ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 835
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресей өкіметінің қазақ жерлерін отарлау әрекеттері айқын көріне бастады. Оның басты көріністері қазақ жерін қоршай салынған әскери бекіністер мен ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылық байланыстарын бұзған өз жерлеріне көшіп қонуға тиым салу әрекеттері болып табылады.
Тақырыбы: Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының бірінші кезеңі (1731-1837 жж.) және екінші кезеңі (1837-1870 жж.).
-
XVIII ғ. –XIX ғ. басындағы Қазақстаннның әлеуметтік-саяси жағдайы -
Сырым Датұлы бастаған Кіші Жүз қазақтарының отарлық езгіге қарсы күресі -
Исатай мен Махамбет басқарған көтерілісі -
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі -
Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарган Сырдария және Есет Көтібарұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1853-1858 жж.)
1. Жоңғар баскыншьшарының қазақ жеріне шапқыншылығының тоқтамауы қазақ билеушілерін Ресеймен одақ кұруға мәжбүр етті. Ресей мемлекетінің кең-байтақ қазақ жеріне деген қызығушылығы орыс мемлекетінің өзінің батыстағы сәтсіз әрекеттерінен кейін Орта Азия мемлекеттері мен сауда және елшілік қатынастар орнатуымен одан әрі күшейе түсті.
Орта Азия елдерімен сауда жасау тек Қазақстан аумағы арқылы өтетін болғандықтан, орыс үкіметі сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тырысты.
Жүз жылдан астам уакыттан кейін Тәуке хан I Петр патшаға сауда байланыстарын нығайту туралы хат жібереді. 1689-1690 жылдары Тобылға Тұман батыр бастаған елшілік келеді. Бірақ бұл елшіліктердің әрекеті табысты болмады, өйткені олардың келісімдері заң жүзінде нақты бекітілмеді. 1714 жылы I Петр патша Ертіс бойымен полковник Бухгольц бастаған үш мың адамдық әскери отряд жіберді. 1716 жылы олар Омбы және Ямышев бекіністерін салды. 1717 жылы полковник И.Ступин бастаған тағы бір экспедиция ұйымдастырылды. Экспедиция 1717 жьшы Железинск, 1718 жылы Семей бекіністерін орнатады. 1719-1720 жылдары И Лихаревтің әскери экспедициясы Өскемен және Коряков бекіністерінің негізін қалады. Осы уақытта Бекович-Черкасск бастаған экспедицияға Каспий теңізінің шығыс жағалауын зерттеуге және Арал теңізін картаға түсіруге тапсырма берілді.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың бірінші ширегіңде патшалық Ресей қазақ жерлеріне қызығушылық танытып, шекара маңында алғашқы бекіністерін сала бастады. Қазақ жасақтарының Аңыракай шайқасындағы жеңісі жоңғар шапқыншылығының қаупін біржолата жоя алмады. Сондықтан да Әбілқайыр хан Петербургке Сейітқұл Қойдағұлов пен Құтлымбет Қоштаев бастаған елшілік жібереді. 1731 жылы 19 ақпанда Анна Иоановна Кіші Жүзді Ресей бодандығына қабылдайтыны туралы сенім грамотасына қол қойды. Грамотада былай деп жазылған: «Біріншіден, біздің императорымызға адал қызмет етесіздер. Екінщіден, Ресей өз азаматтары, сіздерді ренжітпейді. Үшіншіден, ал егер ренжітсе, сіздерді император өз қамкорлығына алып қорғайды. Төртіншіден, сіздер ресейліктермен, башқұрттармен және қалмақтармен бейбітшілікте боламыз деп ант бересіздер».
1731 жылы 10 қазанда Әбілқайыр хан, оның ағасы Құдайназар, Бөгенбай, Есет батырлар және 27 қазақ ақсүйектері Ресей азаматтығын қабылдау жөніңдегі актіге қол қояды. Ырғыз өзенінің бойындағы Әбілқайыр ханның Ордасыңда қойылған акті кезінде қазақ сұлтандары мен ақсүйектері арасында алауыздықтың бар екендігі айқын аңғарылады. Бұл туралы Тевкелев елшілік миссиясы туралы есебінде жазып қалдырады. 1732 жылы 24 қарашада кері кайтқан Тевкелев елшілігімен бірге Әбілқайыр хан жіберген қазақ елшілігі де Уфаға келді. Петербургте өткен келіс-сөздердің нәтижесіңде 1734 жылы Кіші Жүздің Ресей азаматтығына кіру мәселесі түпкілікті шешілді. Әбілқайыр хан сауда керуендерін қорғауға, алым-салыктар төлеуге міндеттенді, ал Ресей үкіметі Әбілқайыр үшін Ор өзенінің жағасыңда бекініс салуға уәде берді.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта: біріншіден, гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылысын тездетіп салу және тұрақты қазақ-орыс (Орынбор, Жайық, Батыс-Сібір, кейін Жетісу) мекендерін құру жолымен, екіншіден, саяси әкімшілік реформалар жасау, сыртқы округтер мен приказдарды одан әрі құру, басқарудың дистанциялық жұмыс түрін енгізу жолымен, үшіншіден, қазақ даласын өзіне қосу, ал Орта Азия мемлекеттерімен сауда-саттықты кеңейту жолымен жүргізілді. Түгелдей барлық билікті ресейлік әкімшіліктің қолына шоғырландыру саясатын жүзеге асыру сұлтаңдардың, ру шонжарларының, билердің наразылығын тудырды. Өйткені оларды патша өкіметі орындары сот-әкімшілік қызметіне қатыстырмауға тырысты.
Хиуа мен Қоқан қол астындағы қазақ шаруалары бұл елдердің феодалдарына қарсы күреске талай рет көтерілді. 1821 жылғы көтеріліс айрықша тегеурінді болды, оған Түркістан, Шымкент, Әулие-ата маңындағы қазақ шаруалары қатысты. Көтерілісті Тентектөре басқарды, оның басшылығымен 12 мыңға жуық көтерілісші шайқасты. Көтерілісшілер Сайрам қаласын шабуылмен алып, оны өздерінің әскери-стратегиялық тірегіне айналдырды.
XIX ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары өздерінің қол астына кірмейтін қазақ және қырғыз жерлеріне олжа салу үшін жорықтар жасаса, енді олар Казақстанның онтүстігі мен Қырғызстан жерін өзіне қаратуды көздеді. Ал онтүстік қазақтары Қазақстанның басқа жүздерімен бірге біртұтас елдікті сақтап, Ресеймен бірігуге ұмтылды. 1818 жылы Ұлы жүз қазақтары өздерін Ресей қол астына қабылдауын сұрап, патша өкіметімен келіссөз жүргізіп, 1819 жылдың 18 қаңтарында Сүйін Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен Ресейге адал болатыны жөнінде ант берді. 1824 жылы I Александр Ұлы жүздің Жетісуда көшіп-қонып жүрген 14 сұлтанын (165 мың ер адамы бар) Ресейдің қол астына қабылдауы туралы куәлікке қол қойды. 1830 жылы патша өкіметі Орта жүздің бірқатар облыстарының халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант қабылдады. 1845-1847 жылдары Ұлы жүздің барлық рулары дерлік (оңтүстікте көшіп-қонып жүрген, әлі де Қоқан хандығының қол астындағылардан басқалары) Ресейге қарады. Сөйтіп, XIX ғасырдың алғашқы жартысының аяғына таман, атап айтқанда, 1847 жылы Орта жүз қазақтарының басым көпшілігі орыс бодандығына көшті де, Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі аяқталу сатысына қадам басты.
Патша өкіметі қазақ даласын түпкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жургізіп, қазақтың елдік-этникалық ұйытқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды.
Оның алғашқысы — 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу жүйесіндегі протектораттық дәуір, яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу еді. Қазақ жұртының арасына өз білімдар адамдарын қаптатып, ғылымды бет перде етіп алға ұстап, соның тасасында тұрып, елдің әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мінез-құлқын жан-жақты зерттеп, қазақ халқынын осал тұстарын пайдалануға тырысты. Оны меңгергеннен кейін хан тағына үміткер ханзадалар мен сұлтандар арасында ши жүгіртіп, оларды тақ таласына итермеледі. Солардың ішінде шенге құмар, атаққұмарлары ерекше бағаланып, бұлардан патша өкіметі ештемені де аяған жоқ. Патша отаршылары қазақ жұртшылығының арасына алауыздық ұрығын осылайша енгізе бастады.
Патша үкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноктасын біржола кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша үкіметінің отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші арқылы елдін ішкі тірлігіне араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан қуа бастады. Олардың орнына ішкі Ресейде жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды.
Отарлаудың осы әскери-әкімшілік кезеңінде патша өкіметінің тірек пункттері ретінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Казақстанның ішкі аймактарына тамыр жайды. Бастапқы кезде бұл бекіністер Орал, Ертіс сияқты өзен-арналарына орналасты. Содан кейін өлкенің ішкі аудандарында тұрақты бекініс құрылыстары бой көтерді.
Әскери-әкімшілік отарлау XIX ғасырдың екінші жартысына дейін жалғасты. 1831 жылы Аягөз өзенінің жағасында Аягөз бекінісі салынып, 1847 жылы Қапал бекінісінің іргетасы қаланды. 1854 жылы Алатау бауырында Верный әскери бекінісі орнатылды. 1855 жылы Лепсі, Үржар станциялары бой көтерді. Жетісу өлкесінде 1847 жыл мен 1867 жыл аралығында қазақ-орыстар тұратын 14 станица бекіністері салынды. Бұл Ресей империясы отарлаушы әкімшілігінің өкіметін нығайтуға көмектесті.
Қазақстанды отарлаудың және Шу мен Талас аймақтарының қазақтарына ресейлік ықпалды таратудың басты тірегі Верный бекінісі болды. Осы жерден орыс әскерлерінің Шу аңғары арқылы Қоқандық бекіністер - Әулиеатаға. Шымкент пен Ташкентке қарай шабуылы басталды. 1863-1864 жылдары полковник Черняевтің жасақтары қоқандық бекіністер — Созақты, Шолаққорғанды, Әулиеата және Шымкентті, ал патша офицері Веревкиннің жасақтары Түркістанды алды. Сөйтіп, Шығыс-Сібір мен Сырдария шептері қосылды. Ұлы жүзді Ресейдің жаулап алуы, жалпы Қазақстанды қосып алу осылай аяқталды.
Өзінің отарлау саясаты барысында патша өкіметі ең әуелі Қазақстан жеріндегі хандық билікті жоюға кірісті. Хан билігі орыс шенеунігі басқарған уақытша кеңестің қолына көшті. Осындай кеңес құру арқылы Кіші жүз бен Орта жүз хандықтарының саяси дербестігін түпкілікті жою мақсатын көздеді. 1815 жылы Орта жүз ішіндегі Уәлидің билігін әлсіретуге тырысып, екінші хан етіп Бөкейді тағайындады. Орта жүздің хандары Бөкей 1817 жылы, Уәлихан 1819 жылы қайтыс болған соң, патша өкіметі жаңа хан сайлатпай, Орта жүзді бірнеше әкімшілікке бөліп, оларды басқарып- бақылауға патша әкімдерін қойды.
1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М. М. Сперанскийдің басшылығымен "Сібір қырғыздары туралы жарғы", 1824 жылы "Орынбор қырғыздары жөніндегі жарғы"- деген құжат негізінде патша үкіметі қазақ жерін басқару тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде (соңғы хан Шерғазы Айшуақов) хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік саяси басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде "аға сұлтан" деген басқарушы қызмет енгізілді. Орта жүз жекелеген әкімшіліктерге бөлініп, Омбы қаласының ішкі округтері деп саналды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Ауыл старшындары қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар тағайындалып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балаға мирас болып қалдырылып отырды.
XIX ғасырдың басында Қазақстанның Ресейге бірігуінің аяқталуы жақын болатын. Осымен байланысты қазақ елі жалпы ресейлік қоғамдық еңбек бөлінісіне ене бастады. Пошта, жол қатынасының дамуы, сауданың, экономикалық байланыстың орнығуы іске асты.
Қазақ елі негізінен мал өсіруші өлке еді. Егіншілік шаруашылық айналымына енді-енді еніп келе жатты. Егінші қазақтарды жатақтар деп атады. Жатақтардың көбінде көлігі, құрал-саймандары болмады. Сондықтан олар жинаған өнімнің тең жартысына дейін беріп, көлікті, күрделі құрал-сайманды байлардан, ауқатты шаруалардан жалға алатын
XVIII ғасырдың соңы — XIX ғасырдың басында Ресеймен шекаралық сауда орталықтарында Қазақстаннан тек бір жыл ішінде 1,5 миллионнан астам мүйізді ірі қара мал және 100 мыңнан аса жылқы сатылған. Бұл кезде Қазақстан Ресей астығының негізгі тұтынушысына айналды. Барлық шекаралық сауда орындары арқылы мұнда жыл сайын 400-500 мың сомға астық жеткізілді.
Халыктың бай, кедей болып жіктелуінің күшеюі, жартылай көшпелі елге ақша-тауар қатынастарының барған сайын батыл енуі қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымын өзгертіп, әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістірді және қауымдық-рулық қалдықтарының күйреуіне себебін тигізді.
Бұл өзгерістер бірден бола қалған жоқ. Елде тап тартысының, яғни кедей шаруалар мен ауқатты қанаушы топтардың арасындағы қайшылықтың күшеюі, қазақ шаруаларының отаршылдық саясатқа қарсы күресі барысында іске асты. Орыс мемлекетінің отарлау саясаты қазақтың ел басқару ісіне қойған адамдарының небір өрескелдіктерді істеуіне жол ашты. Олар алым-салықты көбейтіп, патша әкімшілігінің, жергілікті әкімдердің пайдасына халыктың малын, каржысын алып, өздерін бет қаратпай бағынышты етіп ұстағысы келді. Ал, қазақ шаруалары өздерінің адамдық құқын пайдаланып, біз де бір атаның ұрпағымыз деп зорлық-зомбылыққа көнгісі келмеді, әділдік пен адалдықты көргісі келді. Міне, осыдан келіп, қазақ халкының ұлт-азаттық қозғалысы басталды.
Сонымен бір жарым ғасырға дерлік созылған Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі негізінен XIX э. 60-жылдары аяқталды. Осы кезден Ресей империясының қазақ жерін отарлаудың үшінші кезеңі басталды. Бірақ оның көптеген өзіндік күрделі әрі қайшылықтарға толы ерекшеліктері бар еді.