ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.12.2023
Просмотров: 29
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
6-зертханалық жұмысқа түсініктеме.
-
Қазақ қалқаны.
Қазақ елі-жас эпипалеозой Орал-Сібір платформасының Қазақ қалқаны. Қалқанның геологиялық құрылымы өте күрделі. Мұнда протерозой құрылымдарының қалдықтары, көптеген каледон және герцин құрылымдары сақталған. Қазақ қалқанының әртүрлі жастағы және тіпті бір жастағы қатпарлы құрылымдары әртүрлі бағыттарға бағдарланған. Бұл ежелгі массивтермен бірге аумақтың жалпы мозаикалық құрылымын жасайды.
Архей мен ерте протерозой кезінде Қазақтың ұсақ шоқжұлдызының аумағында терең метаморфоздалған жыныстардың: гнейстердің, кристалды тақтатастардың, мәрмәрлердің, амфиболиттердің, гранитоидтардың қатпарлы іргетасы қалыптасты. Оның эрозияға ұшыраған бетінде жоғарғы протерозойдан бастап платформаға жақын шөгінді және шөгінді-вулканогендік қалыңдықтар жиналды. Демек, протерозойдың соңында екі қабатты құрылымы бар ежелгі платформа (протоплатформа) болған. Оның құрамдас жыныстары Көкшетау массивінде және Ұлытау антиклинорийінің өзегінде күндізгі бетке шығады.
Протоплатформа әр түрлі жастағы ақаулармен бұзылды. Приразлом аймақтарында тектоникалық қозғалыстар белсендірілді: иілу, шөгінді және шөгінді-вулканогендік қабаттардың жиналуы, қатпарлану. Осылайша жоғарғы деңгейдің бүктелген құрылымдары пайда болды. Қазақ ұсақ шоқжұлдызының батыс бөлігінде бұл құрылымдар салайыр және ерте каледондық қатпарлармен құрылған. Қазақ ұсақ шоқыларының шығыс бөлігінің құрылымдары негізінен герцин қатпарларымен құрылған. Каледония мен герцин циклдары кезінде ел аумағында қарқынды магмалық белсенділік болды. Бұл қышқылдардың күрт басым болуымен әртүрлі құрамдағы вулканогендік шөгінділер мен интрузиялардың көптігімен, сондай-ақ палеозой шөгінділерінің мета-морфизациясымен және әртүрлі кен қазбаларының байлығымен байланысты. Бүктеу ақаулардың, итерулердің, төгілулердің және төгілулердің пайда болуымен қатар жүрді.
-
Мұғалжар көтерілімі.
Мұғалжар көтерілімі географиялық тұрғыдан Мұғалжар герциндік қатпарлы жүйесіне сәйкес келеді. Бұл көтерілім де қатпарланған палеозойлық жаралымдардан тұрады. Геоморфологиялық тұрғыдан бұл көтерілім де іріліұсақты жоталар мен ұсақшоқылар құрайды.
3) Ертіс маңы синеклизасы.
Ертіс жазығы-Қазақстанның Павлодар облысындағы, сондай-ақ Ресейдің Омбы және Түмен облыстарындағы жазық. Батыс Сібір жазығының оңтүстік бөлігі.
Жазық Ертіс бойымен Павлодардан Есіл сағасына дейін 800 км созылып жатыр. Басым биіктіктер 80-160 м, максимум 200 м жетеді.жазық өзендер Ертіс алқабының түбінен 20-50 м биіктікке көтеріледі және көлдер, батпақтар мен тұзды батпақтар алып жатқан тұйық ойпаттар.
Ең ірі өзендер — Ертіс, Тұндық, Шідерті, ұлты. Тұзды көлдер бар: Жалаулы, Силетытениз, Шурексор және т. б.
Жазық эпигерцин Батыс Сібір тақтасының Ертіс синеклизіне жатады. Құмды-сазды көл-аллювиалды төрттік шөгінділерден тұрады.
Батыс Сібір эпипалеозойлық тақтасының оңтүстіктегі жалғасы болып табылады. Ол Қазақ қалқанының солтүстік жапсарында орналасқан. Бұл синеклиза ауқымында MZ-KZ шөгінділері платформалық тыс рөлін атқарады, яғни Қазақ қалқанының қатпарланған палеозойлық жаралымдары (кристалдық іргетас) синеклиза ауқымында платформалық тыс шөгінділері астына қарай сұғына енеді.
4) Солтүстік Торғай ойысымы.
Солтүстік Торғай алабы батысында Орал қатпарлы жүйесімен, шығысында Көкшетау массивімен, оңтүстігінде Мыңбұлақ ер тұрқылас құрылымымен шектеледі. Алаптың солтүстік шекарасы бұлыңғыр, себебі ол нақ осы жағынан Солтүстік Қазақстан моноклинімен ұштаса отырып, онымен тұтас геологиялық құрылым құрайды.
Алаптың жалпы ауданы 120 мың км² шамасында. Мұнда девон таужыныстары қарқынды деформацияланған, олар протерозойлық іргетастың жоғарғы құрылымдық қабатын құрайды. Протерозойлық жаралымдар алаптың жақтауын құрайтын өңірлер ауқымында әр түрлі табиғи ашылымдарда және алаптың ішкі өңіріндегі кейбір кертпештерде зерттелген, олар қарқынды тақтатастанған амфиболиттерден,
амфиболитті тақтатастардан, гнейстерден және кристалдық тақтатастардан тұрады.
Көнелігі девон-пермь аралығына сәйкес келетін түзілімдер жанартаутекті, терригендік және карбонатты таужыныстардан құралған, бұлар квазиплатформалық тыс ретінде қаралады. Қиманың бұл секциясы үш бөлікке жіктеледі, олар:
-
төменгі, фаменге дейін түзілген жанартаутекті-терригендік жаралымдар; -
ортаңғы, фамен-серпухов ғасырларының карбонатты-терригендік түзілімдері; -
жоғарғы, ортаңғы таскөмір-пермь аралығының қызыл түсті терригендік шөгінділері.
Қиманың палеозойлық бөлігі триас-палеогеннің платформалық түзілімдерімен бастап ортаңғы девонның төменгі бөлігіне дейінгі, ал гердцинидтер аймағында силурдан ортаңғы карбонға дейінгі аралықтарды қамтиды. Аймақтың герциндік тұрақтану аймағындағы ортаңғы карбон, төменгі пермь және юра түзілімдерінің қимасында көмір қойнауқаттары ұшырасады.
Белдемдік флюид тіректері ретінде қиманың валанжин-апт және турон секциясы оқшауланады. Апт-сеноман қатқабаты сыйымдылығы ең жоғары қорқойма ретінде қаралады. Кристалдық іргетастың беті бойынша алап ауқымында Ертіс маңы моноклині және Қалба-Қопа көтерілімдер жүйесі өте анық дараланады.
Платформалық тыс құрылымындағы юра-барриас-валанжин кешені бойынша оның құрылымдық планы айтарлықтай өзгереді, сөйтіп алап ауқымында бір топ жергілікті оң және теріс мағаналы құрылымдар сериясын қамтитын тек қана Ертіс маңы баспалдағы мен Ертіс ойысымы ғана дараланады. Мұнай туындатушы кешендер ретінде негізінен мульдалар аумағында ғана дамыған девон-таскөмір және юра түзілімдерін қарауға болады. Алаптың аздаған мұнайгаздылық потенциалы Ертіс маңы баспалдағының орта тұсымен және Ертіс ойысымы ауқымындағы көтерілім белдемдерімен де байланыстырылады.
5) Үстірт үстірті.
Үстірт — батыста Маңғыстау түбегі мен Қарабұғазкөл шығанағы, шығыста Арал теңізі мен Әмудария атырауы аралығын алып жатқан дөңесті аймақ.
Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығыс бағытта 550 — 600 км-ге созылған, ені 300 — 400 км. Ауданы 200 мың км². Үстірттің орташа биіктігі 150 — 200 м, оңтүстік-батысындағы ең биік жері 341 м (Мұзбел жоны). Тұран ойпатында орналасқан, геологиялық құрылымы ұқсас. Үстірттің солтустікте бөлігі мен шығыс бойлықтың 56 °C-қа дейінгі батыс бөлігі Қазақстан аумағына кіреді (Маңғыстау облысы), қалғаны Өзбекстан жерінде.
Үстірт төңірегіндегі жазықтан тік жарлы кемер бойынша көтерілген және үсті жалпақ, жазық дөң күйінде. Үстірт жазығында аласа жондар және оларды бір-бірінен бөліп жатқан ойыс, ойпаттар кездеседі. Үстірттің орталығы бөлігінде Қарабауыр жоны бар. Ең ойыс жерлерін сор басқан, мысалы, солтүстігіндегі Қаратүлей, Жауынқұдық, Асмантай-Матай, Қосбұлақ ойыстарында, оңтүстігіндедегі Ассеке-Аудан ойысында сор басқан ойпаттар көп. Орт., шығыс, оңтүстігінде әктас, гипстің суда еруінен пайда болған ұзың 5 — 25, тереңдегі 1 — 2 м үңгірлер (Балаұйық үңгірі), қазаншұңқырлар кездеседі.
Үстірт шөл аймағында жатқандықтан жазы ыстық (шілденің орташа температурасы 29 °C, кейде 40 °C, одан да жоғары), қысы салқын (қаңтардың орташа температурасы –12, кейде –25 — 30 °C), ауасы құрғақ (30 — 60%), жауын-шашыны аз (150 мм), желі күшті әрі ұзақ уақыт соғады, қардың қалынд. 10 см-ге жуық. Қыста кенет күн жылынып, қар еріп, қатып көктайғақ болады, боран соғады.
Үстіртте өзен, тұщы көл тіпті жоқ, бірақ ауыз суға, жер суландыруға жарамды жер асты суының мол қоры анықталды (Үстірт артезиан алабы).
Үстірт (Маңғыстау) Тұран ойпатының батыс бөлігін құрылымдық – денудациялық Үстірт алып жатыр. Үстірт Арал теңізімен
Каспий маңы ойысы мен тік беткейлі кемерлер арқылы шектеледі. Оның беткі қабатын қалындағы бірнеше оңдаған метрге жететін қалын әктас қабатты бостау жыныстар бұзылудан сақтайтын қалқан қызметін атқарып тұрады. құрымдылық денудациялық үстірттін беті біршама тегіс әрі әлсіз көлбеу болып келеді. Сирек жағдайда солтүстік – батыста бағытталған ірі жолдармен терең ағынсыз ойыстармен күрделенген жондардың беті тегіс. Абсолюттік биіктігі 22 метрден (солтістік жон) 314 метрге дейін (мұзбел) артады жондардын аралығындағы ойыстардын табанының абсалют биіктігі 63 метрден (барса келмес ойысы) 100 метрге дейінгі аралықты ауытқиды. Үстірттің беті астау тәрізді кристалды ойыстарда күрделендіріледі.
Мұндай ойыстардың көбінің табанында құмды-сазды делювиальды-элюальды материальдар жинақталады. Шайылған топырақтарда қалың шөптесін өсімдіктер өседі. Солтүстік-батыс бөлігіндегі Солтүстік Үстіртіне қарай тілімденген. Иіннің біліктік бөлігін Қос бұлақ, Асыман сай, Сам және Қаратөлей сяқты сорлы ойыстар алып жатыр. Тегіс беткейлі қалдық дөңдер ойыстарға қарай еңіс болып келеді еріген қар, жаңбыр суларының әрекетінен терең тілімделген эрозиялық жыралар жүйесі қалыптасуы Үстірттің бедерінің толқынды болып келуіне әсер етті, Сам, Асамтай ойыстарының табаны жел әрекетінен өңделгендіктен жартылай бекіген аласа құм жалдары түзілген су өткізетін әктастардың қалың қабаты үстірттің барлық бөлігінде жер бедерінің Карсталы пішіндерінің дамуына әсер етті. Мысалы, Өтебай қонысында тереңдігі 120 ұзындығы 190 метрге дейін жететін карстылы үңгір табылған. Қарны жарық ойысында гипсті карстлар табылған. Үстірт көршілес жатқан жазықтармен тік беткейлі кемер жасал шектеседі. Солтүстігінде шағырай Үстіртімен шектесетін бөлігінде кемерлердің биіктігі 50 метрден Солтүстік-батысы, батысымен шығысында 200 метрге дейін жетсе, қарны жарық ойысында кетерлердін биіктігі 370 метрге дейін жетеді.
Келердің биіктігі артқан сайын көлденен қимасы күрделене беруімен ерекшеленеді. Үстірттің қазіргі жер бедерінің қалыптасуы төменгі плиоценде басталады. Жер бедері әр түрлі жыныстардың қабатасып шөгуінен түзілген қабатты жазықтардың қатарына жатады плиеценде солтүстік, оңтүстік үстірт және оңтүстік Маңғыстау иіні арқылы Ақшағыл, Абшерон алқаптарының шығанақтары енеді. Үстірттің орынына көлдік ойыс пайдаболып онда бос таужыныстары шөге бастады. Көл түбінде шөккен матерялдар көршілес жатқан көтеріңкі жерлерден жинақталды. Климаттын аритенуіне байланысты бұл жердегі төрттік дәуірдін шөгінділері өте жұқа. Үстіртте жер бедерінің қарастылы пішіндерінің кең таралуы приоценмен төрттік дәуірлердін белгілі бір кезенініңде ариттік климаттын ылғалды плювиальды климатпен алмасып отырғаның көрсетеді. Бірақ тау жыныстарының тасымалдануы көбінесе жел эрозиясының әсерінен жүрген.