Файл: 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар.docx

Скачать файл
Заказать решение

ВУЗ: Не указан

Категория: Не указан

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 30.11.2023

Просмотров: 769

Скачиваний: 13

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қаракөзайым, Алпамыстың баласы-Жәдігер. Байбөрінің туысқаны –Құлтай, оның баласы-Тортай, тезекші қара күңінен туғанұл-Ұлтан, Ұлтанның сақау әйелі-Бадамша. Сарыбай-Шекті елінің байы(Гүлбаршынның әкесі), Гүлбаршынның шешесі-Алтыншаш, Гүлбаршынды зорлықпен алмақ болған қалмақ батыры –Қараман. Алпамысты алдап қолға түсірген- Мыстан кемпір, Алпамысты құтқарушы өнерлі, қойшы жігіт-Кейқуат, Байбөрінің жылқысын алып кеткен хан-Тайшық хан.


  • Өте ертеде пайда болған көне жыр: («Алпамыс батыр»).


  • Қазақ халқының батырлар жыры ішіндегі ең көнесі: («Алпамыс батыр»).


  • Алпамыс батырдың әкесінің аты: (Байбөрі)


  • Байбөрі байға ұл мен қыз сүйетіндігін айтқан:(Шашты Әзіз)


  • Қарындасы: (Қарлығаш).


  • Алпамыстың баласы: (Жәдігер).


  • Алпамыс неше жасқа толғанда Жиделі Байсын жерінде,Қалың Қоңырат еліне бек болып, басқара бастайтынын табыңыз: (10)


  • «Далада мен отырмын құрып өрмек,


Жалғызды қасымдағы қылыпи ермек.

Баламда жалғыз менің өлтіргенше,

Алсайшы Гүлбаршынды, қу жүгермек...» Үзінді алынған жыр(«Алпамыс батыр»).


  • «Бекерге жұрт баласын қырып жүрсің,


Ойыңа келгеніңді қылып жүрсің.

Сарыбай қызын бермей кетіп қалды,

Несіне ойын ойнап, күліп жүрсің?!»- деген жолдарды кімнің, не себептіАлпамысқа айтқаны: (Баласын өлтіріп қойғаны үшін кемпірдіңАлпамысқа ызаланып айтқаны)


  • Алпамыс батырдың жарының аты: (Гүлбаршын)


  • «Алпмыс батыр» жырындағы әйел образы: (Гүлбаршын)


  • Гүлбаршын сұлудың Алпамысты жар етіп таңдаған себебі: (Бір жағы батыр,екінші жағы қазақ жігіті болғаны үшін)


  • Гүлбаршынныңәке-шешесі: (Сарыбай-Алтыншаш)


  • «Алпамыс батыр» жырындағыБайбөрімен құда болуды армандайтын, Шекті елінен шыққан батырдың есімі:(Сарыбай)


  • «Біреумізден ұл, біреуімізден қыз туса, екеуіміз құда болсақ, қыз бен баланы кемеліне келтіріп, екеуін қосып, бұл дүниеден өтсек, арманымыз қалмас еді-ау!»-деп армандайтын» «Алпамыс батыр» жырының кейіпкерлері: (Сарыбай, Байбөрі)


  • Алпамыстың тұлпарының аты: (Байшұбар)


  • Алпамыс батыр Байшұбар атты қалай таңдады: (Өзі таңдап, құйрығынан тартып тұрғызады)


  • «Адамнан есті жануар» деп ардақталатын, мыстанның арам пиғылын батырдан бұрын сезетін тұлпар: (Шұбар ат)


  • «Алпамыс батыр»жырындағы кейіпкер: (Құлтай)


  • Тортай, Құлтай, Байбөрі қай батырлар жырында кездеседі: («Алпамыс батыр»)


  • Мыстан кемпір қатысатын эпостық жыр: («Алпамыс батыр»)


  • Алпамыстың жау қолына түсуіне себеп болған жағдай: (Мыстан кемпірдің айласы)


  • Тайшық хан, Қаракөзайым, Кейқуат, Қараман атты кейіпкерлер кездесетін жыр: («Алпамыс батыр»)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы көрген түсін айтып жоруын сұраған ханның есімі: (Тайшық)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ ханы: (Тайшық хан)


  • Тайшық хан алдап, қолға түсіретін батыр: (Алпамыс)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ батыры Қараманның мінген аты: (Қара ат)


  • Алпамыстың батырлығының бірінші айқындалатын жері: (Қараманмен кездесуі)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ батыры: (Қараман)


  • Алпамыс батырға көмек беріп, дос болатын қалмақ батыры: (Қараман)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршынды зорлық етіп алмақшы болған: (Қараман)


  • «Сансыз тұрған қалмаққа


Қылышын суырып алады.

Жолбарыстай ышқынып,

Шұбарға қамшы салады,

Тура келген қалмақты

Қақ маңдайдан шабады»,- деген үзінді: («Алпамыс батыр»)


  • Ұлтан құл қай жырдың кейіпкері: («Алпамыс батыр»)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы «күрек тісі кетпендей», «аузы ошақтай», «азу тісі пышақтай» деп суреттелетін кейіпкер: (Ұлтан құл)


  • «Алпамыс батыр» жырында әкім болып жұртты жеп жүрген «азамат»: (Ұлтан құл)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы Ұлтан көкпарға кімді тарттырмақшы: (Жәдігерді)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы:


«Аш бүгіліп жарағыр,

Жетім қалып жасыңнан

Мендей болып жылағыр,

Тарта бер, жұртым, тарта бер!»деген жолдардың иесі: (Жәдігер)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы сақау әйелдер: (Бадамша, Мапия)


  • «Алпамыс батыр» жырында «Ұлтан бегіме лайық өлеңді өзім айтамын» деген: (Бадамша)


  • Алпамыс еліне қайтқанда жылқыны бағып жүрген: (Тортай)


  • Алпамыс батыр өз елінеұзақ жылдан соң қандай бейнеде келеді: (Диуана)


  • ...Атса мылтық өтпеді,


Шапса қылыш кеспеді,

Суға салса батпады... Үзіндіде айтылып отырған батыр: (Алпамыс батыр)


  • Алпамыс батырды зынданнан Қаракөзайымның шығаруы себеп болған жағдай: (Қаракөзайымның ғашық болуы)


  • Алпамыс батырдың зынданнан шығуына көмектескен кейіпкер: (Қаракөзайым)


  • «Көрінеді осы адам,


От жалын боп көзіме.

Айналайын, құдай-ау,

Осы тұрған диуана

Жалғызымның өзі ме?!»- деген жолдарды кімнің кіммен тілдескенде айтқаны: (Гүлбаршынның Алпамыспен тілдескенде айтқаны)


  • «Алпамыс батыр» жырында Байшұбарды босатып алып шыққан: (Қаракөзайым)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы эпизодтық кейіпкер: (Кейқуат)


  • «Алпамыс батыр» жырындағы сиқырлы сыбызғышы, өнерлі бала: (Кейқуат)



«Ер Тарғын»

Жырды алғаш Марабай ақыннан жазып алып бастырған-Н.Ильмински (1862ж Қазанда)1870 ж В.Радлов,1904ж Н.Саркин,1922ж Ә.Диваевтың жинақтарында жарияланған.8 түрлі нұсқасы сақтаулы.

Ер Тарғынның жары-Ақжүніс,ұлдары-Ардаби,оның екі баласы-Әжігерей мырза,Айғожа (кейін хан болды),тұлпары Тарлан ат.ЕрТарғынның үш жолдасы-Қарасайұлы Көбен,Алшағырұлы Теген,Өмірұлы Себен(Ханзада ханның батырлары,Ер тАрғынның батыр жолдастары)

Ақшахан-Қырымның қырық ханының үлкені(Ақжүністің әкесі), Қартқожақ-Ақшаханның батыры,Қанатты қара-Ақшаханның жорғасы,Ханзада хан-Бұлғыр тауын мекендеген ноғайдың ханы,Сыпыра жырау-дана,ақылшы қария(Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген XVғ қыпшақ тайпасынан шыққан тарихи тұлға), Домбауыл-қалмақ батыры.

Жыр негізінде Е.Брусиловский «Ер Тарғын»операсын 1937 ж жазды.


  • «Ер Тарғын»жыры алғаш басылып шыққан қала (Қазан 1862ж)


  • «Ер Тарғын»жырын алғаш рет жырлап,халық арасына таратқан ақын»(Марабай)


  • Ер Тарғынның әке-шешесі жоқ қайтыс болып кеткен.


  • Ер Тарғынның жары ,әрі серігі- Ақжүніс


  • Ақжүністен туылған ұлдың есімі –Ардаби


  • Ақжүністің жырдан көрінетін сипатына лайық жауап ( Сұлу да батыл,намысқой да ақылды,өз дегеніне жетпей қоймайтынбірбеткей айлалы қыз.)


  • «Сенің қайғыңнан өлемін,»-батырды сүйетінін алғашқы болып өзі мойындаған ару қыз- Ақжүніс


  • «Қолаң шашты,қой көзді алшаңдаған аруым»деп айтқан(Ер Тарғын-Ақжүніске)


  • «Мен Қырымның ішінде,Ақшаханның қызы едім,-деп »өзінің тектілігін көрсететін ару қыз (Ақжүніс)


  • Қара жерге қар жауар


Қарды көр де етім көр.

Қар үстіне қан тамар,

Қанды көр де бетім көр-деген Ақжүністі суреттеуі (Антитеза)

«Бет ажарын қарасаң,

Жазғы түскен сағымдай

Ет ажарын қарасаң

Терісінен айырған

Арпа –бидай ақ ұндай

Кірпігі оқтай тізілген»-деген үзінді алынған батырлар жыры (Ер Тарғын ,Ақжүністің бейнесі)


  • Ақжүністің мінген аты -Боз жорға


  • Ер Тарғынның тұлпары – Тарлан ат


  • Тарлан ат қай эпостық кейіпкердікі (Ер тарғынның және Көбіктінің)


  • Астына мінген атына «Айналайын»деп үн қататын батыр- Ер Тарғын


  • «Құйрығыңа байлайын,


Қынаптан шыққан қанжардай»-деген жолдар Тарлан аттың сипаты



  • Хандардың опасыздығын баса көрсететін жыр- Ер Тарғын


  • Ақшахан Тарғын батырды тағайындады (Әскербасы етіп)


  • Қырымның қырық ханының ең үлкені Ақшахан еліне баратын батыр-Ер Тарғын


  • «Қадірін білмес сен итке,


Қараша болып не етемін»-деп ханның иттігін бетіне басатын батыр –Ер Тарғын


  • Тарғынның ерен ерлігі байқалған кез- Домбауыл бастаған ұрыста.


  • Қарасайұлы Көбенді,Алшағырұлы Тебенді,Өмірұлы Себенді қай батырдың сұрайтынын белгілеңіз (Тарғын)


  • «Ер Тарғын» жырында


-Аттанбадым олжа үшін,

Сыңсып жатқан мал үшін

Аттанғаным кәуірге

Атамның ежелгі кегі үшін,-деген сөзді айтатын кейіпкер (Ер Тарғын)


  • Ер Тарғын Ақжүністі алып қашқандаартынан қуып шығып жетіп алған (Қартқожақ)


  • 5 жастан 65 жасқа дейінгі ерлік істері суреттелетін кейіпкері бар жыр (Ер Тарғын)

Ер Тарғын жырының кейіпкері (Қартқожақ)


«Ер Тарғын»жырындағы бес жасында ақ «жас шыбықтай жай тартып,жалғыз шиден оқ атқан»кейіпкер (Қартқожақ)


Бір жалғыз оқпен салып қалғанда ,Тарғынның қорамсақтағы жүз алпыс оғын күлпара қылып уатқан ердің аты (Қартқожақ)


«Мен алпыс беске келген,сақалы қуарған,бір қарт шалмын,бұл ғой,жас болса да,қасындағы Ақжүністей сұлуды қиып әм өзінің жанын қиып,маған қарсы тұрды»-деген кейіпкер (Қартқожақ)


«Ер Тарғын »жырындағы Қартқожақ(Үлкен адамгершілік иесі)


«Ер Тарғын»жырында Ақжүніс ару қай батырдың бес жасынан алпыс бес жасқа дейінгі өмірін шеберлікпен айтып береді. (Қартқожақтың)


«Ер Тарғын»жырында

«Ай,Қартқожақ, Қартқожақ,

Атыңның басын тарт Қожақ»-деп айтқан (Ақжүніс)




  • «Ер Тарғын»жырындағы Қартқожақты райынан қайтарған ару (Ақжүніс)


  • Ақжүністің мінезінің көп қыры байқалатын сәт(Қартқожаққа айтқан монологында)


  • «Ер Тарғын» жырында батырды екі рет алдаған хан. (Ханзада)


  • «Ер Тарғын»жырындағы Ханзада ханның елі мекендеген тау аты (Бұлғы тау)


  • «Ер Тарғын»жырында кемеңгерлік тұлғасымен көрінген жырау .(Сыпыра жырау)


  • «Өз өмірінде қолынан тоғыз ханды өткізіп,тоғыз ханды түзеткен кісі еді» (Сыпыра жырау)


  • Ер Тарғын батырды райынан қайтарған данагөй жырау (Сыпыра жырау)


«Есен барып ,сау қайтсам,

Домалатып басыңды алармын»-
депХанзада ханға бітпес жаулығын айтқан Ер Тарғынның райынан қайту себебі (елін қырғынға үшыратпауды ойлады)




  • «Аруақты туған ер болсаң,


Не қыласың бір қызды,»-деген пікірді айтатын (Сыпыра жырау)




  • Атам қалды дейтұғын


Атам менен анам жоқ

Балам қалды дейтұғын,

Өзімнен туған балам жоқ,

Бауырым қалды дейтұғын

Ағам менен інім жоқ.

Үзінді қай жырдан алынған («Ер Тарғын» жыры)




  • «Үстіме киер кебін жоқ


Еңіреп жүрген ер едім

Қаптаған қара борандай,

Өткені ме дүние боқ»-деп жаны күйзелген батыр.(Ер ТАрғын)




  • «Ажалым аштан болды ма


Ауызға жерге жемім жоқ

Егер өлсем бүл жерде,

Сүйегімді ұстар теңім жоқ»-деп қиналатын батыр. .(Ер ТАрғын




  • «Етектейін еріннен,


Екі елісі қалыпты»,-деген шумақта жыршы қолданған тәсіл .(Литота)




  • Ай,Қартқожақ,Қартқожақ !


Атыңның басын тарт,Қожақ!

Алғанымнан айырма,

Мені өзіңе қайырма- деген өлең жолдарының буын,бунақ,ұйқас түрлері ( 7-8 буынды,2 бунақты ,егіз ұйқас)




  • Т.Әлімқұлұлы «Қараойға ертеде ат шалдыртыпты-мыс»-деп Махамбеттен басқа кімге айтады.(Ер Тарғынды)


Қамбар батыр

1.«Қамбар батыр» жырының 19 нұсқасы белгілі

2.1903ж Қазанда жырдың алғашқы нұсқасы «Тоқсан үйлі тобыр» деген атпен жарық көрді

3.«Қамбар батыр» жырының басты тақырыбы- жер мен ел намысын қорғау.

4. «Қамбар батыр» жырының мазмұны- қалмақ басқыншыларына қарсы күрес.

5. «Қамбар батыр» жырының идеясы- елдіктің, бірліктің туын жоғары ұстау, ноғайлы елін қалмақ басқыншыларынан азат ету арманы.

6. Қамбар- елін сүйген батыр, жалғыз атты кедей жігіт.

7.Әлімбай – Қамбар батырдың әкесі.

8. Назым- Қамбарға ғашық жан, Әзімбайдың жалғыз қызы.

9.Әзімбай-Назымның әкесі, атағы жер жарған бай.

10.Қайыршақ, Қарымсақ, Сарымсақ, Қораз, Дараз, Алшыораз- Назымның ағалары

11.Жәдігер-Әзімбайдың Қамбарға жіберген хабаршысы

12.Қара қасқа ат- Қамбардың тұлпары

13. Керейұлы Келмембет- Қараманның елшісі

14.Күлбадам- Қараманның тұлпары

15.Жырдың басында батыр туралы айтылмай, бір байдың қисапсыз молбайлығы, алты ұлы мен сұлу қызының көркі, сән салтанаты туралы жырланатын батырлар жыры- «Қамбар батыр»

Смотрите также файлы