Файл: Жоспар Кіріспе i . Бахадурхан. Шежіреи трік шыармасы. . Жалайри. Жами ат тауарих шыармасы. З. М. Бабыр Бабырнаме шыармасы..docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 64
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
- Ай, Жәнібек хан!
Айтпасам білмейсің.
Жайылып жатқан халқың бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай,
Өзеуреп неге сөйлейсің?
Қорған салдың бейнет қып,
Қызметшің жатыр ішіп-жеп.
Он сан ноғай бүлінді,
Мұны неге білмейсің?
Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан.
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айрылар ата мұрадан.
Мұны неге білмейсің?
Құладың құстың құлы еді,
Тышқан жеп жүні түледі.
Аққу құстың төресі,
Ен жайлап көлде жүр еді.
Аңдысып жүрген көп дұшпан,
Еліңе жау боп келеді.
Құлың кеп сені өлтірер,
Осыны Асан біледі.
Мұны неге білмейсің?
Осыны көрдім түсімде,
Біл десе де білмейсің.
Ей, Жәнібек, ойласаң...
Қилы-қилы заман болмай ма,
Суда жүрген ақ шортан,
Қарағай басын шалмай ма?
Мұны неге білмейсің?
Айтқан тілді алмасаң,
Енді мені көрмейсің!
Асанқайғының айтқанына басын шұлғығаннан басқа хан дәнеме демепті.Сыпыра мен Асанның ізін жалғастырушы жыраудың -Қазтуған Сүйінішұлы.Халық аңыздарында қолбасы, батыр делінеді, әскери ақсүйек тұқымынан шыққан. Туып-өскен жері — Еділ бойы. XV ғасырдың орта шенінде жаңа құрылған Қазақ хандығына қоныс аударады.Жорық жыршысы, халық эпосын жасаушылардың бірі Қазтуған жырау артына өмір, болмыс туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тұрмысқа қатысты сан алуан жырдан құралған мол мұра қалдырды. Бұлардың дені сақталмаған.Алайда бізге жеткен санаулы шығармаларының өзі-ақ Қазтуған Сүйнішұлының әдебиет тарихынан белгілі орын алуына негіз бола алады. Қазтуған Сүйінішұлының поэзиясы номадтық жауынгерлердің санасын, танымын көрсетеді, оның болмыс, тіршілік, өзін қоршаған, шырышы бұзылмаған табиғат туралы түсінігінен елес береді. Жырау қиялының ұшқырлығы, кеңдігі, суреттеу тәсілдерінің байлығы мен көсемдігі орта ғасырларда қазақтың ақындық өнерінің жоғары дәрежеде әрі өзіндік сипатқа толы болғанын танытады.
Ұлттық бояуы ашық, өршіл романтикаға суарылған толғаныстары көркем тіркестерге өте бай Қазтуған Сүйінішұлы жырлары әлденеше ғасырлар бойы қазақ ақындарына үлгі, өнеге мектебі болған.Қазтуған жырларындағы шоқтығы биік шығарма оның туған жермен қоштасу жыры.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт...,-деген адамды елжіретер түйдек-түйдек сөз тізбектері, жыр жолдары арқылы туған жерінен еріксіз үдере көшкен ел көрінісі көз алдымызға келеді.Қазтуғанның Еділ өзенін жағалап, Ақтұба, Бозан бойын жайлаған қазақ, ноғай тайпаларының рубасы, көсемі, қолбасшысы, әрі атақты батыр болғаны мардымсыз тарихи аңыздар арқылы белгілі. Осы қоштасу өлеңі он бесінші ғасырдың екінші жартысында өз қарамағындағы руларды бастап Еділден еріксіз ауып, Қазақ мемлекеті құрамына өткеннен сыр шертеді.Дуалы ауызды жыраулардың енді бірі - Доспамбет жырау — 1490 жылы Азау қаласында туып, 1523 жылы Астрахан маңында қаза болған көне қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі және жорық жыршысы. Қазақ халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрген жыраудың руы — кіші ноғайлы. Өз заманындағы жорықтарға, Қырым, Ноғайлы, Қазан хандықтары арасындағы ұрыстарға қатынасқан, өз елін сырт жаудан ерлікпен қорғаған батырдың бірі .
Ағарып атқан таңдай деп,
Шолпанды шыққан күндей деп,
Май қаңбақта ағалардың аты,
Жусап жатыр деп.
Ақ шаңдақты құрып қойған шатыр деп,
Жазда көп-ақ жортқан екенбіз.
Арғымақтың талай мойнын талдырып,
Үйде қалған арудың
Ал иіндігін аударып.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу – негізгі орын алатын басты идея. Доспамбеттің «Қоғалы көлдер, кұм, сулар», «Азау, Азау дегенің», «Айналайын Ақ Жайық», т. б. өлеңдері белгіл.1523 жылы Астрахан жорығы кезінде Доспамбет жырау бастаған шолғыншылар тосқауылға ұшырайды да, жырау ауыр жараланып, қайтыс болады.Доспамбет жырау мұрасының дені жоғалған. Ел аузында, жекелеген қолжазбаларда сақталған бірлі-жарым туындылары XIX ғасырдың бас кезінде әр түрлі жинақтарға енді. Кеңес өкіметі тұсында Алдаспан антологиясында (1971 жылы) оның табылған шығармалары толық жарияланды («Қалаға қабылан жаулар тигей ме», «Қоғалы көлдер, құм, сулар», «Айнала бұлақ басы тең…» т.б.). Жауынгер жырау туындыларының рухы ескілігіне, көркемдеу әдістерінің көнелігіне қарамастан, көңілге әсер етерлік терең, тілі мағыналы. Кейінгі Бұқар мен Махамбет жырларынан Доспамбеттің әсері аңғарылады.
Хандық жүйе кезеңінде жыраулардың ханға, мемлекет билеушілеріне кеңесші көмекші болуы, оның мемлекет істеріне араласуы, қоғамдағы рөлі. Жырау - хан мен халық арасындағы дәнекер тұлға.Жыраулардың қазақ хандығы қалыптасып, нығаюы процесінде хандардың бір орталыққа бағынған мемлекет құру саясатын іске асыруда ұраншы, үгітші қызметін атқаруы.Жыраулардың саяси және қоғамдық өмірдегі езгерістерге орай жорықшы, батыр жауынгер болуы.
Жыраулардың келесі бір функциясы – сәуегейлігі, көріпкелдігі, болашақты болжауы. Жыраулар шығармаларындағы болжал өлеңдер.Жыраулар поэзиясындағы дара әдебиетке тән белгілер және фольклорлық сипаттар. Жыраулар поэзиясының калыптасу, даму кезеңдері. Жыраулар поэзиясыньщ даму кезеңдерін үш кезеңге бөліп қарастыру:
I кезең. (ХІ-ХІҮ ғасырлар) жыраулық дәстүрдің негізі қаланған ілкі кезеңі.Кетбұға, Сыпыра жыраулардың, Қодан тайшының бізге жеткен мұралары.
II кезең. (ХҮ-ХҮІ ғасырлар) жыраулық поэзияның қалыптасу кезеңі. Қазтуған, Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз жыраулардың шығармашылығы.
III кезең. (ХҮІІ-ХҮШ ғасырлар) жыраулық поэзияның неғұрлым кемелденген кезеңі. Жиембет, Тәтіқара, Үмбетей, Ақтамберді, Бұқар жыраулар шығармашылығы.
Жыраулар поэзиясының жариялану, зерттелу жайы. Хандық дәуір әдебиетінің жиналуы, жариялануы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттің жиналып, жариялану, зерттелуін үш кезеңге бөліп қарастыру.Бірінші кезең. XIX ғасырдын екінші жартысынан бастап Кеңес үкіметі орнағанға дейінгі кезең аралығындағы жиналу, жариялану жұмыстары. Ш.Уәлихановтың, В.В.Радловтың жыраулар шығармашылығына қатысты пікірлері, жинап бастыруы. Жыраулар мұрасының «Ноғай уа құмық шығырлары». М.Османов, «Жақсы үгіт» М.Бекмұхамедов, «Шайыр», «Көксілдер», Ғ.Мұштақ «Тауарих хамса»,Қ.Халидұғлы «Ақын» А. Берқалиұғлы құрастырған жинақтарға енуі.Екінші кезең. 1917 жылдан - 1959 жылдар аралығындағы
жиналып жариялануы, зерттелуі.Үшінші кезең. 1959 жылғы әдеби мұра жайлы мәселе көтерілген конференциядан кейінгі және осы күнге дейінгі зерттелуі. XX ғасырдың 60-90 жылдар аралығында жыраулар поэзиясының тиянақты зерттелуі: Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан, Х.Сүйіншәлиев, М.Мағауин зерттеулерінің маңызы.
Жыраулар поэзиясының көркемдік-идеялық ерекшеліктері. Жыраулар поэзиясында туған жер, қоныс, сыртқы жаулармен болған, азаттық күрес, жаугершілік заман көрінісі, өз дәуірінің шындығы, моральдық, этикалық қағидалар, ерлік, ел бірлігі тақырыптарының жырлануы.ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясы - сол дәуірдің түрлі көріністерін қазақ тілінде көркем жырланған төл мұрасы.Жыраулар поэзиясында қолданылған көркемдік кестелер, суреттеу тәсілдері, образдар жүйесі.Толғау жанрының өзіндік ерекшеліктері.Толғаудың сипаттамасы. Жанрлық белгілері.Толғау – импровизациялық дәстүрдегі дара шығармашылық үлгісі.Толғаудың мазмұнына, тақырыбына қарай жіктелуі.А.Байтұрсынов, Е.Исмайлов, С.Мұқанов, М.Мағауин, Б.Әбілқасымов сынды ғалым-зерттеушілердің толғауды классификациялау үлгісі.Толғаулардағы, арнау-толғаулардағы көркем шындық, тарихилық мәселесі.Толғаулардың тирадаларға белінуі, дидактикалық сипаты.
1.2. З.М. Бабыр «Бабыр-наме» шығармасы.
Захириддин Мұхаммед Бабыр – «Бабыр-наме» – «Бабыр жазбалары» атты тамаша еңбектің авторы ортағасырлық Шығыстың көрнекті ғылым және мәдениет қайраткерлері арасында көрнекті орын алды.Талантты жазушы, өнердің, әдебиеттің, ғылымның білгірі, төл мемуаршы Бабырдың дүниетанымы кең, ізденімпаз ойы Орта Азия, Ауғанстан, Үндістан халықтары өмірінің көптеген салаларында елеулі із қалдырды.
Бабыр өзінің көрнекті қабілеттерінің арқасында Үндістандағы Бабуридтер әулетінің қолбасшысы және негізін қалаушы билеушісі ретінде ғана емес, мұсылмандық заң ғылымында мол шығармашылық әдеби және ғылыми мұра қалдырған ғалым және ақын ретінде тарихқа енді. Түпнұсқа лирикалық шығармалар (ғазал, рубаи), мұсылмандық фиқһ туралы трактаттар («Мубайин»), поэтика («Аруз рисоласи»), музыка, әскери істер, сондай-ақ «Хат-и Бабурия» арнайы әліпбиін жазған.Дегенмен, Бабыр шығармашылығындағы орталық орынды өзбек тіліндегі баға жетпес әдеби проза ескерткіші – оның «Бабур-наме» атты тарихи шығармасы алады. Кітап Үндістанда аяқталды, ол негізінен өмірбаяндық сипатта және Орталық Азия, Ауғанстан және Үндістан халықтарының XV ғасырдың аяғы - XVI ғасырдың басындағы тарихын көрсетеді.«Ол ең ұлы болды, бірақ басқа барлық шығыс жаулап алушыларына қарағанда әлдеқайда адамгершілік болды ... және адамдар ол туралы басқа жағынан не ойласа да, біз ол туралы басқаша ойлай алмаймыз, біз осы үлкен және көпшіл алпауытқа терең жанашыр болған кезде деп атап көрсетеді В.Н. Морланд өзінің «Мұсылман Үндістанның аграрлық жүйесі» кітабында.
Бабырдың тарихшы, географ, этнограф, прозаик және ақын ретіндегі еңбегін қазіргі таңда әлемдік шығыс ғылымы мойындап отыр.Бұл кітапқа деген қызығушылық көбіне автордың өзі – 19 ғасырдың басына дейін үш ғасырдан астам өмір сүрген Үндістандағы байтақ Бабуридтер империясының негізін қалаушы Захириддин Мұхаммед Бабырдың өте көрнекті жеке қасиеттеріне байланысты.
Бабыр өзінің «Бабур-наме» кітабында Орта Азияның ірі қалалары Хорасан, Иран, Ауғанстан және Үндістанды жан-жақты сипаттайды. Оның Ферғана, Әндіжан, Самарқанд, Бұхара, Кабул, Газни, Балх, Бадахшан, Дели, Девалпур, Лахор туралы деректері баға жетпес құнды, өйткені автор бұл қалалардың географиялық орны, олардың Ресейдегі сауда-экономикалық рөлі туралы түсінік береді. сол кезеңдегі феодалдық шаруашылық.Бабыр деректерін тарихшылардың соңғы мәліметтерімен салыстыра отырып, бұл қалалардың кейінгі ғасырлардағы өсіп-өркендеуін елестетуге болады.Бабыр сипаттаған Орта Азия қалаларының ішінде оның туған жері Ферғана губерниясының қалалары: Әндіжан, Ақсы, Касан, Ош, Канибадам, Исфара, Марғилан, Ходжент, Өзген ерекше орын алады, олардың ерекшеліктеріне ол егжей-тегжейлі тоқталады.Олардың ішінде Бабыр Әндіжан мен Ош қалаларын ерекше атап көрсетеді.
Бабырдың Кабулдан Үндістанға ғана емес, сонымен қатар Орталық Азияға апаратын керуен жолдарын сипаттауы, ең маңызды асуларға апаратын тау соқпақтарының ерекшеліктерімен 19 ғасырдағы топографиялық сипаттамалармен толығымен сәйкес келеді, орасан зорға таң қалдырады. автор туралы хабардар болу.Бабыр-намеде» Орта Азия, Ауғанстан, Үндістанның табиғаты, фаунасы мен флорасының суреттелуі әдемі көрініс тапқан; оның Ауғанстан мен Үндістандағы топографиялық, топонимикалық, этнографиялық бақылаулары соншалықты дәл және бейнелі, олар XIV-XX ғасырлардағы әйгілі еуропалық саяхатшылардың деректерінен еш кем түспейді, керісінше, көп жағдайда олардан асып түседі.
«Бабыр-наменің» үшінші және соңғы бөлімі негізінен Бабыр сұлтан Ыбырайымнан билікті тартып алу мақсатында Үндістанға бірінші жорық жасаған күннен бастап Солтүстік Үндістандағы саяси оқиғаларды сипаттауға арналған (1517 ж.) -1526 ж.) Бабыр дүниеден өткен күнге дейін де бұрынғы дәуірдегі Үндістан халықтарының саяси, экономикалық, мәдени өміріне қатысты көптеген қызықты мәліметтерді қамтиды, Үндістанның қалаларын сипаттайды, көптеген нақты әлеуметтік-экономикалық және этномәдени оның халықтарына ғана тән қатынастар. Бобур 1526 жылы 21 сәуірде Панипатта өкілі Сули болған Үндістандағы Лоди әулетінің билік ету тарихын жан-жақты ашып көрсетеді. Шайқас Бабырдың толық жеңісімен аяқталды, оның үлкен тәжірибесінің арқасында. мемлекет қайраткері, сонымен қатар Үндістанда алғаш рет атыс қаруын қолдануына байланысты. .
Үнді ғалымдарының бірі Трипати Рам Просад Бабырдың Панипат тұсындағы бұл жеңісіне баға бере отырып, «Захириддин Мұхаммед Бабырдың Панипат тұсындағы жеңісі Үндістандағы Ұлы Моғол (яғни Бабурид-С.А.) империясының негізін қалады, оның айтуынша, ол. өзінің әсемдігімен, күші мен мәдениеті мұсылман әлеміндегі ең үлкен империя болып қала берді және тіпті Рим империясымен бәсекеге түсе алады.Алайда Панипаттағы жеңісті түпкілікті бекіту үшін Бабырға өзінің саяси күресін жалғастырумен қатар, Үндістанның қалалары мен ауылдары тұрғындарының көзайымы мен ықыласына ие болатындай ішкі саясатты жүргізуге тура келді. Сондай саясаттың бір көрінісі саудадан алынатын таңба салығын жою туралы жарлық шығару болды.
Бабырдың Сикридегі Рано Санграм Сингхпен 1527 жылы 13 наурызда болған тағы бір шайқасы өзінің толық сипаттамасын «Бабур-намеде» тапты.Чандари билеушісінің ұлы Бхупат Рао, ал басқалары Бабырдың шайқасына қарсы тұра алмады. әскери тактика.Оның сәтті орындаған тулғама айласы, т.б. артқы және қапталдан кенеттен соққы жау, және оның орындаған артиллериялық маневр тулғама, т.б. жаудың тылы мен қапталынан кенет соққы және артиллериялық соққы Сикри шайқасының тағдырын шешті.Бұл шайқасты суреттей отырып, Бабыр өзінің жауы Рано Санграм Сингхтың ерлігі мен батылдығын еске алуды ұмытпай, қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын объективті түрде талдайды. соққы, Сикри шайқасының тағдырын шешті.Бұл шайқасты суреттей отырып, Бабыр өзінің жауы Рано Санграм Сингхтың ерлігі мен батылдығын еске алуды ұмытпай, қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын объективті түрде талдайды.Белгілі болғандай, 1529 жылы 6 мамырда Бабырдың Гоградағы үшінші шайқасынан кейін Үндістандағы жағдай салыстырмалы түрде саяси тұрғыда тұрақты болды, ол Бабырдың толық жеңісімен және ауған және бенгал феодалдарының ірі жеңіліспен аяқталды.Гогра шайқасы Бабырды Солтүстік Үндістанның толық қожасы еткен үшінші және соңғы жеңісі болды. Оның Гуджарат, Малва, Мевар, Бенгал, Декан және Биджангара тәуелсіз княздіктері туралы деректері өте құнды. Бабыр жолында Кашмир мен Синдті атап өтеді. Бабыр Үндістанда жүргенде елдің байырғы халқымен араласуға жақсы мүмкіндік алды.Оның өкілеттігі мен билігі Солтүстік Үндістанның тығыз қоныстанған ауылшаруашылық оазистерінің көпшілігін қамтитын Кабулдан Бихарға дейін кеңейтілді.Бабырдың Үндістан географиясы туралы деректерін талдау Бабырдың үш алапты: Үнді өзенінің алабы, Ганг өзені және Гангтың бір саласын барынша айқын ажырататынын көрсетеді.«Үндістанның солтүстігінде орналасқан тауларды үндістер Салавак-Парбат деп атайды.Үнділердің тілінде сава – ширек, лақ – жүз мың, парбат – тау; солай болып шығады», – деп жазады Бабыр.