ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 857
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
2.Қазақстанда Кеңестер билігінің орнауы. Алаш Орда үкіметі 1917 жылы 25 қазанда Петроградта болған қазан төңкерісі дүниежүзі тарихындағы аса ірі оқиғалардың бірінен саналады. Өзінің жетпіс жылдан астам тарихында миллиондаған адамды қырғынға ұшыратып, дүниенің астан-кестеңін шығарған қызыл империяның дүниеге келуі осы күннен басталады. Елдегі аса күрделі жағдайды мұқият бағалап, мемлекеттік дағдарыс пен өнеркәсіптік тоқырауды және жоқшылық пен күйзелушілікті өз мүлделері үшін шебер пайдалана білген большевиктер партиясы аштық пен жоқшылыққа ұшыраған миллиондаған халықты өз соңдарынан ерте алды. Ресей астанасы Петроградта басталған қарулы төңкеріс елдің аса ірі қалалары мен өнеркәсіпті орталықтарымен қатар шеткері аймақтарға да тез тарады.Петроградтағы қарулы көтеріліс аяқталмай жатып, өз жұмысын бастаған Кеңестердің II сьезі бүкіл өкімет билігін В.И.Ленин бастаған Халық Комиссарлары Кеңесіне беру туралы қаулы және Ресейдің империалистік соғыстан шығуы мен шаруаларға жер беру туралы декреттер қабылдады.
Кеңес өкіметі Қазақстанның әр аймақтарыңда әртүрлі уақытта орнатылды. 30 қазанда жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесі Перовскідегі өкімет билігін өз қолына алды. Өкімет билігін бейбіт түрде өз қолдарына алған Перовск Кеңесі Ташкенттің көтеріліске шыққан жұмысшыларына қызыл гвардия отрядтарын көмекке жіберді. Қазакстанның оңтүстік облыстарында Кеңес өкіметі көпшілік жағдайда бейбіт түрде орнады. Бұған Ташкенттің жақын және өнеркәсіп пен теміржол жұмысшылары санының көп болуы басты роль атқарды. Осындай жағдайда Әулие ата (Тараз) Кеңесі 6 қарашада өкімет билігін өз қолына алды. Қарашаның басында Черняевта (Шымкент) да Кеңес өкіметі осындай бейбіт жолмен орнатылды. Ақмола, Атбасар, Петропавл, Көкшетау, Павлодар қалалары мен уездерінде және Бөкей Ордасының көптеген аудандарында да Кеңес өкіметі бейбіт түрде орнады. Орынбор, Торғай, Ақтөбе, Семей, Өскемен, Орал, Верный, Жетісу облыстары мен қалаларында Кеңес өкіметі қарулы күрес нәтижесінде ор-нады. Осылайша төрт айға жуық аралықта бүкіл Қазақстанда өкімет билігі Кеңестердің қолына көшті. Кеңестердің бүкіл ел көлемінде аз ғана уақыт аралығында жеңіске жетуінің басты себебі миллиоңдаған адамдардың арман-тілегі болған жер мен бейбітшілік туралы тарихи декреттері мен ұлттардың өзін-озі билеу туралы декларацияның қабылдануы болды.
Мысалы, Кеңес өкіметінің ұлттық саясаттағы алғашқы қадамдарының бірі «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына» арнаған үндеуіңде былай деп атап көрсетілді: «Ендігі жерде сіздердің нанымдарыңыз бен әдеп-ғұрыптарыңыз, сіздердің ұлттық жөне мәдени мекемелеріңіз еркін және қол сұғылмайды деп жарияланады. Өздеріңіздің ұлттық өміріңізді еркін және кедергісіз құра беріңіздер. Сіздердің бұған толық құқықтарыңыз бар, сіздердің құқықтарыңыз революция мен оның органдарының, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Кеңестерінің бүкіл күш-қуатымен қорғалады». Бірақ бұл айтылған уәделер Кеңес өкіметі берік орныққаннан кейін тез-ақ «ұмытылып» кетті.
Кеңес өкіметі қиыңдықсыз орнаған Түркістан өлкесіңде 1917 жылы 15-22 қарашада Ташкентте өткен Кеңестердің III сьезі мен оның шешімдері де көп жайтты аңғартты. Сьезде № 1 бұйрықпен Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің орнағаны атап көрсетіліп, оның 14 адамнан тұратын басшылық құрамы жарияланды. Жергілікті халықтың саяси ұйымының әлсіздігі мен басқару тәжірибесінің жоқтығын сылтауратып, олардың бірде-бір өкілі Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамына енгізілген жоқ. Сьезд шешімдеріне қарсылық білдірген халық наразылығы күшпен басылды. Кеңес өкіметінің бұл шараларына жауап ретінде 26 қарашада Қоқан қаласында мұсылмаңдардың IV сьезі шақырылды. Сьезд Түркістан (Қоқан) автономиясы мен оның жоғарғы органы Уақытша Кеңестің қүрылғанын жариялады. Уақытша Кеңес құрамына 32 адам сайланды. Түркістан (Қоқан) автономиясының президенті және Уақытша Кеңестің басшысы болып М.Тынышбайұлы, сыртқы істер министрі болып М.Шоқай сайланды. М.Тынышбайұлы қызметтен кеткеннен кейін оның орнына М.Шоқай президент болып тағайыңдалды. Осылайша Қазақстанның оңтүстігіңде қараша-желтоқсанда қос өкімет пайда болды.
Түркістан автономиясы мен оның сьезі Түркістанның барлық азаматтарын, мұсылмандарды, орыстарды, еврейлерді, жұмысшылар мен шаруаларды, өлкені мекендейтін барлық тайпалар мен халықтарды, қалалық және өзін-өзі басқару орындарын, саяси, қоғамдық жөне т.б. ұйымдарын, барлық мемлекеттік және жеке меншік мекемелерді Түркістан өкіметі төңірегіне топтасуға және аталған міндеттерді бірлесіп жүзеге асыруға шақырды.
Ташкентте және Қоқанда қос өкіметтің орнауы нәтижесінде революциялық және ұлт-азаттык қозғалыс орталықтары пайда болды. Бірақ Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі басқарған революцияшыл үкімет көзқарастарды жақыңдату жөнінде нақты шаралар қабылдамай кері қадам - оқшаулану мен ұлт араздығын күшейтуге бағытталған шаралар қабылдады. Соның нәтижесінде 1918 жылы қаңтарда болған Кеңестердің IV өлкелік съезі Түркістан автономиясын заңсыз деп таныды және оны жою туралы шешім қабылдады.
Қызыл жұмысшылар отрядтары мен Ташкент гарнизонының әскерлері Қоқанға қарсы аттандырылып, 5 ақпаннан 6 ақпанға қараған түңде қалаға тікелей шабуыл жасалды. Үш күндік жойқын шабуылдан кейін қала алынып, қала халқы қырғынға ұшыратылды, бүкіл қаланы өрт шалды. Көп шығынға ұшыраған Қоқан автономиясының қорғаушылары мен қала халқының бір бөлігі тауға қарай шегініп, партизандық соғыс тәсілдеріне көшті. 1897 жылғы санақ бойынша қаладағы 120 мың халықтан 1926 жылы 69 мыңдай ғана адам қалды.
1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында екінші жалпы қазақ съезі шақырылды. Оның жұмысына Бөкей Ордасының, Оралдың, Торғайдың, Семейдің, Жетісудің, Самарқан облысының және Алтай губерниясының делегаттары қатысты. Съезд төрағасы Б.Құлманов және оны ұйымдастырушылар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, И.Омаров, С.Досжанов, М.Дулатов, X. Досмұхамедов және т.б. съездің басшылық орындарына сайланды.
Съездегі қаралған ең басты мәселе Қазақ автономиясының құрылуы еді. Автономия жайлы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады және бұл баяндаманы жетілдіру съезде құрылған ерекше комиссияға тапсырылды. Комиссияның атынан Ж.Ғаббасов сөйледі. Баяңдаманы талқылаған съезд былай деп шешті: «Қазан айының соңыңда Уақытша Үкімет құлады. Ресей Республикасы үкіметтен айырылды. Осындай жағдайда елде азамат соғысы пайда болуы мүмкін, сондықтан да тұрақты үкімет құру және оны қазақ облыстарының бәрі мойындау керек» деп қазақ облыстарының автономиясының құрылғандығы және оған «Алаш Орда» деген аттың берілгендігі туралы шешім қабылдады. Съезд шешімі бойынша құрылған қазақ автономиясына Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу облыстары мен Бәкей Ордасы және Закаспий облысы мен Алтай губерниясының қазақтар мекендеген аудандары кірді. Съезде өкімет билігі Алаш Орда Уақытша Халық Кеңесіне берілді. Оның алғашқы төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайлаңды.
Большевиктердің 1918 жылы 10 қаңтарда Бүкіл ресейлік Құрылтайды Күшпен қуып таратуы Алаш Орда үкіметінің жағдайын нашарлата түсті. 1918 жылы 18 қаңтарда қызыл гвардияшылар отряды Орынбор қаласын Орынбор, Торғай, Ақтөбе, Семей, Өскемен, Орал, Верный, Жетісу облыстары мен қалаларында Кеңес өкіметі қарулы күрес нәтижесінде орнады. Осылайша төрт айға жуық аралықта бүкіл Қазақстанда өкімет билігі Кеңестердің қолына көшті. Кеңестердің бүкіл ел көлеміңде аз ғана уақыт аралығында жеңіске жетуінің басты себебі миллиондаған адамдардың арман-тілегі болған жер мен бейбітшілік туралы тарихи декреттері мен ұлттардың өзін-өзі билеу туралы декларацияның қабылдануы болды.
Съездегі қаралған ең басты мәселе Қазақ автономиясының құрылуы еді. Автономия жайлы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады және бұл баяндаманы жетілдіру съезде қүрылған ерекше комиссияға тапсырылды. Осындай жағдайда елде азамат соғы-сы пайда болуы мүмкін, сондықтан да түрақты үкімет құру және оны қазақ облыстарының бәрі мойындау керек» деп қазақ облыстарының автоно-миясының кұрылғаңдығы және оған «Алаш Орда» деген аттың берілгендігі туралы шешім қабыддады. Съезд шешімі бойынша құрылған қазақавтоно-миясына Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу облыстары мен Бөкей Ор-дасы және Закаспий облысы мен Алтай губерниясының қазақтар мекенде-ген аудандары кірді. Съезде өкімет билігі Алаш Орда Уақытша Халык Кеңесіне берілді. Оның алғашкы төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайланды.
Жағдайдың күрделеніп өзгеруіне байланысты Алаш Орда үкіметінің басшылары Кеңес үкіметімен келіссөздер жүргізе бастайды. Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы В.И.Ленинмен және Ұлттар істері жөніңдегі халық комиссары И.Сталинмен кездесуге Мәскеуге Халел және Жанша Досмұхамедовтер жіберіледі. 19-20 наурызда Ә.Бөкейханов және оның орынбасары Х.Ғаббасов Ленинмен телеграф арқылы сөйлеседі.
Жүргізілген келіссөздер барысында Кеңес өкіметі жалпы қазақ съезі шешімдерінің заңдылығын мойындайды. Бірақ қазақ автономиясын жергілікті Кеңестердің қатысуымен жалпы қазақ съезінен кейін тану туралы талап қояды. Бұған жауап ретінде Алаш Орда үкіметі жергілікті Кеңестер өз үкіметтеріне бағынған жағдайда ғана Кеңес өкіметін мойындайтындығы туралы қарсы талап қояды. Бұл Кеңес өкіметіне қарсы шығу дегенді білдіретін еді. Сондықтан да келіссөздер тоқтап бұрынғы келісімдер бұзылады.
1918 жылы маусымда Алаш Орда үкіметінің қаулысы бойынша Кеңес өкіметінің автономиялық Алаш Орда аумағына байланысты шығарған шешімдері заңсыз деп танылды. Билеуші партияға айналған большевиктер де Алаш Ордамен тіл табысуды керек деп санамады. Әртүрлі көзқарас пен мақсатта болған саяси күштердің билік жолындағы күресі басталды. Алаш Орда үкіметі Кеңестерге қарсы күштермен, ең алдымен атаман Дутовтың күшімен жақындасуға мәжбүр бодды. 1918 жылдың көктемінен бастап бүкіл елде азамат соғысы басталды.
Азамат соғысы және өлкедегі саяси жағдай
Азамат соғысы Кеңестердің орталық пен жергілікті жерлердегі өкіметті басып алуы барысыңда құлатылған таптардың заңды қарулы қарсылығы яғни, саяси билік үшін күрестің жалғасы болды, сондықтан да қазан қарулы төнкерісі мен азамат соғысы арасында ешбір накты шекара болған емес. 1918 жылдың жазында бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында тұтқынға түскен Австрия-Венгрияның чех корпусының солдаттарына Сібір арқылы Владивостоктан Еуропаға қайтуға рұқсат етілген болатын. 1918 жылдың көктеміңде Кеңес өкіметінің чех корпусын қарусыздандырмақ болған әрекеті чех солдаттарының қарулы бүлігіне ұласты.
31 мамырда чех корпусының тұтқын солдаттары Петропавловскіде 5 бүлік шығарып, қаладағы Кеңес өкіметінің билігін құлатты. Кеңес өкіметіне қарсы күштермен біріккен чех корпусы, сонымен бірге Ақмола, дтбасар, Қостанай қалаларын басыпалады. 1918 жылдың маусымыңда әскерлермен және жергілікті казактармен бірігіп Алаш Орда Семейдегі кеңес өкіметінің билігін құлатады. Атаман Дутовтың отрядтары Орынборды иеленеді. 1918 жылы шілде айының басында Жетісу казактары мен Алаш Орда Солтүстік Жетісудағы Кеңес өкіметінің билігін құлатып, билікті өз қолдарына алады. Қалыптасқан күрделі жағдайда Алаш Орда Уақытша Сібір үкіметін тану туралы келісімге келеді. Бірақ Ресей эсерлері мен олардың одақтастары казактар мен ақ гвардияшылар Қазақстанның Алаш Орда сияқты тәуелсіз мемлекетін мойындағысы келмеді.
1918 жылы қыркүйекте оппозициялық күштердің Уфада болған кеңесінде Уақытша Жалпы ресей Үкіметі Ресейдің бөлінбейтіндігі туралы бағыт ұстанып Алаш Орда үкіметін тарату туралы шешім қабылдады. 1918 жылы қарашада Уакытша Сібір үкіметі қүлатылып, билікті адмирал Колчак қолына алады. Осындай аласапыран жағдайда Алаш Орда үкіметі қайтадан Мәскеумен қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Бұл кезде әскерлердің де көп бөлігі Колчакты қолдамайды. Осының барлығы қызыл армияның едәуір табыстарға жетуіне мүмкіндік береді. 1919 жылы қаңтарда олар Орынбор мен Оралды алады. 1919 жылдың көктемінде қарсы шабуылға шыққан Колчак әскерлері Уфаны, Орскіні, Ақтөбені басып алады. Колчактың және басқа да ақ гвардияшы әскерлердің халыққа қарсы саясатына наразы болған аумақтарда партизан қозғалысы өрістейді. Партизан соғысы әсіресе, Қостанай, Көкшетау, Петропавл, Атбасар, Тарбағатай, Жетісу уездерінде қарқынды жүреді.
1919 жылдың жазынан бастап Қызыл Армия әскерлері кең көлемде қарсы шабуылға шығады. Шілде айында Оралды қоршаған ақ гвардияшылар әскерлері талқандалады. 19 тамызда Қостанайда Кеңес өкіметі қалпына келтіріледі. Қыркүйек айының басында қызылдар әскері Ақтөбені алады. 30 қазанда Колчак әскерлері Петропавловскіні тастап шығады. 1919 жылы қарашада кеңес әскерлері Ілбішін мен Алаш Орданың Батыс Қазақстандағы Ордасы Жымпитыны алады. Желтоқсан айының басыңда Алаш Орда кеңес әскерлері жағына шығып, ақтардың Елек корпусын талқандайды. Атаман Толстов бастаған ақ гвардияшылар әскері 1920 жылы 5 қаңтарда Гурьевті тастап шығып, Каспий бойымен кейін шегінеді.
1920 жылдың көктеміңде Солтүстік Жетісуда ақ гвардияшылар мен Қызыл Армия әскерлері арасында ауыр ұрыстар болды. Атаман Дутов пен Анненков әскерлершің қалдықтары кеңес әскерлеріне елеулі қарсылық көрсетті. Үшарал станциясы қолдан қолға бірнеше рет өтеді. Наурыздың соныңда Бақты және Қапал гарнизондары тізе бүгіп Дутов және Анненков армиясыньщ қалдықтары Қытай жеріне шегінеді. 1920 жылдың ортасына қарай Қазақстан аумағында азамат соғысы аяқталады.
Кеңес өкіметіне қарсы күштердің жеңілуінің басты себебі, олардың әртектілігі еді. Олардың әрқайсысының, кейде бір-біріне қарама-қарсы мақсаттары болды. Әскерлер мен меньшевиктер Кеңес өкіметіне бүтіңдей қарсы болған жоқ, олар елдің демократиялық даму бағыты үшін күресті. Армияға басшылық еткен жоғары шенді офицерлер мен казактардың бір бөлігі ақпан төңкерісіне дейінгі тәртіпті қалпына келтіруге тырысты. Ал-ғашқы уақытта азық-түлік салғыртына наразы болып, кеңес өкіметіне қарсы шыққан шаруалардың едәуір бөлігі Колчак жағына шыққан мен, Колчактың ескі тәртіпті қайта қалпына келтірмек әрекеті шаруаларды Кеңес өкіметі жағына қайта шығуына мәжбүр етті. Сонымен бірге азамат соғысындағы жеңіліске казактардың шаруаларға деген дұшпандық пиғылдары да әсер етті. Ұлттық аймақтарға ешқандай автономия мен өзін-өзі билеу туралы құкықтардың берілмеуі де большевиктерге қарсы күштердің жеңілуінің басты себептерінің бірі болды.