ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 836
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
2. Қазақтың өз жерінде көшіп - қонуына, мал жайылымдарын пайдалануына тыйым салуы Ресей мемлекеті отаршылдық әкімшілігініңқазақ жерін отарлаудағы алғашқы тәсілдерінің бірі болды. Сонымен бірге Жайықтың арғы бетіне өтуге патша өкіметінің тыйым салуы, Орал және Жайық қазақтарының, патша өкіметіне берілген башқұрттардың ашықтан - ашық тонаушылық әрекеттері, халықты тонауы, зорлық жасауы күшейе түсті.
Нұралы хан мен оған жақын сұлтандар ғана тыйым салған жерлерге көшіп қонуға рұқсат алды. Қазақтардың өз бетімен Жайықтан өтуіне байланысты қазақ-орыс әскерлері мен қазақтар арасыңда қақтығыстар жиі болып тұрды. Негізгі күн көрісі мал және оған қажетті жайылымдардан айыру халықтың наразылығын туғызып, отарлық езгіге қарсы күрестің басталуына себеп болды.
Қазақтардың отарлық езгіге қарсы кең көлемдегі күресі Ресейдегі Е.Пугачев бастаған 1773-1775 жылдардағы көтеріліспен тұспа-тұс келді. Е.Пугачев таратқан үндеулер Кіші Жүз бен Орта Жүз қазақтарының бұдан бұрын пісіп жетілген көтерілісінің басталуына түрткі болды. 1773 жылы қыркүйекте басталған Пугачев көтерілісінің алғашқы айларыңда-ақ қазақтар бүкіл орыс-қазақ шекарасыңдағы бекіністерге шабуылдар жасай бастады.
Пугачев әскерлерінің 1774 жылы жазда Царицин түбіндегі жеңілісінен кейін де қазақтардың күресі тоқтаған жоқ. 1775 жылы қаңтарда Пугачевті Мәскеу қаласыңда жазалағаннан кейін ғана патша өкіметі қазақ даласының ішкі жағына жазалау отрядтарын жібере алды. Патша өкіметінің жазалаушы отрядтарына қазактар елеулі қарсылық білдірді. Жазалаушы отрядтарға Нұралы хан үлкен көмек көрсетеді. Елеулі қарсылыққа қарамастан қазақтар ішке қарай көшуге мәжбүр болды. Патша өкіметі көтерілісті халық санасынан өшіру үшін Жайық қаласын Орал қаласы деп атау туралы шешім шығарды. Орынбор губерниясы таратылып қазақ жері Сібір және Уфа генерал-губернаторлықгарына бағындырылды.
1773-1775 жыддардағы көтерілістен кейін біршама саябырлаған патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған күрес 1783-1784 жылдары қайта жандана бастады. Бұл көтерілістің феодалдық және отаршыддыққа қарсы сипаты болды. Нұралы ханның патша өкіметіне арқа сүйеуі, оның отарлық саясатқа қолдау білдіруі оның Кіші Жүздегі беделінен жұрдай айырды. Бұның озі Нұралы ханның саяси оқшаулануына, халық бұқарасының қайтадан бас көтеріп, Кіші Жүзде хан билігін жоюды талап еткен наразылығына алып келді.
Кіші Жүзде басталған бұл көтерілісті Байбақты руының старшины 1773-1775 жылдардағы көтерілістің белсенді қатысушыларының бірі, халыққа шешендігімен де, батырлығымен де белгілі болған Сырым Датұлы басқарды. 1783 жылдың көктемінде Жайық казактарынын қазактардың «ішкі жаққа» өтіп кеткен 4 мың жылқысын айдап әкетуі, оның аддыңдағы қатал қыста көп малынан айырылып күйзеліп отырған казақтардың жағ-дайын одан әрі ауырлата түсті. Осындай жағдайда Кіші Жүз қазақтары-ның алғашқы толқуы басталып, ол отарлық езгіге қарсы күреске ұласты.
1785 жылдың басында Сырымның отряды 2700 адам, Барақ батырдың отряды 2 мың адам, Тіленші батырдың отряды 1500 адам, барлығы 6 мың адамнан асады. Күрестің күшеюінен қауіптенген Нұралы хан патша өкіметінен көтерілісті басу үшін Орынбордан әскер жіберуін сұрайды. Патша әскерлерімен ашық күресті қаламаған Сырым Датұлы алғашқы кезде партизандық күрес тәсілдерін қолданып, аз ғана отрядымен Сахарный бекінісі мен Антонов қамалдарына шабуылдар жасайды. Сырым Датұлы өзі 500 жігітімен жазалаушы отрядтарының тылына өтіп кетіп әскери бекіністерді шабуылдайды. Патшаға, ханға, жазалаушы отрядқа қарсы Сырым Датұлы көтерілісшілерінің күресі халықтан қолдау тауып, көп ел Нұралы ханнан бөліне көшеді.
1785 жылы жазда ру басшыларының жиыны өтеді. Жиында генерал-губернатордың көтерілісшілерге арналған «ашық хаты» талқыланды. «Ашық хатты» талқылаған көтерілісшілер патша өкіметіне өз талаптарын да қойды. Бұл талаптардың ең бастысы қазақтарға Еділ мен Жайық аралығындағы жерлерді қайтару, Орал қазақ әскерлерінің тонаушылығын тоқтату және Нұралы ханды хан билігінен тайдыру болды. Ру басшыларының талқысынан кейін Кіші Жүз үш бөлікке: Байұлы, Жеті ру және Қаракесек болып бөлінді. Патша өкіметі Кіші Жүздегі бұл әкімшілік бөліністі ресми бекітіп, оның ру басшылары болып Байұлында Тормамбет би, Жетіруда Тіленші би, Қаракесекте Сегізбай би сайланды.
1786 жылы Нұралы хан Орынборға қашып Калмыков бекінісін паналайды. 1786 жылы 3 маусымда II Екатерина патша Нұралыны хандық биліктен түсіру жөніндегі жарлыққа қол қойып, оны Уфаға жібереді, ол сонда 1790 жылы өледі. Жағдайды пайдаланып қалуға тырысқан патша өкіметі Кіші Жүзде хандық билікті жоюды ұйғарып, басқарудың жаңа формаларын жасауды Орынбор генерал-губернаторы Игельстромға тап-сырады. Игельстром жобасы бойынша бүкіл Кіші Жүз аумағы үш бөлікке бөлінген басқарудың жаңа формасы шекаралық сот жобасы ұсынылды. Ру басшылары да осыған кірді. Шекаралық сотқа бағынатын сот шешімін орындаушыларды жалақы алатын төраға мен екі заседатель басқаруға тиіс болды. Бірақ Игельстром ұсынған басқарудың бұл жүйесі өмірге бейімсіз болып шықты, даладағы бүкіл билік ру басшыларының қолына көшті. Басқарудың бұл жүйесіне сұлтандар да қарсылық білдірді, олар хандық билікті қайта талап етті. Сұлтандардың бұл талабын Нұралы ханның інісі Ералы басқарды. Ералы да қазаққа тендік әперуді ойлаған жоқ. Оның тұсында да қазақтардың жайылымдық жерлері тарылды. Жайық бойында мал жаюға, Жайықтан балық аулауға, мал суаруға тиым салынды.
Казақ даласындағы бақылауды қолдан шығарып алудан қауіптенген патша өкіметі хандық билікті қалпына келтіруді ұйғарды. 1789 жылы казан айында Игельстром Кіші Жүзді басқарудың жаңа жобасын ұсынды. Жобада хан билігі қалпына келтіріліп, Кіші Жүз алты бөлікке бөлінді. Хан басшылық жасайтын Бас басқарма құрылды. Жоба бойынша сонымен бірге патша өкіметі Кіші Жүздегі хан мен сұлтанның билігіне қысым жасаудан бас тартты. Бірақ бұл жоба да іске аспай қалды. 1790 жылы бір топ билер Сәмеке ханның ұлы Есім сұлтанды хан етіп жариялайды. Патша өкіметі бұл сайлауды мойындамай, Нұралы ханның інісі Ералыны хаңдыққа бекітті. Бұл көтерілісшілердің наразылығын тудырады және олар Ералы ханның ордасына қарай жылжиды. Бұл кезде Сырым Датұлы хан билігін жою идеясынан ауытқып, хан билігін шектейтін хан кеңесін құруды ұсыңды.
Осыған байланысты қазақтардың наразылығы күшейе түсті. Олар жасақтар құрып, Сырымның төңіргіне топтасты. 1791 жылдың наурыз айында Сырым батыр патшаның әскери жазалаушы күштерінен бейбіт ауылдарды сақтау үшін, Табын мен Кердері руларына шығысқа Мұғалжар тауларына қарай ойысуды ұсынды. Батырдың қазақ ауылдарын ойрандаудан алыс ұстауға бағытталған бұл саясаты кейіннен өзін ақтады. 1792 жылы Сырымның қарулы күштері құрамына мыңнан астам жасақ жиналды. Сол жылы қыркүйек айында Сырым жасақтары Елек қамалына шабуыл жасады. Бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.
Патша өкіметі Сырым Бұқара мен Хиуа хандығымен бірігіп, Орыс мемлекетіне қарсы шыға ма деп қауіптенді. Мұндай қауіпке негіз де бар еді. Сырым шығыс беттегі бұл елдердің әміршілерімен астыртын келіссөз жүргізіп, олардың көтеріліс басталған жағдайда көмек көрсететініне уәдесін алды.
Сырым бастаған қазақ жасақтары мен шаруалардың толқуларын басу үшін патша өкіметі кейбір жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің /Қара өзен, Сары өзен/ бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Бірақ бұдан жағдай жақсарған жоқ. Шұрайлы жерлерді, шабындық-жайылымдарды, орман-тоғайларды бұрынғысынша қазақтар, хан, патша адамдары иемденді. Алым-салық, хан төңірегіндегілердің халыққа озбырлығы мен астамшылығы азаймады.
1794 жылы жеккөрінішті Ералы хан өліп, оның орнына1796 жылы хан тағына отырған Есімде езгіні жеңілдеткен жоқ. Бұрыннан қаталдығымен аты шығып жүрген ол халықты одан әрі қан қақсатты. Осының бәрі ұлт-азаттық қозғалысының жаңа күшпен өрлеуіне, жандануына жол ашты. Оның дем беруші көсемі Сырым болды. Оған Байбақты, Есентемір,Серкеш, Алаша, Таз руларының шаруалары қосылды. Олар-
дан шыққан Ерсалы, Қайсарлы сияқты қазақ батырлары Сырымға қалтықсыз қызмет етті.
С. Датов Кіші жүздегі мемлекеттік биліктің тұрақтылығы мен тәуелсіздігі ішкі және сыртқы жағдайлармен байланысты екенін жақсы түсінді. Сондықтан да Ресеймен саяси және экономикалық байланыстарды нығайтуды жақтады, бірақ сонымен бірге, Сырым патша үкіметіне сенбеді. Атап айтқанда, халық бұқарасының қозғалысын басқару кезінде ол Орынбор генерал-губернаторы Игельстроммен кездесуден бас тартты. Патша әкімшілігімен хаттар жазысып, келіссөздер жүргізу арқылы оны бейтарап етуге тырысты. Сонымен қатар Сырым көтерілістің табысқа жетуі тек Қазақстан мен Орта Азия халықтарының, сондай-ақ ағамандардың күшін біріктіргенде ғана мүмкін болатындығын тусінді.
1795 жылы Сырым бастаған көтеріліс қайтадан кең қанат жая бастады. Қазақ жасақтары, әсіресе 1796 ж. Малдың жаппай қырылуына әкеп соққан қысқы ауыр жұттан кейін белсенді қимылдар жасады.
1797 жылы наурыздың 26-сынан 27-сіне қараған түнде көтерілісшілер Есім ханды өлтірді. Бірақ ханның өліміне Сырымның жеке басының ешқандай қатысы болмаған. Көтерілісшілерді жазалау үшін Орал қазақ-орыс әскерінің атаманы Донсков жазалау тобын ұйымдастырды. 1797 жылдың күзінде полковник Скворкин бастаған әскери топ Сырымды қудалауды күшейтті. Жазалаушыларға ханның туыстары, соның ішінде Бөкей сұлтан басқарған жасақтар қосылды. Алайда, Сырым жасақтарының Ойыл өзені бойына көшіп кетуі жазалаушылардың жоспарын іске асырмады. Оған Скворкин тобына қосылған қазақ старшындарының көпшілігінің өз жақтастарымен ауылдарына тарап кетуі де себеп болды. Сөйтіп, жазалаушылардың тағы да бір қимылы сәтсіздікке ұшырады.
1797 жылдьщ күзінде патша үкіметі Кіші жүзде хандық билікті қайтадан қалпына келтіруге бағыт алды, сөйтіп Айшуақты хан етіп бекітті. Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адаммен Қаратай сұлтан қосылды. Бірақ Сырымға олармен шайқасудың сәті түскен жоқ, ол Сыр бойына барып, көтерілісшілерді таратып өзі Хиуа хандығына өтіп кетті. Сол жақта Сырымды 1802 жылы қазақ сұлтандарының итаршылары у беріп өлтірді.
Сырым батыр бастаған 1783-1797 жылдар арасындағы Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы патшаның отарлау саясатына қарсы бағыт алған, қазақ халкының тарихындағы маңызды оқиға болғанын айтуымыз керек.
Көтерілістің негізгі қозғаушы күші феодалдық және отаршылдық езгіден, хандардың, сұлтандардың және патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығынан құтылуға талпынған шаруалар еді.
Сырым Датов бастаған көтерілістің жеңіліске ұшырауының көптеген себептері бар. Оның жеткілікті ұйымдаспаған стихиялық сипатта болуы, айқын бағдарламасының жоқтығы қозғалысты мақсатына жеткізе алған жоқ. Балтамен, айбалтамен, айырмен, найзамен т. б. қаруланған қазақ шаруаларының мұздай жарақтанған, зеңбірекпен және мылтықпен қаруланған патша әскерлеріне қарсы тұруы ешқандай мүмкін емес еді, ол көтерілістің жеңіліске ұшырайтынын алдын-ала айқындап берді. Көтерілістің жеңілуінін тағы бір себебі жергілікті қауымдық-рулық меншік ру ақсүйектерінің қоныстарға иелік етуіндегі кедергі, қайшылықтар еді.
3.Еділ өзенінің төменгі Каспийге құятын аймағын 1635 жылдан бастап Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп қалған қалмақ ру-тайпалары мекендеген болатын. Оны қазақтар Қалмақ қыры деп атады. 1771 жылы бұл жердегі қалмақтар екіге бөлініп, бір бөлігі Қазақстан жері арқылы өздерінің туып-өскен отаны - Жонғарияға барып қосылды. Ал, екінші бөлігі батысқа қарай ығысып, Дон даласына көшіп кетті. Осы босап қалған жерге 1801 жылдан бастап, патша өкіметінің рұксатымен Кіші жүздің Бөкей сұлтан басқарған бес мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды. Мүның өзі Ішкі /Бөкей/ орданың құрылуына бастапқы негіз болды. 30-шы жылдардың аяғына қарай мұнда 20 мындай шаруашылық пен 80 мың адам қоныстады. Бірақ жер мен жайылымдар біркелкі бөлінбеді. Қысқа мерзім ішінде жердің үштен екі бөлігі қазақ феодалдары мен орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жекеменшік иелігіне өтті.
Бұл кезде патша үкіметі Ішкі орда мен Кіші жүзді басқаруды өздерінің мүдделеріне қарай бейімдеп жатты. Дистанциялар /аралық басқару жүйесі/ құрылып, оның бастығы қызметі енгізілді. Жайық өзені бойындағы жерлерді Орал қазақ-орыс әскері иемденді. Қазақтарға Жайық өзенінен өтуге және қазақ-орыстардың өзен жағалауындағы белдеулеріне көшіп келулеріне қатаң тиым салынды.
Бұдан басқа қазақ шаруалары орыс помещиктері мен қазақ сұлтандарынан жалға алған жерлерінің құны үшін уақтылы есеп айырысуға тиісті болды.
Батыс Қазакстан жерінде Бөкейдің баласы Жәңгір 1824 жылы хан тағына отырған соң, патша әкімшілігінің қолдауымен, халыктың қоғамдық өмірі мен тұрмысының жекелеген жақтарын, сондай-ақ жергілікті басқарудың дәстүрлі жүйесін қайта құруға кірісті. Ол патша өкімет орындары мен қазақ шонжарларының мүдделерін жаңа әдістермен ұштастыруға күш салды.
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жасқұс мекенінде тұрақты хан ордасын орнатып, елді осы орталықтан басқаратын болды. Сол жылы хан кеңесі құрылып, оған 12 ата Байұлы руларынан бір-бір биден кірді.