Файл: Жоспар Кіріспе i . Бахадурхан. Шежіреи трік шыармасы. . Жалайри. Жами ат тауарих шыармасы. З. М. Бабыр Бабырнаме шыармасы..docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 62
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Бабыр Үндістанды егжей-тегжейлі сипаттай отырып, оның табиғатын тамашалайды, бұл елдің алуан түрлі ерекшеліктерін өзінің Отаны Орта Азиямен салыстырады:«Бұл таңғажайып ел; біздің жерлермен салыстырғанда бұл басқа әлем.Таулар, өзендер, ормандар, қалалар, аймақтар, жануарлар, өсімдіктер, ормандар, адамдар, тіл, жауын-шашын мен жел - бәрі біздікінен өзгеше.
1.3. М.Х. Дулати «Тарихи и Рашиди» шығармасы.
Мырза Мұхаммед Хайдар бен Мұхаммед Хусаин Куре-кандуғлат (1499 жылы Ташкентте туған – 1551 жылы Үндістандағы Кашмир валаятында қайтыс болған) – атақты тарихшы, жазушы. Әдебиетте Хайдар Мырза, Мырза Хайдар деген аттармен белгілі.Мұхаммед Хайдар-дулат – Моғолстан мен оның шекаралас аймақтары туралы тарихи анықтамалық – «Тарихи Рашиди» кітабына енген «Жаһаннам» дастанын авторы. Мұхаммед Хайдар-дулатидың ата-бабалары Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Моғолстан мемлекетінің құрамына кірген Шығыс Түркістан аумағында көрнекті саяси қайраткерлер болған. Олар ұлысбектердің, тархандардың қызметтерін атқарып, олардың мұрагерлік иелігін - Маңлай-Сүбенді басқарды. 14 ғасырдың ортасында Шағатай мемлекетінің ыдырауы кезінде Әмір Полатшы (Пуладчи) дулат. осы мемлекеттің шығыс бөлігіне Темірді Тоғалық хан етіп тағайындады. Мұхаммед Хайдар-дулатидың тағы бір атасы – Әмір Худайдат – ұлысбек болған кезінде Моғолстан тағына алты ханды ауыстырды. Ал арғы атасы Мұхаммед Хайдар-дулати – Мұхаммед Хайдар Мырза 1480 жылға дейін Қашғарияны билеген. Оның әкесі Мұхаммед Хусайн 15 ғасырдың аяғы – 16 ғасырдың басында Моғолстанның шығыс бөлігін билеген хан Сұлтан Махмұдтың жақын серіктерінің бірі болған. Мұхаммед Хайдар-дулатидің анасы – Хуб Нигар ханым – Жүніс ханның қызы, ал өзі Сұлтан Саид ханның немере ағасы және Үндістанда билік құрған Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы – Захир ад-Дин Мұхаммед Бабыр.
Мұхаммед Хайдар-дулатидың балалық шағы Орталық Азиядағы Мұхаммед Шейбанидің өзбек көшпелілерінің қысымымен болған Темір әулеті мемлекетінің құлдырауы, Моғолстанның ыдырауы және Қазақ хандығының күшеюі кезеңіне келеді. Әкесі қайтыс болған соң, хан Сұлтан Махмұд пен хан Мұхаммед Шейбани арасындағы соғыс кезінде Мұхаммед Хайдар-дулатидің туыстары оны Кабулға Бабырға жібереді. Мұхаммед Хайдар-дулати Бабырдың Ма-вераннахрға қарсы ұйымдастырған жорығына қатысты. 1512 жылдан бастап Мұхаммед Хайдар-дулати Қашғариядағы хан Сұлтан Саидтың сарайында бола отырып, сарайда көрнекті әскери және басқа да қызметтерді атқарды. 1514 жылы Әбу Бәкірмен бірге Қашқар мен Жаркент үшін соғысқа, Қырғызстанға, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға, Тибетке қарсы әскери жорықтарға қатысқан. Мұхаммед Хайдар-дулати хан тағының мұрагері – сұлтан Әбу ар-Рашидті тәрбиеледі. Бабырдың айтуынша, Мұхаммед Хайдар-дулати энциклопедиялық білімге ие болған. Ол барлық саяси оқиғалардан хабардар, саясаткерлерді жақсы білетін. Мұхаммед Хайдар-дулати Қазақстан мен Орта Азия, Моғолстан тарихын, әсіресе дулат тайпасының феодалдық қабатын жақсы білуші болған. 1541-1546 жж. Кашмирде «Тарихи Рашиди» жазды. Мұхаммед Хайдар-дулати бұл еңбегін парсы тілінде дулаттардың өткені туралы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан әңгімелерге, моғол аңыздарына, Моғолстан хандарының сарайларында сақталған құпия құжаттарға, куәгерлер мен өз бақылауларына сүйене отырып жазған. Сондай-ақ автор Жувайни, Жамал Қарши, Рашид ад-Дин Әли Йезди сияқты өткен дәуірдің белгілі ғалымдарының тарихи еңбектерін пайдаланған.Осының барлығы анық мұрағат деректеріне негізделген бұл еңбекті тарихи анықтамалық ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Мұхаммед Хайдар-дулати қазақтардың ортағасырлық тарихына қатысты өте құнды деректер қалдырды. «Тарихи Рашидиде» Қазақ хандығының құрылуы, одан кейінгі Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар, Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, қазақ, қырғыз, өзбектер арасында достық одақтардың орнауы туралы көптеген мәліметтер келтірілген. сыртқы жауға қарсы күресте. Еңбекте 15-16 ғасырлардағы Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қала және егіншілік мәдениеті, Жетісудың
тарихи географиясы, ортағасырлық Қазақстан туралы да көптеген құнды деректер бар.1533 жылы хан тағына отырған Әбу ар-Рашид өз тайпаларының басшыларынан қорқып, оларды қатты қуғынға ұшыратады. Мұхаммед Хайдар-дулатидің немере ағасы Саид Мұхаммед Мырза Дулатты өлтірді. Мұхаммед Хайдар-дулати Үндістанға қашып кетті. Онда Ұлы Моғолстан сарайындағы жасақтарды басқарды. Мұхаммед Хайдар-дулати 1551 жылы жергілікті тұрғындар көтерілісі кезінде қайтыс болды.
II Қазақ хандығы дәуіріндегі тархи шығармалар қазақ тарихының дерек көзі ретінде
2.1 Жыраулар поэзиясындағы діни тақырып
Қазақ хандығының ерте тарихына қатысты ең маңызды дереккөз Фазаллах ибн Рузбихан Исфаханидің «Михман-наме-йи Бұхара» еңбегінде қазақ мемлекетінің сыртқы саясаты ғана емес, оның ішкі ұйымы, әлеуметтік-экономикалық дамуы, қазақтардың мәдениеті, т.б. Оның үстіне, бұл маңыздылық тек қоғамдық қатынастарға ғана емес, мемлекетке де байланысты, өйткені жыраулар авторлары қазақ мемлекеттілігі идеясын жеткізушілер ретінде әрекет етіп, Қазақ хандығының идеологиясы мен саясатына әсер етті.Олардың ішінде хан Есілдің жақын серігі Жиембет-жырау Бортоғашула, 17 ғасырда жоңғарлармен болған соғыстарда даңқы шыққан батыр Ахтамберді-жырау Сарыұлы, Абылай ханның серіктері Үмбетей-жырау Тілеуұлы, Бұқаражырау, Бұқаражырау есімдері бар. ерекше байқалады.Олардың рухани маңызы көбіне қазақ даласымен шектеліп қалмай, Ордадан кейінгі мәдени кеңістіктегі басқа халықтардың игілігіне айналды.Бұған Ұлы және Кіші Ноғай Ордаларының тумалары – Шалкииза-жырау Тіленшіұлы мен Азов қаласының тумасы Әйдет Доспамбетжырау, XV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы атақты импровизаторлардың өмірі мен қызметі дәлел бола алады. өмірінің белгілі бір кезеңі Қырым хандығы мен Осман империясының астаналарымен – Бахчисарай мен Ыстамбұлмен, сондай-ақ Шалқыз жырау барған Солтүстік Кавказбен және Доспамбетжырау өмір сүрген Донмен байланысты болғанымен, олардың өмірінің көп бөлігі және қазақ даласындағы мәңгілік тыныштық.
Молла Шәдидің «Фатх-наме» поэмасы мен Камал ад-Дин Бинайдың «Шейбани-наме» шығармасы 15-16 ғасырдың басындағы Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы мәлімет береді. және Мұхаммед Шейб-нидің бұл жерде өз билігін сақтап қалу әрекеттері.Ол 16 ғасырдың бірінші жартысындағы тарихи суретті қалпына келтіру үшін үлкен қызығушылық тудырады.Зейн ад-Дин Махмуд Васифидің «Бадай әл-уақай» шығармасы. Бұл очеркте өзбек-моғол әскерінің қазақтармен шайқасы туралы маңызды құжат қамтылып, мұнда тарихи әдебиетте алғаш рет «Қазақстан» термині қолданылған.
Хожамқұли-бек Балхидің «Тарих-и Қыпшақ-хани» еңбегі 18 ғасырда парсы тілінде жазылған, алайда зерттеушілердің пікірінше, тіпті жинақ бөлігінде, т.б. XV-XVII ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ пен Мавар-н-Нахр аумағындағы саяси оқиғалардың тұсаукесерінде еңбекте «басқа авторлардың еңбектерінде айтылмаған көптеген түпнұсқа мәліметтер бар».16 ғасырдың екінші жартысы – 17 ғасырдың басындағы қазақ-моғол қатынастары туралы деректер.Шах-Махмуд Чурастың парсы тіліндегі «Тарих» еңбегінде қамтылған.Сол кезеңдегі Қазақ хандығының саяси тарихына қатысты материал Хафиз Таныштың «Шараф-наме-йи шахиінде» бар. Онда қазақ-өзбек қатынастары туралы деректер келтіріліп, олардың Ырдария (Түркістан) маңындағы қалалар үшін күресі туралы айтылады.Ескендір-бек Түрікман Муншидің «Тарих-и алам-ара-йи Аббаси» де қазақ билеушісі Тәуекел хан мен Шибанидтер мемлекетінің басшысы Абдолла ханның төңірегіндегі қалалар үшін күресінің өрлеуі мен құлдырауын ашатын мәліметтер бар.16 ғасырдың аяғында Ырдария. Бұхара маңында қазақ ханының жараланып, қайтыс болғаны туралы айтылады.Дәл сол оқиғаларды барынша егжей-тегжейлі баяндайтын тарихшы Хафиз Таныш өз мәліметтерін тек 80-жылдардың ортасына дейін жеткізуінде деректер қызық. 16 ғасыр Тәуекел ханды Шибанидтер мемлекетінің өзінде белгілі бір топтардың, соның ішінде діни қызметкерлердің қолдауын көрсететін материалдар да қызығушылық тудырады. Шығармада Тәуекел ханның інісі қазақтың жаңа ханы Есімнің Орта Азияның жаңа билеушілері Аштарханидтер әулетімен бітім шарт жасасуы сияқты маңызды оқиға бейнеленген.«Хабиб ас-сияр» Ғияс ад-Дин Хондамир мен «Ахсан ат-таварих» Хасан-бек Румлу жазбаларында Қасым хан туралы, Мұхаммед Шейбани ханның қазақтармен соғыстары, оның қазақтарға қарсы сәтсіз жорығы туралы мәліметтер аз.
«Алам-ара-йи Сафави» атты анонимді шығармада 16 ғасырдағы Сефевидтер (Қызылбаштар) мемлекетіне қарсы қазақ-өзбек одағы туралы айтылады. Қазақ-өзбек әскерінің Сефевид Исмаил шах әскерімен сәтсіз шайқастары туралы айтылады. Бұл мәлімет қазақ-қызылбаш текетіресін растайтын ең ерте жазба деректер болса керек, ол қазақ ауыз әдебиеті материалдарында көрініс табады.
Өзінің өршіл де рухты жырларымен хандық дәуір кезіндегі әдебиеттен ойып тұрып орын алар жыраудың бірі - Шалкиіз жырау.Ол қазақ жыраулық поэзиясының атасы саналады. Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 жылы Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келеді. Жыраудың әкесі сахараның беделді, бай адамы болды. Шешесі Кіші жүздің ұйытқысы болған, Сыртқы Орда деп аталатын ұлыстың билеушісі Мұса бидің қызы екен. Шалкиіз мұсылманша білім алған, оның 1490 жылға дейінгі өмірінен дерек жоқ. Тек 1490 жылы ноғайлы әміршісі Темір бидің жанында болғаны белгілі. Кейбір зерттеушілердің пайымдауларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскер қатарында, бірде әміршінің елші, нөкерлері қатарында Қырым, Терістік Кавказ, Дон бойын тегіс аралап шыққан.
Шалкиіз жырларында философиялық толғаныс, тебіреніс ретінде келетін дидактикалық өнеге-өсиет, мақал-мәтел, ақыл-нақылды шумақтар мол. Жырау өнеге-өсиеттік бірқатар жолдарында өрісті ойларын жақсы мен жаманды салыстыра отырып суреттейді:
Құсты жисаң, бүркіт жи,
Қыс тоныңды түлкі етер.
Бір жақсымен дос болсаң,
Азбас, тозбас мүлкі етер.
Бір жаманмен дос болсаң,
Күндердің күні болғанда,
Жүмле ғаламға күлкі етер.
«Жақсыдан – шарапат, жаманнан – кесепат» дегендей, бұл шумақтағы жақсы – шарапатты шын дос та, жаман – жалған дос, екіжүзді сатқын бейнесінде.Темір өлгеннен кейін Шалкиіз нағашылары Мұса ұрпақтарының маңайында болады. Кейін бұл топтан бөлініп, Қазақ ордасына біржола өтеді. Шалкиіз 95 жасқа жетіп қайтыс болған деп шамаланады.Өткір де қайсар бейнесімен танылған хандық дәуір әдебиетінің келесі өкілі-Бұқар жырау(1693—1787 жылдары). Оның туған жері — Жиделі Байсын өлкесі. Дәл туған жылы белгісіз, мөлшермен, XVIII ғасырдың соңғы ширегі. Руы — арғын. Бұқар жырау 1702 жылы Бұхарадағы Кекілташ медресесін бітіріп, бірнеше тілде еркін сөйлейтін дәрежеге жетеді. Әсіресе парсы, араб тілдерін жетік үйреніп шығады. Медресе бітірген соң Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи мешіт-медресесі имамының шақыруымен сонда барып, Түркістан медресесінде дәріс береді.Бұқар жырау өмірінің ең жауапты кезі — Абылай ханның бас кеңесшісі болған кез. Бұл бір киын, «Ақтабан шұбырынды», ел басына күн туған, елдің елдігі сыналатын кезең еді. Осынау ел тағдыры шешілер ауыр кезеңде жырау ханға дұрыс бағыт беріп, даналықтың, үлкен сұңғыла-сәуегейліктің үлгісін көрсеткен.
Бұқар жырау шындықты бетке айтатын батылдығымен де дараланады. Бірде Абылай көршілес орыс еліне қарсы жорық ашпақ болғанда, Бұқар жырау оның немен тынатынын болжап, халық үшін қатерлі жаугершілік жолынан сақтап қалады.Бұқар жырау орыс отаршылдарының қазақтың шұрайлы қоныс, шүйгінді жерлерін біртіндеп басып алып, сол жерлерге бекіністер сала бастағанын көргенде, олардың бұзық пиғылдарын жұрттан бұрын сезіп, содан сақтануға шақырған.Бұқар Жырау толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Мысалы, “Қилы заман” толғауындағы мына бір жайлар табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді:
“Күнбатыстан бір дұшпан,
Ақырында шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Діндарының аты боп,
Күншығысқа қарайды.
Шашын алмай, тарайды,
Құдайды білмес, діні жоқ,
Жамандықта міні жоқ,
Затсыз, тексіз бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлепей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малыңды.
Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан,
Күндердің күні, Абылай,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа,
Есе тимес өзіңе, Есіктегі құлыңнан.”
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған.XVIII ғасырдағы жыраулардың ең көрнекті өкілдері, жорық жыршылары Тәтіқара мен Үмбетей жыраулардың толғауларындағы ел бастаған батырлардың ерліктері өлеңмен өрілген шежіре деп қарауға болады. Мысалы, Үмбетей жырау мен Бұқар жыраудың Қанжығалы Бөгенбай батыр туралы жырында Бөгенбайдың, Қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, Қаз дауысты Қазыбек, Қу дауысты Құттыбай сынды батыр-билермен бірге тізе қосып, жаудан қазақ жерін азат еткендігі жырланады.
Толғаулардың өзекті қырларының бір саласы ондағы діни-сопылық танымдардың жырлануында жатыр. Жыраулар діни мектептерде білім алған, діни сауатты адамдар болды. Сондықтан олардың мұраларында діни-ұғымдар мен сопылық бағыттар анық сезіліп тұрады. Олар тақуа да емес, діншіл де емес, діндәр болды. Жыраулардың барлығы дерлік ислам дінін қолдап, дінді халық арасындағы бірліктің сақталуына мұрындық еткені анық. Дін - абсолюттік шындық. Ал сопылық - ислам дінін көшпенді халық арасында кең уағыздауға құрылған ілімдердің негізі. Олай болса, қайбір жыраудың осы тақырыпқа орай арнаған жыр өрнектерінде сопылық ілімнің түйдек-түйдек көрініс алуы ислам дінін қазақ арасында уағыздауда әдебиеттің алар орнын анықтаса керек. Әсіресе, Алланы шексіз сүю, оның бар екеніне шек келтірмеу идеясы сопылық поэзияның негізгі лейтмотивіне айналса, ал жырау мұраларында бұл идея халықтық түсінікке сай жырланып отырған.
Қорытынды
Қорытындылар болсақ, XV – XVIII ғасырдағы ақын – жыраулар елді бірлікке, ынтымаққа, халайық – қауымды қайырым – мейірімге, елді, жерді, қорғауға шақырды.Халық мойнына түскен бар залал – зардапты, мұң – мұқтажды, ауыртпалықты көре, түсіне білген жыраулар халықпен бірге қайғыра да білді.Ел зары мен мұңын жырлап, халқымен бірге жасасты. Орыс отаршылдарының жымысқы әрекетін асқан көрегендікпен көре білген данагөй жыршыларымыз ел басшыларына уақытысында ескертіп, ақыл – кеңес беріп отырды.Түрлі жорықтарға ат салысып, ұрандатушы, рух беруші, әскери қолбасы ретінде де қатысып отырды.Осы хандық дәуірдегі кезеңде жасаған жыраулар өздерінің батыдығымен, қайсар да қайратты бейнелерімен, халық қамқоршылары, халық жақтаушылары ретінде мәңгіге бүгінгі және келешек ұрпаққа зор үлгі – өнеге көрсетіп кетті.