферменттері қатты әсерленіп кеткенде ДНК
ыдырайды;
●
белсенділігі
қатты
көтерілген
трансфераза
ферменттерінің әсерлерінен нуклеотидтердің арасындағы
байланыстар үзіліп, ДНК молекуласын ыдыратады.
Осыдан:
♣ гендердің мутациясы;
♣
дерттік
гендердің
(мәселен,
онкогендердің,
апоптоздық гендердің) әсіреленіп кетуі;
♣
тіршілікке
маңызды
(мәселен,
ферменттердің
түзілуін қадағалайтын) гендердің белсенділігі төмендеп
кетуі;
♣ геномға бөтен текті ДНК (мәселен, вирустың ДНК-сы)
еніп кетуі (трансфекция);
♣ бүлінген ДНК молекуласының қалпына келуі бұзылуы –
тектік
ақпараттың
бұзылыстарына
әкеледі.
Бұндай
өзгерістер сау жасушаның өспе жасушасына айналуында
маңызды орын алады.
Жасуша қызметтері реттелулерінің бұзылыстары.
Тін жасушалары жүйкелік-эндокриндік, паракриндік және
аутокриндік жолдармен реттелінеді. Осыған байланысты ағза
мен тіннің жүйкеленуі бұзылғанда жасушаларда дистрофия
дамып, мүшенің семіп қалуы болады. Ішке сөлденістік
бездердің гормондарының тым артып кетуінен немесе олардың
322
болмауынан жасушалардың дамуы, жетілуі және нақтылануы
бұзылады. Паракриндік реттелу – деп көршілес орналасқан
жасушалардың әртүрлі гормондық заттар, цитокиндер, өсу
факторларын т.б. кесек молекулалар бөліп шығарып, нысана
жасушалардың өсіп-өнуін, жетілуі мен нақтылануын, өзіне
тән міндеттемелерін атқаруын реттеуді айтады. Жасуша
мембраналарындағы
оларды
қабылдайтын
рецепторлардың
бұзылыстарынан паракриндік реттелу өзгереді.
Аутокриндік реттелу қатерлі өспе жасушаларына тән
құбылыс. Өспе жасушалары жоғарыда келтірілген реттелу
жолдарына бағынбай өзбеттерінше өзін-өзі реттеп өседі
(Өспе өсуін қараңыз).
Жасуша бүліністерінің көріністері.
Жасуша
бүліністерінің
көріністеріне
әртүрлі
дистрофиялар,
дисплазиялар
дамуы
және
жасушаның
тіршілігін жоғалтуы жатады.
Дистрофиялар – деп жасушаларда зат алмасуларының
бұзылыстарынан
олардың
тіршілігі
өзгеруіне
әкелетін
құрылымдық және функциялық өзгерістерді айтады.
Олар мына
жолдармен дамуы мүмкін:
●
қалыпты
жағдайларда
жасушаларда
кездеспейтін
ауытқыған заттардың түзілуімен (мәселен, нәруыздардың
күрделі қанттармен кешендері - амилоидтар түзілуі);
● бір қоспалардың басқа қосындыларға артық ауысып
кетуімен (мәселен, көмірсуларының майларға, көмірсулары
мен майлардың нәруыздарға ауысуы);
● жасуша ішілік құрылымдардың немесе заттардың ыдырап
кетуімен
(мәселен,
мембранадағы
нәруыздық-липидтік
кешеннің ыдырауы);
● жасушалар мен жасуша аралық заттарда органикалық
және бейорганикалық қоспалардың сіңбелері пайда болуымен
(мәселен, атеросклероз кезінде артериялардың ішкі қабығы
жасушаларында төмен тығыздықты липопротеидтер мен Са
2+
-
иондарының сіңбелері болуы).
Зат алмасуларының бұзылу түрлеріне қарай нәруыздық
(диспротеиноздар),
майлық
(липидоздар),
көмірсулық,
пигменттік, минералдық дистрофияларды ажыратады. Олардың
жеке тобына
жинақталу аурулары
жатады.
Дисплазиялар - жасушалардың құрылымы, зат алмасулары
мен атқаратын міндеттемелерінің тұрақты өзгерістерімен
қабаттасатын олардың дамуындағы нақтыланудың бұзылыстары.
Жасушаның нақтылануы оның тектік ақпаратына байланысты.
Жасушалық дисплазия өспе өсуіне тән құбылыс. Бұл кезде
жасушалардың көлемі ұлғаяды, пішіні өзгереді, олардың
ішінде әртүрлі қоспалар пайда болады. Жасуша ішілік
323
құрылымдардың арақатынасы өзгереді.
Дисплазиялардың бір түрі болып метаплазия есептеледі.
Метаплазия - деп белгілі ағза жасушаларының басқа тін
жасушаларына айналып кетуін айтады.
Мәселен, асқазан
жасушалары ішек жасушаларына айналып кетеді.
Жасушалардың
тіршілігін
жоғалтуы.
Жасушалардың
тіршігін жоғалтуы некроздық және апоптоздық жолдармен
болады.
Некроз
(грек. песгоs - өлі) -
деп жасуша тіршілігінің
қайтымсыз жоғалуын айтады
Ол дистрофияның соңғы
сатысында немесе төтенше бүліндіргіш ықпалдың тікелей
әсерінен
дамиды.
Тіршілігін
жоғалтқан
жасушалардың
айналасына
фагоциттер
шоғырланып,
қабыну
үрдісі
байқалады.
Некрозға
ұшыраған
жасушалар
лизосомалық
ферменттердің және оттегінің белсенді бос радикалдарының
қатысуымен ыдыратылады. Жасуша құрылымдарының осындай
жолдармен өзін-өзі ыдыратуын
аутолиз
дейді. Бүлінген және
некрозға ұшыраған жасушалардың ыдыратылуы фагоциттердің
және микробтардың протеолиздік ферменттерінің қатысуымен
болады.
Жасушалардың
некрозға
ұшырау
алдындағы
жағдайын
некробиоз
дейді. Бұл кезде пайда болған өзгерістер
қайтымсыз
өзгерістерге
жатады
және
некроз
дамуына
әкеледі.
Апоптоз
-
жасушаның алдын-ала бағдарланған гендік
ақпараты
бойынша
тіршілігін
жоюы.
Оның
дамуын
қадағалайтын екі түрлі гендер белгілі. Апоптоз дамуын
тежейтін ген Bcl-2 қадағалауымен антиапоптоздық нәруыз
түзіледі.
Ол
митохондрийлардың
мембранасының
өткізгіштігін
төмендетіп,
жасуша
цитоплазмасына,
апоптозды сергітетін фактор - цитохром С шығарылуын
азайтады. Апоптозды күшейтетін нәруыз Bad, Bax гендерімен
және супрессор гендер Rb (ретинобластома), p53 гендерімен
қадағаланады.
Осы
нәруыздың
түзілуінен
эндонуклеаза
ферментінің
белсенділігі
артып,
ДНК
молекуласы
бөлшектеліп кетеді. Апоптоздың гендік бағдарламасын
дабылдық ақпарат жүзеге асырады. Ал, некроз бүліндіргіш
ықпалдың әсерінен дамиды. Некроздың нәтижесінде жасушаның
ыдырауы болып, оның ішіндегі заттар жасуша аралық
кеңістікке
босап
шығады.
Босап
шыққан
лизосомалық
ферменттер айналасындағы тіндерді ыдыратады. Ал, апоптоз
кезінде жасушаның ыдыраған құрамбөлшектерін фагоциттер
жеп қояды. Некроз әрдайым дерттік үрдіс. Ал, апоптоз
көптеген
табиғи
болмыстық
үрдістердің
барысында
байқалады. Сонымен бірге ол бүліндіргіш ықпалға жасушаның
бейімделуі түрінде де кездеседі. Некрозға қарағанда
324
апоптоз энергия пайдаланып өтеді және ол нуклеин
қышқылдары мен нәруыздар түзілуін қажет етеді.
Апоптоз кезінде жасуша тығыздалып, ядросы ыдырайды,
ДНК молекуласы бөлшектенеді. Артынан жасуша бөлшектеніп,
апоптоздық денешіктер пайда болады. Оларды макрофагтар
мен нейтрофильдер жеп қояды. Бұл кезде ешқашан қабыну
дамымайды.
Апоптозды дамытатын дабылдық түрткілер
мембрана арқылы
әсер ететін
немесе
жасуша ішілік
болып екіге ажыратылады.
Мембрана арқылы әсер ететін дабылдық түрткілерге
өспелерді жоятын фактор (ӨЖФ) және CD95L молекуласы
жатады.
Бұлар,
жасуша
мембранасындағы
сәйкес
рецепторларға әсер етіп, апоптоз дамуына әкеледі. Сонымен
бірге апоптоз жасушаның бөлініп көбеюін және жетілуін
реттейтін өсу факторлары мен цитокиндердің, гормондардың
болмауынан да дамуы мүмкін
Жасуша ішілік түрткілерге: жасуша ішінде Н
+
-, Са
2+
-
иондарының жиналып қалуы, бос радикалдар, жасуша ішіндегі
вирустар,
ядролық
рецепторлар
арқылы
әсер
ететін
гормондар
(глюкокортикоидтық,
минералокортикоидтық,
тиреоидтық гормондар) жатады. Жасуша ядросында ДНК
молекуласының
қалпына
келуінің
бұзылуы
да
апоптоз
дамытады.
Жасуша бүліністерінің түрлері.
Жасушаның бүліністері: жіті және созылмалы, біріншілік
(тікелей себепкер ықпалдан) және салдарлық (себепкер
ықпалдан
пайда
болған
белсенді
биологиялық
әсерлі
заттардың ықпалдарынан), толық және үлестік (жасуша
бөлшектерінің), қайтымды және қайтымсыз, спецификалық
және бейспецификалық болып ажыратылады.
Спецификалық
бүліністер
деп
туындатқан
себепкер
ықпалға ғана тән өзгерістерді ұғады.
Бұндай бүліністер
сирек кездеседі. Мәселен, осмостық қысымның көтерілуі
қандай
да
болмасын
жасушаның
ісінуіне,
қабығының
керілуіне және оның тұтастығының бұзылуына әкеледі. Қанда
әлдостеронның
деңгейі
көтерілуі
әртүрлі
жасушаларда
натрий ионының жиналуына әкеледі. Жарақаттану кезінде
жасуша мембранасының жыртылуы, синил қышқылының әсерінен
цитохромоксидаза ферментінің белсенділігі жоғалуы осы
бүліндіргіш әсерлерге ғана тән өзгерістер.
Көпшілік жағдайларда әртүрлі бүліндіргіш ықпалдар әсер
еткеннен кейін жасушаларда біркелкі өзгерістер дамиды.
Бұндай өзгерістерді
бейспецификалық өзгерістер
дейді.
Оларға жоғарыда көрсетілген мембрананың өткізгіштігі
көтерілуі, рецепторлық, насостық, каналдық қызметтерінің
бұзылыстары және мембраналық потенциалдың өзгерістері,
325
жасуша ішінде ацидоз дамуы т.с.с. жатады.
Бүліндіргіш ықпалдарға жасушаның бейімделу жолдары.
Бүліндіргіш әсер әлсіз, немесе жасушаның қалпына келу
қабілеті
жақсы
болғанда,
қорғаныстық-икемделістік
тетіктер қосылады. Олар әртүрлі бағыттарда болады:
●
жасушаның энергиямен қамтамасыз етілуіне қажетті:
♣
жасуша
глюкозаны
оттегісіз
ортада
ыдыратып
(анаэробтық гликолиз) шамалы болса да энергия (АТФ)
түзеді;
♣
тотығу-фосфорлану
үрдістеріне
қатысатын
ферменттердің белсенділігін арттырады;
♣ митохондрийлар ұлғайып, олардың гипертрофиясы
дамиды;
♣ жасуша ішінде АТФ энергиясын тасымалдауға қатысатын
ферменттер
(адениннуклеотидтрансфераза,
креатинфосфокиназа) әсерленеді;
♣ АТФ энергиясын пайдалануға қажетті ферменттердің
(АТФ-азалардың) белсенділігін күшейтеді;
♣ жасуша өзінің атқаратын қызметін шектеп, энергияға
деген мұқтаждығын азайтады;
♣ жасушада, энергия жұмсауды қажет ететін, түзілістік
үрдістер азаяды.
●
жұқпаларға, химиялық улар мен уыттарға қарсы:
♣ микросомалық ферменттердің белсенділігі артып,
уытты заттарды тотықтыру, тотықсыздандыру, метил тобынан
айыру т.б. жолдармен уытсыздандырады;
♣ эндоплазмалық торшалардың, рибосомалардың, Голдж
кешенінің қызметтері артуы ауру туындататын инфекциялық,
химиялық заттарды ыдырататын ферменттердің, нәруыздардың,
гормондардың, вирустарға қарсы интерферондардың түзілуін
күшейтеді;
♣ жасуша буферлік жүйелерін қосып, қышқылдық-сілтілік
үйлесімді реттейді.
● жасуша мембранасы бүліністеріне қарсы:
♣
антиоксиданттық
ферменттердің
(
супероксиддисмутаза, каталаза, глютатионпероксидаза т.б.)
түзілуін арттырады;
♣ бүлінген мембрана бөлшектерін қалпына келтіреді.
●
ДНК молекуласының гендік ақаулары кездерінде:
♣ бүлінген немесе бөтен текті бөлшегін дер кезінде
тауып аластайды;
♣ оның үзілген жерлерін жояды;
♣ оның бүлінген бөлшегін қалыпты бөлшектермен
ауыстырады;
♣ онда транскрипция, трансляция үрдістерін қалпына
келтіреді.