ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 23.11.2023
Просмотров: 19
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Желсіз түнде жарық ай...» - Абайдың 1888 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 5 шумақтан тұрады. Өлең - ақынның табиғат көріністерін, махаббат сырларын кестелі тілмен айшықтаған әлем поэзиясындағы шоқтығы биік туындыларының бірі. Онда пәк, таза махаббаттың белгісіндей жарық айлы, желсіз түн... жан толқынысына үн қосып, сыбырласқандай қалың ағаш жапырағы, жүрексінген көңіл, бұлықсыған сөзіммен астасып, көлеңкелі, терең сайға гүрілдей құлаған өзен дыбысы, осындай сырлы, сұлу түнде, әлдеқайдан естілген сазды ән, тынымсыз тірлік алмағайып уақыт дабылындай бейсауат үрген ит пен үздік-создық айтақ астында сүйгенімен жолығуға аулаққа асыққан сұлу қыз жанды бейнедей ерекше лирикалық леппен тамаша суреттеледі. Бір ғажабы, өзгеше сезім құрсауындағы сұлу қыз жоқ, жай ғана қыз –түн жамылып, сүйгенімен кездесуге шыққан қыз туралы тек өлеңнің 3-шумағында ғана, онда да соңғы тармақтарда айтылады. Ақын оған дейін түнгі табиғаттың әсем көрінісін нәзік поэзия тілімен өрнектейді. Бірақ келесі толқын әсем, тіпті жаныңды рахатқа бөлейтін суретке мүлде басқаша кейіп береді. Үстірт қарағанда бұрылыс шұғыл сияқты. Қас қаламгердің шеберлігі де осында. Әуелі көңілдің жаңа ырғағына көшер, әрі тек қана қазақ тіршілігіне сыйысар көріністер келтіреді, ол - тау жаңғыртқан ән, үрген ит пен айтақ даусы. Бір ғажабы, ақын атап көрсетпесе де, ән - сырлы, мұңды, әуезді, иттің үрісі мен оған қосыла шыққан айтақта зіл, қатер белгісі жоқ: «Тау жаңғырып, ән қосып, Үрген ит пен айтаққа...». Бұл - өлеңнің алғашқы шумақтары арқылы көңілде берік орныққан сыршылдықтың нәтижесі. Көңіл күйі ғана алмасқан жоқ, қас зергер шығарманың заттық құрылымында да жаңа сапаға қарай ойысады: әлгінде ғана назарда жансыз табиғат тұрса, енді жанды тіршілік лүпілі естіледі. Сондықтан да келесі тармақтарда адамның - жол тосқан қарақшы, кеш қалған жолаушы емес, сүйгенімен кездеспек жас сұлудың шыға келуі табиғи қабылданбақ. «...Келмеп пе едің жол тосып, Жолығуға аулаққа?!». Қандай қыз, қандай сезімдер жетелеген жан - кімге болса да айқын. Абай кейіпкерлерінің сезім толғаныстарын айналада болып жатқан жалпы суреттер арқылы бейнелеген. Санадағы сәуле - желсіз түн, жарық ай, тасыған өзен суреттері - кері шағылысып, құпия кездесуге, бәлкім, өз өміріндегі ең алғашқы махаббат сұхбатына бет бұрған қыздың жүрек лүпілімен астас жарастық табады. Айлы түн, дірілдеген сәуле, қамсыз да бейбіт дыбыстар, оңашаға асыққан қыз - бәрі келісімді үндестікте. Сыртқы әсерді көкірек сыздатар сырға айналдырып, сезім қылын шегіне жеткере бұраған ақын өңді бірде ағытылады. Сырлы түн де жоқ, сүйген жігіт те жоқ, қыз сезімі - жаңағы табиғат көріністерінің тікелей ішкі толқынысқа ұласуы, рухы таза, жаны нәзік сұлудың
жүрек лүпілі.
«Таймаңдамай тамылжып,
Бір суынып, бір ысып,
Дем ала алмай, дамыл қып,
Өлең қағып, бос шошып.
Сөз айта алмай бөгеліп,
Дүрсіл қағып жүрегі.
Тұрмап па еді сүйеніп,
Тамаққа кіріп иегі?»
Кенет жүрекке мұң құйылады. Кешелі-бүгінді болған, болып жатқан жай емес, жекелік сипаты мол, нақты сезім күйінің суреті екен, өтіп кеткен бағзы бір күндерден қалған естелік екен, жасы жеткен немесе заманы озған жанның енді қайталанбас бақытты сәті екен. Өлең әсері ең соңғы жолдарда, «Тұрмап па енді сүйеніп» дейтін, өткен шақ формасындағы тіркестен соң бұрынғыдан әрмен күшейе тұседі. Енді манадан бері көзге шалынбаған, сүттей түнді сырттай бақылап, именшек сұлудың жолын тосып тұрған жігіт - дәл қазіргі мезетте сол бір қимас кезін мұңды сағынышпен еске алушы ақын (немесе оның лирикалық кейіпкері) бой көрсетеді және сәт озған сайын тұлғалана, еңселене түседі. Сипатталған сурет, бейнеленген сезім-қаншама заманнан бері іште тұнған, санада сүзіліп, түйсікте таңбаланған сырлы әуез - ер жігіттің дарқан жаны, кіршіксіз көңілімен қоса адамдық бейне, рухани биігін де айқын танытады. Өлең 7, 8 буынды жүйеде қалыптасқан. 1-, 2-, 3-, 5- шумақтары шалыс ұйқаспен кестеленсе, 4-шумағы шұбыртпалы ұйқаспен өрнектелген. Шығарма алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Өлең басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында 5-шумақтың 2-жолы «Лүпілдеген жүрегі» делінсе, барлық басылымдарда бұл жол 1909 жылғы жинақ негізінде «Дүрсіл қағып жүрегі» болып берілген. 1939, 1977 жылғы басылымдарда 3-шумақтың 1-жолы «Тау жаңғырып, ән қосып», 1945, 1957 жылғы жинақтарда «Тау жаңғырығып, ән қосып» түрінде басылған.1939, 1945 жылғы басылымдарда өлеңнің жазылу кезеңі 1898 ж. деп көрсетілген. «Абай» бұл өлеңіне ән шығарған. Ән Абайдың композиторлық талантының сегіз қырлы, бір сырлы қуатын, оның көркемдік талғам-танымының биіктігін танытады. 1935 ж. композитор Л. А. Хамиди Әрхам Ысқақовтан әннің екі түрін нотаға тұсіріп алды. Апайда осы екі ән бір-бірінен тек өлеңнің 3-тармағының басында сәл ғана әуен ырғақтықпен ерекшеленетіні болмаса, жалпы ән мелодиясы бір. Әннің мелодиялық- ырғақтық құрылысы 4 тармақты өлең-жыр кестесінің негізінде қалыптасқан. Ырғақ екпіні байсалды, бірқалыпты созыңқы қоңыр үнмен орындалады. Маужыраған желсіз, әсем түн, жарық ай -
ауыл түнінің тамаша бір сәтін, адамның табиғат құшағында отырған бір мезетін минорлы ладтағы әуен сазбен суреттейді. Мұнан басқа өлең мен әуеннің мінсіз жымдасуына да жағдай туғызып отырған музыкалық ән өлшемі. Әннің екі вариантының бастапқы екі жолы 4,4 музыкалық өлшемде айтылса, әннің 3- және 4-жолы 4,4; 4,4; 6,4; 4,4 (1-түрі) ;3,4; 3,4; 4,4; 6,4; 4,4 (2-түрі) ырғақ-өлшемде кестеленеді. Әнді композитор Ә. Базанов фортепианоға арнап өңдеген, композитор Ғ. Жұбанова арнайы ән жазған. Өлең ағылшын, араб, башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, орыс , өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр тілдеріне аударылған.[1]
«Өзгеге, көңлім, тоярсың...» - Абайдың 1890 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 9 шумақтан тұрады. Ақынның өлең сөздің, поэзияның зор қоғамдық мәнін ашып көрсететін шығармаларының бірі. Ақындық өнердің, өлең жырлардың, ән мен күйдің халық өмірінде алатын орнын Абай өте жоғары бағалады. Поэзиялық шығармадан, өлең-жырдан, әннен халықтың арман- тілек, қуаныш-қайғысы айқын көрініс беретініне айрықша мән береді. Сондықтан ақындарға, өлеңді, әнді айтушыларға биік талап қояды. Өлеңнен Абайдың поэзиялық шығарма нағыз әмірлік қажеттіктен туатын, үлкен мақсатқа жұмсалатын сөз деп қарайтыны анық байқалады. Ол өлеңді өлең ететін айтпауға болмайтын, қанша айтса да тоймайтын қасиеті, адамды қайғы- мұңнан, дертінен айықтыратын қуаты деп есептейді. «Оны айтқанда толғанып, Іштегі дертті жоярсың...» - дейді. Абай өзінің өлеңін көзден жас ағып отырып айтылатын, жүректі жарып шығатын зарлы сөз деп сипаттайтыны назар аударады. Ақын өзінің тебіреніп, іштегі сырын ақтара айтқан сөзін тыңдаушылар бар ықыласымен, бар санасымен қабылдар деп аңсайды. Олар айтылған сөздің мән- мағынасын, ой-пікір тереңдігін толық түсініп, көркемдік қуаттылығын терең сезінсе екен дейді.
«Қара басқан, қаңғыған
Қас надан нені ұға алсын?
Көкірегіңде оты бар
Құлағын ойлы ер салсын...
Не пайда бар - мың надан
Сыртын естіп таңдансын.
Онан дағы бір есті
Ішкі сырын аңғарсын...»
Бұл сөздерден ақынның осы өлеңінің соңғы жағын тыңдаушыларға өкпе-наз айтқандай болып, сөзді құр құлақпен қармамай, жүрегіңмен тыңда деп ақыл беруін зор үміт екені байқалады. Тағы бір көңіл аударарлық жай - Абай өлең туралы айтқанда жазып шығарылып, оқып айтылатын өлең мен әнге салып айтылатын өлеңнің арасына шек қоймайды.
«Әуелесін, калқысын,
От жалын боп шалқысын.
Жылай-жырлай келгеңде,
Арттағыға сөз калсын. ...
Қабыл көрсе сөзімді,
Кім таныса, сол алсын...» -
дегенінен біз Абайдың «өлең» деген сөздің қазақ тілінде қалыптасқан мағынасы кең екенін ескеріп, оқылатын өлең және әндетіп айтатын өлең деп екі мағынада бірдей қолданғанын көреміз.[1]