ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 831
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
XVI ғасырдың аяқ шенінде Ресей мен қазақ хандығының арасында елшіліктер алмасу күшейе түсті. Мұның өзі Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тара қалаларының есуі, қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне байланысты еді. XVIII ғасырдың бас кезінде Батыс Қазақстанда Орыс мемлекетімен шекаралас жатқан өңірлерде орыс қоныстары пайда болды.
Ресей мен Қазақстан хандығының екі жақты жақындасуына XVIII ғасырдың басында жонғар феодалдарының шапқыншылығына қарсы тұру мүдделілігі де себеп болған еді. Бұл кезде қазақ хандығының Бұқар және Хиуамен қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойындағы қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызып отырды. Осындай күрделі мәселелерді шешу үшін Солтүстіктегі қуатты көрші Ресеймен мәмілеге келуді керек етті. Қазақстанның басқа көрші ел халықтарымен қарым-қатынасын ушықтырып, өзіне тәуелді болуын іске асыруға бағытталған жымысқы саясат жүргізіп отырған Ресеймен тең құқықты, тату-тәтті қарым-қатынас орнату қазақ хандары үшін, оның ішіндегі елдің батыс бетіндегі қалмақтар мен башқұрттардың тынымсыз шабуылынан мазасы кетіп отырған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр үшін қазақ даласында тыныштық орнатудың кепілі сияқты көрінді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекеттермен жалғастыратын көпір іспетті еді. Ол арқылы Еуропа елдерінен Шығыстағы елдерге және одан кері қарай құрлық пен сумен ең төте ежелгі сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен Ресейден Орта Азияға, Ауғанстанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және басқа шығыс елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы Петр Бірінші бұл елдермен экономикалық және саяси байланыс орнату, оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін Ресейге қосып алу керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше экспедиция жіберілді. Солардың бірі - 1718 жылы Семей қамалының, ал 1720 жылы И. М. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске құятын жерінде Өскемен бекінісінің негізін салды.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарында Петр Бірінші өкіметі Орта Азия және Қазақстан билеушілерімен елшілік арқылы байланыс жасап тұрды. Қара теңіз бен Балтық тенізі арқылы Еуропаға терезе ашқан Петр Бірінші енді Азия елдеріне төте баратын жолды іздестіре бастады және бұл жолдың қазақ даласы арқылы өтетінін жақсы түсінді.
Ресеймен қарым-қатынасты нығайтудың қажеттілігіне бұл тұста қазақтың басқа да жүздері мен ру басшылары бой ұра бастаған еді. Өйткені оңдаған жылдар бойына созылған жоңғар қалмақтарының және көршілес жатқан елдердің шапқыншылық әрекеттері қазақ елін әбден тоздырып әлсіреткен болатын.
2. XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ хандары орыс патшасынан жоңғар қалмақтарына қарсы көмек сұрап елші жіберді. 1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға Әбілқайырдың Сейіткүл Қойдағұлов пен Құлымбет Қоштаев бастаған елшілігі келді. Олар әйел патша Анна Ивановнаға Кіші жүзді Ресей империясының құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. "Біз Әбілқайыр хан, - деп көрсетілді жолдамада, - маған қарасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген... халқымен сіздің алдыңызда күллі бас иеміз... Сіздің қамқорлығыңызда болсақ дейміз". 1731 жылы 19 ақпанда орыс патшасы Әбілқайыр ханға және "бүкіл қазақ халқына" олардың Ресей қол астына ерікті түрде қабылданғаны туралы грамота жіберді. Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге А. И. Тевкелев бастаған елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген қазақ елшілері де оралды. Сонымен, 1731 жылы 10-шы қазанда қазақ сұлтандары мен ру басыларының жиналысында Кіші жүздің Ресей құрамына бодан болып қабылдануы жөнінде шешім қабылданды. Осыдан кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелевпен келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сәмеке Ресей империясының құрамына кіретінін білдіріп ант беріп, "өзінің мөрін басты". Бірақ бұл шарт тек 1734 жылдан кейін ғана жүзеге асырыла бастады.
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, Ұлы жүздің атынан Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр патша әйел Анна Ивановнаға хат жазып, ұлы жүзді де өз қол астына қабылдау жөнінде өтініш жасады. Бұл хатты Петроградқа Хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдау жөніндегі құжатқа қол қойып, ұлы жүз хандығына: "Сіздерді қол астымызға Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз", - деген қағаз жіберді.
Қазақтар Казакстанның Ресеймен бірігуі елдің экономикалық өркендеуіне, саяси, мәдени жағдайының жақсаруына игі ықпал жасайды деп үміт етсе, патша өкіметі өзінің отаршылдық саясатын жүргізу үшін пайдасы бар деп санады.
1734 жылы 10 маусымда Анна Ивановна Әбілқайырға Ор өзенінің сағасынан бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салатын жерге И. К. Кириллов пен А. И. Тевкелевті жіберді.
Патшаның әмірімен қазақ даласындағы өзендердің бойына бекініс қамалдар салынып, олар біртіндеп ірі қалаларға айнала бастады. Сол тұста Жайық өзені бойынан 14 қамал салынды. Басқа өзендердің жағалауларынан да бірнеше қамал-бекіністер бой көтерді. XVIII ғасырдың 50-ші жылдарында Ертіс өзенінің жағасына Омбы, Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар салынды. Мұндай әскери бекіністер салу, Ресейге отарлау саясатын жүргізуге кең мүмкіндіктер ашты.
Жайық бойында түрғызылып жатқан қалалар мен бекіністердің маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды. Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендерінің бойындағы құнарлы жерлерінен айрылып, оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүздің қазақтары Бұқара мен Ташкент түбіне келіп қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясының бастығы генерал-лейтенант князь В. А. Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 қыркүйек аралығында Нұралы, Ералы сұлтандармен, Жәнібек, Бөкенбай және Есет батырлармен, кейінірек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтанмен келіссөздер жүргізді. Оның барысында Кіші жүз бен Орта жүздің 399 өкілі Ресейге қарайтындығы жөніндегі шартқа қол қойды. Алайда, осы шарттан кейін де Ресейге Кіші жүздің біраз бөлігі, Орта жүздің тек аз бөлігі кірді. Ал, Солтүстік-шығыс және Орталық Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек XIX ғасырдың 20-40 жылдарында ғана, патша өкіметінің әскери-саяси күш көрсету нәтижесінде қосылды.
Тақырыбы: Абылай хан дәуіріндегі Қазақстандағы мемлекеттілік.
1. XVIII гасырдың 40-80 жылдарындағы саяси жағдай. Абылай хан билігі
XVIII ғасырдың 40-жылдары қазақ мемлекетінің ішкі және сыртқы саясатында Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін күткендегідей табысты нәтижеге жеткізбеді. Жоңғар шапқыншылығының қаупі жойылмады. Ресей мемлекеті де өз міндеттеріне де адал болмады. Еділ қалмақтары мен башқұрттар да тыныштық бермеді. Цинь империясымен 1739 жылы бейбіт келісім жасап шығыс шекараларын қауіпсіздендірген жоңғарлар 1741 жылы казақ жеріне кезекті ауыр және соңғы жорығын бастады. Қалдан Церен қоң тайшы бастаған жоңғар әскерлері 1741-1742 жылдары Орта Жүз бен Кіші Жүздің жеріне әшкерілей кіріп, Есіл, Ырғыз, Орал, Елек өзендеріне дейін жетті. Осы шайқастардың бірінде сұлтан Абылай жоңғар тұтқынына түсіп қалады.
1742 жылдың ортасына қарай Сырдарияның орта ағысындағы жерлерді жоңғарлар басып алады. Болып жатқан жағдайды анық байқап отырған орыс өкіметі қазақ даласындағы бұл оқиғаларға алғашқы кезде елеулі мән бермейді. Жоңғарлар орыс иеліктеріне тікелей қауіп төндіріп, Орта Жүз ханы Әбілмәмбет орыс өкіметінен ресми көмек сұрағаннан кейін барып қана, Ресей мемлекеті Орынбордағы әскерін соғыс дайыңдығына келтіреді және Қалдан Цереннен өз бодаңдығындағы елден әскерлерін алып кетуді талап етеді. 1742 жылы майор Миллер бастаған елшілік Жоңғарияға, Калдан Церенге келеді. Орыс елшілігі Орта Жүз бен Кіші Жүз Ресейдің қол астыңда, сондықтан да шапқыншылық жасау тоқтатылсын деп мәлімдеді. Екі жақты келісімнен кейін және қазақ елшілерінің мәмілесі бойьшша Абылай сұлтан және тағы басқалар тұтқыннан босатылды.
1745 жылы Калдан Церен қайтыс болғаннан кейін Орталық Азиядағы саяси жағдай күрт өзгереді. Қоңтайшы тағына оның мұрагері Қалдан Цереннің екінші ұлы Сыбан Доржы келеді. Елде билік үшін күрес басталады. Көп ұзамай Сыбан Доржыны ағасы Лама Доржы өлтіріп қоңтайшы тағын иеленеді. Бірақ оның билігін жоңғар ақсүйектері мойындамайды. Жоңғариядағы билік үшін күрес ашық жауласуға ұласады. Осыңдай ұтымды жағдайды тиімді пайдалана білген Абылай қазақ жерлерін қайтарып алудың жолдарын қарастырады. Қоңтайшы тағынан үміткерлерді бірінен соң бірін қолдай отырып, қазақ жерінің едәуір бөлігін қайтарып алуға қол жеткізеді.
Жоңғариядағы өзара тартысты пайдаланған Цинь императоры 1755 жылы жоңғар аумағына өз әскерлерін еңгізеді. Цинь әскерлеріне қарсы Әмірсана бастаған азаттық күресіне Абылай сұлтан әскери көмек көрсетті. Әмірсана мен Қожаберген батыр бастаған әскерлер қытай армиясын талқандап, оның қазақ жеріне кіруін тоқтатты. 1757 жылы Цинь үкіметі екінші рет Жоңғарияға басып кірді. Ауыр жеңілістерге ұшыраған Жоңғария мем-лекет болудан қалды. Осы жорықтардан кейін Жоңғария мемлекеті тарих сахнасынан біржолата кетті.
1758-1759 жылдары Жоңғар мемлекетін талқандау кезінде Цинь әскерлері бірнеше рет қазақ жеріне кірді. Тарбағатайдың солтүстік жағында Абылай сұлтанның жасақтары мен Қытай әскерлерінің арасында шайқас жүрді. Жағдайды одан әрі ушықтырмау үшін Абылай Пекинге бейбіт келісім жасау жөнінде елші жіберді. Бейбіт келісімге келген Цинь өкіметі Абылайдың қазақ жеріндегі хан билігін мойындайды және қазақ жерлеріне аумақтық талап қоймайды. Абылай осылайша Ресей мен Цинь өкіметі арасында тиімді саясат ұстанып, шығыстағы жерлерін сақтап қалады. Ресей бодандығын мойындай отырып Абылай Цинь екі метімен орыс отаршылығына қарсы күресте қолдау табуға тырысты.
XVIII ғасырдың 60-жылдарыңда халқын түгелге жуық қырған Жоңғарияда маньчжур-қытай билігі орнайды. Жоңғарлардан босаған жерлерге қазақтарды өткізбеу үшін қытайлықтар Іле өзені мен Тарбағатай бойыңда әскери бекіністер салуға кіріседі. 1761 жылы Қытай императоры Аягөз өзенінен оңтүстікке қарай қазақтардың көшуіне тыйым салған жарлыққа қол кояды. Бірақ қазақтар бұл жарлық пен санаса қоймайды. Мал жайылымын көздеген қазақтардың бұл аймаққа қоныс аударуы жиілей түседі. Осыдан кейін Цинь үкіметі Іле өзенінің бойы мен Тарбағатайдағы жайылымдарды қазақгардың пайдалануына рұқсат етуге мәжбүр болады. Мұның қайтарымы ретінде Цинь үкіметі қазақтардан алым төлеуді және қытай бодандығын қабылдауын талап етті. Осының нәтижесінде XVIII ғасырдың соңына дейін Орта Жүз бен Ұлы Жүз қазақтарының бір бөлігі Қытай бодандығын қабылдап, Қытайдың «жаңа провинциясы» Шыңжан құрамына енеді.
Сыртқы қауіптен елді сақтай білген Абылай қазақ жерлерін біріктіруге де үлкен күш салды. Іленің сол жағасы мен Шу бойын қырғыздардан тазартады. 1740 жылы Ташкентте Жолбарыс хан дүние салады да, Төле би қолдаған Орта Жүздің бірнеше руы Әбілмәмбетке ант береді. Орыс бодандығын қабылдаған Кіші жүздің бір бөлігі де Әбілмәмбет пен Абылайға бағыңды. 1759 жылы патша әкімшілігі Әбілмәмбетті тақтан тайдырып билікті алып беру туралы Абылайға ұсыныс жасағанымен Абылай бұл қолдаудан бас тартады. Әбілмәмбет хан дүние салғаннан кейін ғана Түркістанда Қожа- -Ахмет -Иассауи ғимаратында Абылай ақ киізге отырғызылып, бүкіл үш жүздің жаңа ханы болып жарияланды.
Беделі мен билігі бүкіл қазақ даласына әйгілі болған Абылайдың қазақ тарихындағы орны ерекше. Саяси тәуелсіздікті сақтай отырып, Абылай хан патша өкіметі жіберген сыйлықтардан және Петербургке ант беруден бас тартты. Абылай хан сонымен бірге азғана уақыттың ішіңде талан - таражға түскен қазақ жерлерін біріктіре алды. Оңтүстіктегі Созак, Сайрам, Ташкент қалаларын кайтарды. Бірақ Қытайға қарсы Орта Азия мемлекеттерінің одағын құру туралы әрекеті нәтижелі болмады.
Батыстан үнемі шапқыншылық жасап отырған Еділ қалмақтары Ресей өкіметінен қолдау тауып отырды. Екі халықты жауластыру мақсатында олардың арасыңдағы дау-жан-жалдарды патша өкіметі үнемі өршітіп отырды. 1743 жылы патша өкіметі қалмақтарға қазақ жеріне «әскери олжа» табу жорықтарына рұқсат береді және көмекке деп 2 мың қазақ әскерін де қосады. Қалмақтар Жайық арқылы өтіп қазақтардың малдарын қолға түсіріп айдап әкетіп отырды. 1771 жылы Үбашы бастаған қалмақтар (барлығы 40 мыңдай шаңырақ) қазақ жері арқылы ата-бабаларының туған мекені Жоңғарияға бет алады. Бірақ бүкіл казақ жерін басакөктей өткен қалмақтар қазақ жасақтарымен үнемі қақтығысып, олардың азғана бөлігі ғана атамекеңдеріне жетеді. Екі жүз жылдан астам уақытқа созылған қазақ-жоңғар әскери қақтығысының ең соңғы түйіні осылай аяқталады.
Еділ бойындағы бос қалған қалмақтардың жайылымдарын қазақтардың пайдалануына патша өкіметі рұқсат етпейді. Сонымен бірге патша өкіметі Елек өзені маңыңдағы жерлерге де көшіп-қонуға тыйым салды. Мұнда Елек қорғаныс шебін салуға байланысты толқулар басталды. Қазақтар әскери бекіністің салынуы нәтижесінде Елек өзенінің жағалауындағы жерлерден айырыламыз деп қауіптенді. Олар сонымен бірге Елек өзені маңындағы тұз өндіруден айыруға да наразылық білдірді. Соңдықтан да олар бірнеше рет Орынбор губернаторына Елек өзені жағалауында еркін көшіп жүруге рұқсат беруін және аталған бекіністі салуды бастамауды өтінді. Өйтпеген жағдайда олар бекіністі қирататындықтарын ескертті. Қазақтар кейбір жағдайда рұқсат етілмеген жерлерге өз еріктерімен малдарын жайды, әскери бекіністерге шабуылдар жасады.