Файл: Жоспар Кіріспе i . Бахадурхан. Шежіреи трік шыармасы. . Жалайри. Жами ат тауарих шыармасы. З. М. Бабыр Бабырнаме шыармасы..docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 61
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Жоспар
Кіріспе
I Ә.Бахадурхан. «Шежіре-и түрік» шығармасы.
1.1. Қ.Жалайри. «Жами -ат -тауарих» шығармасы.
1.2. З.М. Бабыр «Бабыр-наме» шығармасы.
1.3. М.Х. Дулати «Тарихи и Рашиди» шығармасы.
II Қазақ хандығы дәуіріндегі тархи шығармалар қазақ тарихының дерек көзі ретінде
2.1 Жыраулар поэзиясындағы діни тақырып
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Ұзақ қалыптасу кезеңін бастан өткерген, көптеген тайпалар мен ұлыстар қатысқан қазақ ұлты Еуразия тарихында маңызды орын алып, ең көне этностардың бірі болып табылады.Бұл оның қалыптасуына қатысқан барлық халықтардың мәдени мұрасының мұрагері, сондықтан қазақ халқы мәдени жағынан ең бай халықтардың бірі болып табылады.Қазақтардың мәдениеті 20 ғасырға дейін көшпелі болып қала берді, бірақ соған қарамастан көптеген мыңжылдықтар бойы басқа халықтардың одан кем емес күрделі және қызықты мәдениеттерінің даму жолынан өтті.Көшпелі қазақтардың Батыс пен Шығыстың танымдық формаларының синтезі болып табылатын өзіндік ойлау жүйесі мен әлеуметтік ұйымдасуы қалыптасқан.Осы араласудың нәтижесінде дәстүрлер, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар ең үлкен дамуға ие болды.
Қазақ хандығы түріндегі Қазақ мемлекеттігінің пайда болуына негіз болған объективті себептер: Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның қазақ рулары мен тайпаларының этникалық және саяси топтасуының күшейе түсуі, казақ халқыньщ қалыптасу процесінің аяқталуы, феодалдық қатынастардың дамуы.Хандықтың негізін салушылар - Ақ Орда билеушісі Ұрұс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек.ХҮІ ғасырдағы қазақ хандығы.ХҮІ ғасырда қазақ хандығының нығайып, территориялық жағынан ұлғая түсуі. Қасым ханның тұсында казақ хандығында ішкі қайшылықтардың жойылып, саяси және экономикалық жағынан нығаюы, шекараның ұлғаюы.Алғашқы қазақ заңы - « Қасым ханның қасқа жолының » жасалуы.ХҮІ ғасырдың екінші жартысында әлсіреген хандықты біріктіруде Ақназар ханның үлесі. Тәуекел хан тұсында қазақ хандығы мен Ресей арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастардың нығаюы және Орта Азияның сауда орталықтарына шығуы.ХҮІІ ғасырдағы қазақ хандығы. Есім ханның орталықтандырылған мемлекет құру әрекеті. Қазақ хандығының Есім хан тұсында Оңтүстік шекараларының кеңеюі. «Есім ханның ескі жолы» деп аталатын заңның сипаты.ХҮІІ ғ. екінші жартысындағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік жағдайы. Тәуке хан билік құрған кезеңде (1680-1717) халықтың бірлік, ынтымағының арта түсуі.
Қазақ мемлекетінің әлеуметтік, экономикалық және ішкі жағдайды реттеуге бағытталған реформалары.Қазақстан аумағында VI ғасырдан XIII ғасырдың басына дейін. өмір сүріп, моңғол шапқыншылығына дейін бірін-бірі алмастырып отырды, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары, Оғыздар, Қарахандар, Кимектер, Қыпшақтар мемлекеттері. Моңғол шапқыншылығынан кейін, XIII ғасырдың басында. Моңғол империясының Жошы мен Жағатай ұлыстары құрылды, олар кейін Ақ Ордаға, Моғолстанға, кейін Қазақ хандығына өмір берді.Бұл мемлекеттердің барлығында аралас экономика болды. Малшы тайпалары егінші тайпаларымен қатар өмір сүрді, дала мен қала бірін-бірі толықтырды. Тараз, Отырар, Испиджаб, Талхир қалалары ежелгі және орта ғасырларда Батыс пен Шығысты: Жапония, Корея және Қытайды Орта Азиямен, Иранмен, Селжук мемлекетімен, Ресеймен және Византиямен, Франциямен байланыстырған Ұлы Жібек жолында тұрған. және Италия.
Ұлы Жібек жолы бойында би мен кескіндеме, сәулет өнері мен музыка өнері тарады. Оның бойында діндер: 8 ғасырдан бастап манихейлік және буддизм, христиандық және ислам көшті. басым, сосын қазақтың жалғыз дініне айналады.Түрлі өркениеттердің барлық идеялары мен жетістіктерін Қазақстан аумағында тұратын халықтар бойына сіңіріп, өңдеп, өз кезегінде олардың экономика мен мәдениеттегі жетістіктерін әлемдік мәдениеттің қазынасына әкелді: жылжымалы тұрғын үй – киіз үй, ер-тоқым және атқа арналған үзеңгілер, жауынгерлік атпен жекпе-жек өнері, кілем өрнектері мен күміс әшекейлер, дала жылқыларының жүгірісін еске түсіретін әуезді күйлер мен музыка. Осының барлығы Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихының тұтастығы мен сабақтастығын анықтады.
Зерттеу нысаны: қазақ халқының материалдық және рухани мәдениеті.
Зерттеу пәні: орта ғасырлардағы қазақ халқының мәдениетінің даму процесі.
Бұл жұмыстың мақсаты – ортағасырлық Қазақстан мәдениетін жан-жақты зерттеу.
Мақсатқа сәйкес біз келесі міндеттерді анықтаймыз:
- ерте орта ғасырлардағы Қазақстандағы тайпалар мен ұлттардың мәдениетін зерттеу;
- XIV - XV ғасырлардағы Қазақстан мәдениетін қарастыру;
- Қазақ хандығының материалдық және рухани мәдениетін зерттеу.
I Ә.Бахадурхан. «Шежіре-и түрік» шығармасы.
1.1. Қ.Жалайри. «Жами -ат -тауарих» шығармасы.
Қазақ хандығының мемлекеттілігін, тәуелсіздігін сақтап қалудағы Абылайдың батырлығы, ұйымдастыру, дипломатиялық шеберлігі.Абылай ханға, жоңғарларға қарсы күресте ерлігімен танылған қазақ батырларына арналған поэзиялык туындылар.Осы шығармалардағы Абылай бейнесі.Ежелгі түркі поэзиясының жаңа коғамдық саяси жағдайлардағы дәстүрлі жалғасы болып табылатын қазақ жырауларының тарих сахнасына шығуы.Жырау, жыршы, ақын сынды халық әдебиетін жасаушылардың өзіндік ерекшеліктері.Жыраулар поэзиясының дара табиғаты, тақырыптық ерекшеліктері.Жыраулардың қоғамдык-әлеуметтік тұлғасы.
Тарих толқынында қазақ әдебиеті үшін жарқын белестерге толы бір кезең XV-XVIII ғасыр әдебиеті. XIII-XIV ғасыр моңғол шапқыншылығы зардаптарынан бас көтеріп, жаңа заман, жаңа өмірге бет бұрған халықтың жаңа шежіресі басталды. Алтын Орда құлап ноғай, қазақ рулары дербестігін алып бөлініп шығып, Ақ Орда халқының жеке мемлекет болып қалыптаса басталу тарихында да заман өз қиындығын кездестірді. Бірінші орынға елдікті,қазақ ұлтының біртұтастығын мақсат еткен қайырымды хандармен бірге, елді басып –жаншуға, өзге елдермен қазына үшін соғыстырып ел берекесін кетіруге, халықты қалың тобыр деп қана түсінетін қатігез хандар да кездесті. Осы бір аға мен іні хандық үшін жауласып,әке мен бала билік үшін араздасып, аждаһаның аузындай хан тағы үшін бала әкесін,іні ағасын жұтқызып жіберіп жатқан, хандар билігі жиі-жиі ауысып, ел басына біркелкі заман орнату қиынға соққан кезеңдерде ел қамы үшін , ұлт жаны үшін тарих төріне әдебиеттің құрметті өкілдері жыраулар келген еді. Моңғол шапқыншылығының зардабы кезіндегі сопылық әдебиеттен кейін, XV ғасырдан бастап қазақ мәдениеті алға өрлеп әдебиет, музыка,ғылым саласы қайта жанданды. Осы бір кезде тарих тұғырында да, әдебиет әлемінде де елеулі орны бар жыраулар поэзиясы қалыптасты.
XV ғасырдың біріншісі жартыснда Жәнібек пен Керей хандардың қазақ хандығын құрып, қазақ деген елдің дербес өмір сүруіне байланысты осы кезеңде қазақтың төл әдебиеті, әдеби тілі қалыптаса бастады.Сонау қазақ фольклорынан бастау алып ертегі-аңыздар, жұмбақ-жаңылтпаштар, эпостық жырлар сияқты халықтың, халық ауыз әдебиетінің еншісінде ғана емес, жеке авторлық шығармалар дүниеге келді. Мұндай жыр иелерін жырау деп, олрдың жырларын толғап, халық арасында таратушылар жыршы деген атқа ие болып,әдебиетте жеке сипат ала бастады.Иә, жыраулар өз заманындағы нағыз халық жанашырлары бола алды. Олар жыр шығарып, толғау айып, тек өнер иесі ғана болып қойған жоқ, жаугершілік заман болып, ел басына күн туған кезеңдерде атқа қонып, жауға аттанған батыр, қолбасы болды. Сол қызметтерді атқара жүріп, ел қорғау, халықты азат ету мақсатын паш ететін сарбаздарын жігерлендіретін, патриотизмді насихаттап немесе хан, уәзірлерге пікір қосып, кемшіліктерін бетіне басып, қаймықпай ашық жеткізетін міне осы жыраулар болды.
XV-XVIII жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мақсатын алдыңғы орынға қойды. Бұл кезеңдегі жыраулар поэзиясы әдебиетте өзіндік түр тауып, ұлттық сипатта қалыптасты. Қазақ елінің ұлттық болмысын, ерекшелігін саралап көрсетіп, тарихын, салт-санасын, дәстүрін таңбалайтын келер ұрпаққа тәрбиелік өредегі ұлы туындылар қалдырды.
XV- XVIII ғасырдағы жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде қанат жайды. Діни, тәрбиелік, қоғамдық, әлеуметтік, ерлік пен ездік, қарыз бен парыз, о дүние мен бұ дүние тағы басқа жайындағы философиялық туындылар жыраулар поэзиясының терең дүниетанымдық сипаты болды. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдерінің бірі деп Сыпыра жырау Сұрғылтайұлы, Асан қайғы (Хасан), Қазтуған Сүйенішұлы, Доспамбет жырау, Тіленішұлы Шалкиіз, Жиембет жырау, Марғасқа жыраулар болды. Олар жаңа әдеби салаларды қалыптастырушылар ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар болып табылады. Олар шығарған әдебиет үлгілері – негізінен заман, қоғам, өмір жайлы ойлы сырлы толғаулар, ақыл-өсиет түріндегі шешендік сөздер, мақал тақілетті тұспал-дидактикалық термелер сондай-ақ елді жеңіске бастаған батырлардың көзсіз ерлігін жырлаған. Ерлік эпосы, ел қожаларын дәріптейтін мадақ жырлар, қайғылы қазаға байланысты азалы сөз, естірту жоқтау немесе қара қылды қақ жарған әділ қазы, я болмаса табан асты тапжылмастан сөз бастап, терең оймен жұртты ұйытқан ақыл иелерін қошемет тұтар арнаулар болатын.
Қазақ халқының XV—XVIII ғасырлардағы рухани мәдениеті өткен замандар мәдениетімен, оның ең құнды дәстүрлерімен сабақтас болды. Ауыз әдебиеті мазмұны жағынан барынша байып, жетілді. Тарихи өлең-жырлардың негізгі тақырыбы — қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресі болды.XV ғасырдың соңы — XVIII ғасырдың бас кезі қазақ халқының өз алдына дербес хандық құрып, феодалдық мемлекеттің іргетасын қалап, нығая бастаған кезі. Осы кезден қазақ халқының ұлттық, мәдениетінің өзіндік бет-бейнесі айқындала бастады. Ол, әсіресе халықтың әдебиетінен, қолөнерінен және әдет-ғұрпынан байқалады. XVI ғасырдың мәдени мұрасы — кейбір жазба ескерткіштерінің таза қазақ тілінде жазылуы соның дәлелі («Құтты білік», «Ақиқат сыйы», «Жылнамалар жинағы», т. б.).
XV—XVIII ғасырларда өмір кешкен ақын-жыраулардың поэзияларынан халықтың ой-өрісін, салт-санасын, тілек-мақсатын айқын аңғарамыз. Олар толғауларында халықтың небір нәзік сырларын, келер ұрпаққа айтар өсиетін, мұң-мұқтажын, қуаныш-сүйінішін, қайғы-қасіретін аша білді. Біз оны XV—XVIII ғасырларда өмір сүрген қазақ даласының қоғамдық-саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің көшбасшысы болған жыраулар: Доспамбет, Сыпыра, Қазтуған, Асан қайғы, Бұқар жырау толғауларынан байқап білеміз.
XIV ғасырда Батыс Қазақстан өңірін жайлаған түркі тайпаларының ортасынан шыққан атақты жырау, ноғайлы-қазақ эпосының негізін салушылардың бірі - Сыпыра жырау. Сыпыра жырау шығармалары біздің заманымызға жетпеді, алайда оның кезінде Дешті Қыпшақтағы ең атақты сөззергері болғаны, мол мұра туғызғаны байқалады.Және де Сыпыра жыраудың өз тұсындағы және өзінен соңғы сахара сөз өнеріне елеулі ықпал еткенін аңғарамыз. Белгілі Мұрын жырау өзін Сыпыра жыраудың мұрагері санаған.Сыпыра жырау қай жырда да халық басына ауыр іс түскен мезгілде көрініп түбегейлі ой айтады, ол ой халықтың тыныш, бейбіт өмір туралы арман-тілегінен онша ұзап кетпейді. Жырдың бірінде Тоқтамыс пен Едігенің билікке таласы, Едігенің қашып кетуі, осы кездегі ноғайлы елінің ауыр халі сөз болады. Сонда сасқан ел кәріліктен жағы түсуге айналған Сыпыра жыраудан ақыл сұрайды.
Ноғайлының ауыр жұрт,
Абдырады айланды.
Айланып кеңес таппады,
Тіл мен жағы байланды ...
Аузында отыз тісі жоқ,
Адам көрер түсі жоқ ...
Сыпыра сынды сұм жырау ...
Толғайды да сарнайды,
Сарнайды да жырлайды ...
... Керегеңді кертер-ді,
Күл қылып отқа өртер-ді,
Туырлығын тілер ол,
Тіліп тоқым қылар ол,
Тоқсан басты ақ орда,
Тонамай ие болар-ды.
...Сонау бір жалғыз құбаша ұл,
Әлі де ұзап кеткен жоқ,
Еділден әрі өткен жоқ
Тоғыз мынау ерінді
Тобыменен жібер де,
Алдап-сулап қасыңа ал,
Қасыңа ал да басын ал !...
Осы сөзді, осы ойды Сыпыра жырау шын мәнінде айтты ма, жоқ па, әлде ол кейінгі дәуірдің, тарихтың бағасы ретінде кеш туып, жырауға кейін таңылды ма – бұл араларын айыру өте қиын. Бірақ қандай болғанда да ол өзекті ой, орынды баға. Мұнда тарихи Едігеге берілген халық бағасы бар деп түсінуге болады. Соны халық көпті көрген кәрі жыраудың дуалы аузымен айтқан тәрізді. Әдетте жырауларға өмірдің алдын болжау, көріпкелдік қасиеттер таңылады. Бұл қасиет Сыпыра жыраудан басталып, кейінгі көп жырауларға тән ерекшелік боп көрінеді.
Хандық дәуірдегі әдебиет өкілінің енді бірі -Асан қайғы. XIV ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген ақын, философ, аңыз кейіпкері, үнемі халық қамын, елінің болашағын ойлап жүретіндіктен, замандастары оның Асан атына «қайғы» деген сөз қосып, Асан қайғы атап кеткен. Алтын Орданың ыдырау дәуірінде өмір сүрген Асан қайғы, алдымен, Сарайда, кейін Қазанда Ұлұғ-Мұхаммед ханның ықпалды билерінің бірі болған. Егде тартқан шағында Дешті Қыпшаққа қайтып оралады, өмірінің соңғы кезеңі жаңа құрылған Қазақ мемлекетінде, Жәнібек пен Керей хандардың төңірегінде өтеді. Асан қайғы — кептеген нақыл сөздердің, афоризм, философиялық толғаулардың авторы. Бұлардың бізге жеткен жұқаналарын көне заманға тән кейбір суреттерді, қазақ халқының құрылу кезеңіндегі белгілі тарихи оқиғалардың елесін танимыз.Асан қайғы қазақ руларының Әбілхайыр ұлысынан бөлінуіне қарсы болмағанымен, атамекен Дешті Қыпшақтан кетуге наразылық білдіреді. Жәнібек пен Керейді оңтүстік жаққа емес, батысқа — Жайық, Жем бойына қоныстануға үгіттейді. Алайда Ордадан бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі.Асан қайғы, ең алдымен, хандық үкіметті күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды. Жәнібек ханды: “ Уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының болашағын жете ойламайсың ”, — деп сөгеді.