Файл: Оуаартуминистрлігі Алматы облысты білім.docx

өзіндік ұғымы, магынасы болады.Олардын терминдік, лексика-грамматикалык мәні контексте, сөйлем ішінде анықталады, өйткені сөз мағынасы әр қилы. Мектеп грамматикасында сездердің лексика-семантикалық мәні ережелері арқылы беріледі.

Зат есім заттың атын (кітап, ағаш, сүт, сын есім заттың сынын көрсетеді: ақ, қара, жақсы, үлкен, сары т б. Сондай-ақ сан есім заттың санын (үшеу, екінші, бес, елу, отыз), етістік істің қимыл процесін білдіреді: айту, алу, көру, жүру т. б. Осындай анықтайды сөзді лексика-семантикалық жағынан айқындалады [4,28 б]

Екіншіден барлық сөздерді белгілі-белгілі грамматикалық сөз таптарына телу, оларды ді-өздеріне тән түрлену өзгеру жүйесін, сөйлем мүшесі болу қабілетін, өзге сездермен тіркесу ерекшелігін анықтап, жан- жақты сипаттама беру мәселелері тікелей грамматикада қаралатын мәселелер. Ендеше, канша сөз табы болып, оларға қанша сөз енсе де барлығының грамматикалық жақтары ескерілуі қажет. Ал, сөздерділ, сөз таптарының грамматикалық жактарын ескеру деген сөз олардың грамматикалық сипаттарын аныктау дегенмен бірдей. Олай болса әрбір сөз табы және оларға енетін жеке сөздер грамматикали уралдан да қаралып талдануы қажет.

Сөйтіп, тілдерді топтастырғанда сөздерді таптастырғанда, олардың лексика-семантикалық жақтары, грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) жактары да бірдей ескерілуі керек.

Cөз таптарының морфологиялык белгісі. Сөз таптарының - лагларын морфологиялық белгісі — әр сөз табының сөз тудыру тәсілі мен түрленуіне, ол формалардың грамматикалық ерекшелігіне қатысты. Мәселен, зат есім

---

түрленсе (септелсе, көптелсе, тәуелденсе), ознің номинативтік мағынасынан айырылмайды, сын есім ондай емес, өзінің мағынасынан айырылып, субстантивтенеді. Сын есімде шырай категориясы болса, басқа сөз таптары олай емес [5,272 б].

Сөз таптарының синтаксистік белгісі. Сөз табы белгілі бір сөйлем мүшесіне бейім тұрады. Мәселен, зат есім атау тұлғасында бастауыш болса, сондай формадағы сан есім мен сын есім көбінесе аныктауыш: етістік - аялауыш, үстеу — пысықтауыш болады. Сөз таптарының сейлемдегі осындай функциясы — синтаксистік қызметі деп аталады. Бірақ мұган олар басқа формаларда, тіркестерде тұрып, сөйлемнің басқа мүшесі шығаруға болмайды.

Сөз таптарының шығуі ерттелуі. Жеке, нактылы тілдердегі немесе тілдерді орал создерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теорисы сүйену қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарына санында табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарына дұрыс топтастыра білуге катысы жайында болып отыр. Жеке тілдегі немесе тілдердің тобына сөз таптарын айқындауда сол тілдердін немесе тілдер тобыныя грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, сөз топтарының жалпы теориясына негізделу кажет.Мұнсыз сөздерді сөз таптарын классификациялау мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.

Қазақ тіліндегі сөз топтасьыру проблемасының зерттеліп жарық көруі

---

ХХ ғасырда кылдарынан басталады. Оның бастауы – 1914 жылы «Тіл құралы» ан Орынборда жарық көрген А.Байтұрсынов жазған оқулық [6,67 б]

Cөз таптары жүйесіндегі модаль сөздер. Қазақ тілінде көмекші сөздердің бір тобы ретінде модаль сөздерде алынады. Қазақ тілшілері модаль сөздерді жеке топ ретінде бөліп алса да, оларды көмекші сөздерді қоспайды. Тіпті қазақ тілінің кей оқулықтарында модаль бөлініп те алынбаған. Дегенмен де қазақ тілінің материалдарының көрсетуінше, модаль сөздер семантикалық, синтаксистік қызметі жағылан жеке топ ретінде бөліп алуға болатындай ерекшелікке ие. Бұрыны түркі тілінің материалдары модаль сөздерді бөліп алып карастырып жүр. Модаль сөздердің мағына дербестігін анықтауда бір ізділіктін болмауы оның зерттелінбеуінен емес, модаль сөздердің өздерінігіен болмауынан. Мысалы, керек сөзі модаль сөз деп есептеле оргтегі қолданылуына байланысты бұл сөздер де анықтауыш та, толықтауышыш та бола алады. Керек заттың ауырлығы жоқ дегенде анықтауыш қызметінде қолданылып тұр. Ақыл керек, іс керек, мінез керек, Ер ұялар іс қылмас қатын зерек дегенде баяндауыш болып тұр. Бірақ бұл сөз көмекші сөз сияқты екінші бір сөздің жетегінде келіп, сонымен бірге сөйлемнің бір мүшесі болуы, мәжбүрлік, болжамдық, белгісіздік мағына білдіруі де мүмкін. Сондықтан да модаль сөздерді көмекші сөздердің ка гарына жатқызу үшін әр сөзді жеке-жеке талдау, мағынасын анықтау керек.Біздіңше, модаль сөздерде көмекші сөздерге тән қасиет барлығы жатта шығаруға болмайды [7,93 б]

Айналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан- сала болмыс түрлері, белгілі бір заттың сы кимылы, іс-әрекеті сөйлемде

---

жалпы жалаң хабар түрінде ғана айтыла салынбайды. Сөйлеушінің осы хабар туралы нұбылыс пікірі, яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі оның көзкарасы , коса беріліп отырады. Сөйлем мазмұнының ақиқат шындыкка кант сы және сөйлеушінің ол жөніндегі пікірі тіл білімінде, әдетте, сөйлемнің модальдігі деп аталады.

Сөйлемнің модальділігін тіл білімінде жалпы объективті модальділік және субъективті модальділік деп екі тұрғыда қарайды. Мысалы, сейлем деп аталады. Объективті модальділік сөйлемнің жалпы предикаттығы (категория предикативности) деген өз алдына бөлек тем «мен ұштасып жатады.

Сөйлем модальділігі, әдетте, әргүрлі жолдар арқылы білдіріледі. Сөйлемнің модальділігін білдіретін морфологиялық тәсілге етістіктің рай категориясы, шак каторыя ры да жатады. Бұл ретте, әсіресе, қалау райдың, -а p\\-e_p формалі Кер шақтың және -ып\\-іп, -пын\\-пін; -сың\\-сің; -ты\\-ті косымшасы әлі келетін бұрынғы өткен шақтың қызметі айрықша. Рай мен шақ жалпы етістікке тән категория. Ал, модальділік етістіксіз сөйлемде де болады. Модальдык реңк сөйлемнің типтік түрлері арқылы да, интонациямен де яғни белгілі бір дауыс ырғағымен де білдіріледі. Бұл сөйлемнің модальділігін - білдіретін синтаксистік тәсіл.Сөйлемнің мазмұны жөніндегі сөйлеуші адамның көзкарасын, пікірін білдіретін жеке сөздер мен кеі біг демеуліктер де (-ғой, -ay т.б.), бірді-екілі шылаулар да бар. Модаль реңк одағайлардан да, қыстырма сөздерден де, В.В.Виноградовтын айтуынша, әсіресе, сұраулық шылаулардың қайқайсысынан да айқын сезіледі [8,144 б].

2. 
   Сөз таптарын оқытудың дидактикалық ұстанымдары
   

Казак тілін оқыту, соның ішінде сөз таптарын окыту жұмыстары мен

---

онын методикалық принциптері педагогика ғылымының оқу, тәрбие беру жөніндегі барлык теорияларына, оның ілінде дидактика бөліміне негізделеді

Өйткені барлық ғылымды оқыту жолындағы әдістер теориясының жиынтығы дагогикалық ғылымның оқыту әдістері жөніндегі бөлімі.

Сондыктан дидактикалық ұстанымдар әр пәнді оқыту методикаларының, оның ішінде қазақ тілін оқыту методикасының теориялық негізі болып табылады.Сөз таптарын оқыту барысында мынадай дидактикалык принц птерді ұстанған жөн:

Саналы білім беру және оқушылардын өз белсенділіктерін арттыру принципі. Сөз таптарын оқытудың негізгі принциптерінің бірі — оқушыларға саналы білім беру, олардын белсендіктерін арттыру болып табылады [9,13 б]

Мұғалім басшылыкка ала отырып, әрбір тілдік тақырыптарды рыптың өзіндік ерекшеліктеріне лайықты және тәрбиелік маңызы бар дерді береді де, оны оқушылардың өздеріне талдатып, түсіндірмелі жазу жүргізіп отырады.

Сөз таптарын оқыту барысында, оның ішінде етістіктің есімше окытканда мынадай тапсырма беру арқылы бұл принципті ауе асыруға болады. Мысалы, мына мақалдарды оқып, жаза отырып ішіндегі есімше тұлғада есімше ұласын тұрған сөздерді табындар да оның есімше екені т далелдеп түсіндіріңдер деген сиякты тапсырма береді.

1. 
   Ақыл таппайтын амал жоқ,
   

• 
  Атқыш бұзбайтын қамал жоқ.
  

2. 
   Туган жердей жер болмас, Туған елдей ел болмас.
   
3. 
   Ат айналып қазығын табар. Ер айналып елін табар.
   
4. 
   Шын жүйріктен қашаған құтылмас.
   
5. 
   Ошаган жеген ешкі жапырақты менсінбес.
   
6. 
   Тебеген аттын артынан жүрме.
   
7. 
   Білмес адамның соңына ерме.
   

---