Файл: азастан Респбликасы білім жне ылым министрлігі Ш. Есенов атындаы Каспий мемлекеттік технологиялар жне инжиниринг университеті.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 60
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
2 ЕРТЕ БАЛАЛЫҚ ШАҚ АУТИЗМІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ЭМОЦИОНАЛДЫ ЕРІКТІК-СФЕРАСЫ
2.1 Аутист баланың психологиялық дамуының ерекшеліктері
Әрбір ата-ана баласының күлімсірегенін, алғашқы дыбыстарды шығарғанын, қоршаған ортаны сезінгенін көріп қуанады. Ерте балалық шақ аутизмі-қоршаған ортаның қамқорлығын қажет етеді. Бұл бала мен ата-ана арасындағы сүйіспеншіліктен бастау алатын дамудың қайнар көзі, басты қажеттілік. Бірақ кейбір балалар қоршаған ортадан алшақ, өз әлемінде өмір сүреді. Олар үйренуге, танысуға, сезімдерін білдіруге тырыспайды. Мұндай балаларда қарым-қатынас пен әлеуметтік бейімделуде жиі кедергілер болады. Бұл белгілер баланың аутизмін немесе оның кейбір көріністерін көрсетуі мүмкін.
Әлемдік статистикаға сәйкес, 2000 жылы аутизмнің таралуы 10 000 балаға төрт-бес баланы құрады. Американдық ауруларды бақылау және алдын алу орталығының сарапшыларының айтуынша, Америка Құрама Штаттарында 110 баланың біреуінде бұл ауру бар. 2007 жылы Америкадағы әрбір 150-ші балада бұл ауру анықталды. Осының нәтижесінде аурудың таралуы 2002-2006 жылдар аралығында 57%-ға, ал соңғы 20 жылда 60%-ға артты. Соңғы кездері Қазақстанда аутизммен ауыратын балалардың саны күрт өсуде. Тіпті күмәнді деректер бұл дерттің қазақстандық балалар арасында кеңінен таралғанын көрсетеді. Мысалы, Алматы облыстық психологиялық-педагогикалық кеңес беру орталығының статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, 2003 жылы – 77, 2006 жылы – 255, 2009 жылы – 326 аутизммен ауыратын бала тіркелген.
Мамандардың айтуынша, балаларға дер кезінде көмек көрсетілсе, олардың 60 пайызы мектеп бағдарламасына сай білім алады. Алайда 90 пайызы арнайы білімінің жоқтығынан мүгедек.
Батыста аутизм балаларға әртүрлі бағдарламалар арқылы қоршаған ортаға бейімделуге көмектеседі. АҚШ-та аутист бала қайырымдылықты есептемегенде жылына 30 000 доллар табады. Бірақ бұл көмектеспейді. Науқастардың 70% -ында достары жоқ, 95% -ы үйленбеген. 20-30 пайызы ғана жұмыспен қамтылған. Бүгінгі таңда аутизм саңырау және нашар еститін адамдарда жиі кездеседі [1].
Аутизм (гр. Autos – өзім) – адамның сыртқы әлемнен оқшауланып, өзін сезініп, уайымдайтын психикалық күйі.
Аутизммен ауыратын балалардың есте сақтау қабілеті жақсы. Математика мен музыкаға дарынды, бірнеше тілде сөйлей алады. Бірақ бұл қасиеттер әдеттегіден кеш байқалады. Сондықтан мұндай балаларды арнайы мектеп-интернатта емес
, қалыпты жанрда тәрбиелеу керек. Мұндай адамдарды ешқашан жоққа шығаруға болмайды. Олар қоғамға пайда әкеліп қана қоймай, соған ұмтылады. Мысалы, жазушы Иван Крылов пен атақты физик-теоретик Альберт Эйнштейн аутизм деп атаған [2].
Аутизм терминін алғаш рет 1912 жылы швейцариялық психиатр Э.Блэр адамның ішкі эмоционалдық қажеттіліктерімен реттелетін және нақты әрекеттерге тәуелді емес аффективтік аймақтың белгілі бір түрін сипаттау үшін енгізді. 1943 жылы американдық психиатр Лео Каннер ерте балалық аутизмді анықтауға арналған зерттеу жүргізді. 1944 жылы австриялық зерттеуші Аспергердің аутистік психопатиясы жарияланды.
Аутизм - бұл балалардың санының көбеюіне әкелетін ауру. Аутизм көптеген психикалық аурулардың симптомы болып табылады, бірақ кейбір жағдайларда ол ерте жаста байқалады және баланың дамуына кері әсер етеді. Бұл жағдай ерте балалық аутизм синдромы деп аталады. Белгілі бір симптом ретінде ол 2-3 жылға дейін дамуы мүмкін. Ал жеке белгілер одан да ертерек пайда болады. Нәресте ата-анасы мен қамқоршысын көргенде қуанбайды және сыртқы ынталандыруға жауап бермейді, бұл эмоционалдық бұзылыс деп санауға болады.
Аутизмнің алғышарттары адам миындағы синаптикалық байланыстарға әсер ететін гендердің тікелей өзара әрекеттесуімен тығыз байланысты, бірақ бұзылыстың генетикасы аутистикалық бұзылулардың дамуына күшті әсер ететіні белгісіз: өзара әрекеттесу. көптеген гендер немесе ерекше мутациялар. Сирек жағдайларда ауру мен туа біткен кемшіліктерді тудыратын препараттар арасында күшті байланыс бар.
Аурудың алғышарттары, негізін қалаушы, анасы, туу кеңістігі (ел), туу кезіндегі дене санының аздығы, отбасылардағы гипоксия, қысқа мерзімді жүктілік, қарттардың көмегі. Сарапшылардың барлығы дерлік ұлттық немесе нәсілдік шығу тегі, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық жағдай аутизмді тудырмайды деп санайды.
Аутизм және оның алғышарттары вакцинацияланған балалармен байланысты, өйткені олар барлық дерлік тәрбиешілерге қажет болады. Аурудың басталуы вакцинация кезеңіне сәйкес келеді.
Аутизмнің алғышарттары толық түсінілмеген. Деректер 88 баланың аутизммен ауыратынын көрсетеді. Ұлдар қыздарға қарағанда жиі ауырады. Прецеденттердің айтуынша, аутизм, сондай-ақ аутизм диапазоны бұзылыстары 1980 жылдармен салыстырғанда қазір өсіп келеді.
Бір отбасындағы көптеген аутизмдердің негізгі себебі - өзін-өзі жою, сонымен қатар миоздағы геномдық аймақтардың қайталануы. Бұл, шын мәнінде, барлық дерлік аурулар генетикалық өзгерістерге байланысты өте жоғары деңгейде тұқым қуалайтынын білдіреді. Тератогендердің туа біткен кемшіліктерді тудыратыны және аутизм қаупімен байланысты екені белгілі. Концепциядан кейінгі 1-8 айда тератогендердің әсерін көрсететін деректер бар. Аутизм құрылғыларының қалыптасу қабілетін және оның кеш басталуын елемеу үшін ізімен жүреді, бұл шын мәнінде, бұзылыстың түпкі себебі ұрықтың дамуының ерте кезеңдерінде жатқанын көрсетеді.
Дені сау нәресте 7 айға дейін ең жақын адамға тәуелді болады. Аутизммен ауыратын балалардың 24% өз аналарымен байланысты. Бала әрқашан өз анасын іздейді, егер ол өз анасын көрмесе, ол мазасызданып, алаңдайды. 7 айлық нәресте өз анасын жарты күн көрмесе, дене қызуы көтеріледі, ал 4 күн өз анасын көрмесе, тамақ ішпейді, жылтыратады, ұйықтамайды. 2 жасында мұндай нәресте анасына жасырынбайды, бірақ ол анасының етегін ұстаған сайын. Оған анасының жаңа жұмысын қабылдау оңай емес. В.М. мәтіндері бойынша. Башина, 3 жасқа дейінгі балалардағы синдромның алғашқы көріністері ұйқысыздық, ұйқысыздық, кешігу, тәбеттің жоғалуы, үздіксіз қозу және негізсіз жылау болып саналады.[3].
Ерте балалық аутизм (EIA) - өте сирек кездесетін патология. Л.Вингтің айтуынша, бұл синдром 10 000 баланың 2-інде ғана кездеседі. Оның психометриялық бақылауында аутист балалардың 55-60% ойлау қабілеті өте нашар, 15-20% ақыл-ойы бұзылған, ал қалған 15-20% психикалық тұрғыдан қалыпты [3].
Аспергердің айтуынша, ерте балалық шақтағы аутизммен ауыратын адамдардың көпшілігі орташа немесе орташа интеллектке ие [4].
Қазіргі уақытта аутизмнің нақты себептері белгісіз. Көптеген ғалымдардың пікірінше, балалардағы аутизмнің себебі - орталық жүйке жүйесінің бұзылуы. Көптеген зерттеушілер тұқым қуалайтын факторлардың әсерін мойындайды. Мидың органикалық зақымдануы аутизммен ауыратын балаларда да жиі кездеседі.
Аутизмнің себептері тұқым қуалайтын хромосомалық өзгерістер, метаболикалық өзгерістер, жүктілік немесе босану кезіндегі ана жарақаттары, нейроинфекциялар және т.б. қолайсыз жағдайларға әсер етуі мүмкін.
Л.Каннердің пікірінше, аутизмнің себебі – биологиялық механизмдердің туа біткен жетіспеушілігі, яғни қоршаған ортамен қарым-қатынасты бұзатын «аффективті орта». Х.Аспергердің пікірінше, психикалық бұзылулар мен ерте балалық аутизмнің бұзылыстары бастапқы инстинкттердің әлсіз жақтары болып табылады. Б.Римланд пен С.С.Мнухин ми діңінің ауытқулары айтарлықтай әсер ететінін көрсетеді [5].
Л.Каннер аутизмді психикалық дамудың бұзылуы ретінде анықтап, келесі көрсеткіштерді атап көрсетті:
Жалғыздыққа деген сүйіспеншілік;
ешқашан адаммен бетпе-бет кездеспейді;
Мимика, дауыс, ырғақ, ым-ишараның болмауы;
егер бәрі біркелкі өзгермесе, маршруттың күйін тұрақты ұстауға тырысыңыз;
ешкіммен эмоционалды түрде араласпау;
қайталанатын жұмсақ қозғалыстар.
Аутист балалардағы қайталанатын және оңай қайталанатын мінез-құлық Вайнланд шкаласы бойынша бірнеше санатқа бөлінеді.
Стереотип – мақсатсыз қозғалыс (бас айналу, қол алысу, теңселу);
Компульсивті мінез-құлық белгілі бір ережелерді сақтау болып табылады. Мысалы, заттардың ұқыпты, біркелкі орналасуы;
Бірқалыптылық – өзгерістерге қарсылық. Жиһаздың қозғалысына қарсылық, басқа адамдардың араласуына немқұрайлылық;
дәстүрлі (ритуалды) мінез-құлық – күнделікті міндеттерді бір уақытта орындау. Мысалы, бір диетаны ұстаныңыз және бірдей киім киіңіз.
RBS-R зерттеушілері біртектілік пен дәстүрлі мінез-құлық үйлесімін ұсынды. Өйткені екеуі де жүйелілік пен біркелкілікті талап етеді.
Шектеулі мінез-құлық бір нәрсеге, бір құбылысқа, бір объектіге бағытталған. Бала ойыншықпен немесе телешоумен ойнайды.
Аутоагрессия – бұл әрекет, яғни бала өз-өзіне зақым келтіреді.2007 жылғы зерттеуге сәйкес балалардың 30%-ы өзіне зиян келтіреді (қолды тістеу, шашын жұлу және т.б.)
- Көбінесе қамқоршылар әлі кішкентай және олармен не болатынын білмейтін үлкен жастағы балалардың психологиялық бұзылыстарын жоққа шығарады. Бұл көңіл-күй жиі кездеседі, бірақ қазіргі заманғы сарапшылар, шын мәнінде, қарама-қайшылықтар мен психологиялық бұзылулардың бұл көмексіз көздері айтарлықтай байқалады деп санайды. Көбінесе бұл айырмашылықтар баланың әлеуметтік қабілеттері мен дамуына теріс әсер етеді. Уақытылы емдеу кейбір бұзылуларды толығымен емдеуге көмектеседі. Егер нәресте өмірінің басында сенімсіздік белгілерін байқасаңыз, ауыр нәтижелерді болдырмауға болады. Мүмкіндігі шектеулі балалар үшін қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру критерийлері әзірленетін болады.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мектептерде мемлекеттік бағдарлама негізінде лифттер, пандустар, жуынатын бөлмеге тұтқалары бар арнайы жабдықтар, арнайы үстелдер, парталар және басқа да арнайы құрылғылар орнату арқылы «кедергісіз аймақтар» жасау жоспарлануда.
Елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру ортасына кіріктіруге көмектесетін бірқатар заңдар мен нұсқаулар қабылданды.
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шілдедегі N 343 «Мүмкіндігі шектеулі балаларға мемлекеттік, медициналық-педагогикалық және психикалық түзету әдісімен көмек көрсету туралы» Заңына сәйкес жаңа заңдар, бұйрықтар, өкімдер, оңалту, тәрбиелеу , оқу, балаларды жұмысқа орналастыру.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру ортасына біріктіру мақсатында 2009 жылы Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді қалыптастыру тұжырымдамасының жоспары әзірленді. Бұдан бөлек, 2010 жылдың 1 ақпанында «Қазақстан Республикасында білім беруді қалыптастырудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды. Бұл бағдарламаның басты мақсаттарының бірі – елімізде инклюзивті білім беруді қалыптастыру. Бұл тәрбие мүмкіндігі шектеулі балалардың басқа оқушылармен тең дәрежеде жалпы білім беру процесіне қатысуына мүмкіндік береді.
Жоспарды тиімді жүзеге асыруда кедергілер мен мәселелер болуы мүмкін, жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндіктері шектеулі балалар материалды меңгеруде, жеке теңестірудің, арнайы түзетулердің, психикалық, педагогикалық және қоғамдық көмектің қолжетімсіздігінің маңызды мәселелерін сезінеді.
Кез келген мұғалім мүмкіндігі шектеулі балаларды арнайы оқудан құр қалдырмас үшін жолдарды мұқият меңгеруге міндетті.
Балаға тек достық тәрбие беру ғана оның ішкі мүмкіндіктерін ашуға, барлығына ілтипат көрсетуге, шыдамдылыққа тәрбиелеуге, отбасымен қарым-қатынасын нығайтып, оқу процесіне кіріктіруге мүмкіндік береді. Инклюзивті білім беру қаншалықты тиімді және одан кім ұтады?
«Табиғаттың мүмкіндіктері шектеулі деп ойламайық! Бұл мүмкіндік адам өнері арқылы шексіз болуы мүмкін», - деді Ламетри. Қоршаған орта мен отбасы баламен толық үйлеспейді.
Инклюзивті білім беру – мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың бір түрі. Ол арнайы білім берудің дәстүрлі және дамып келе жатқан түрлерін алмастыра алмайды. Шынайы инклюзивті білім беру екі жүйені жалпы және арнайы жүйелерге қайшы келмей жақындатады. Бұл олардың арасындағы шекараны ашады. Біз Қазақстандағы инклюзивті білім беру – қажеттілік және перспектива мәселесі екенін мойындаймыз. Сонымен қатар, білім беру қоғамдастығында инклюзивті білім беру идеясы (барлығына қолжетімділік және барлығына арналған білім беру жүйесіне қосу) кең өріс алуда.
Жалпы білім беретін мектептерде дені сау балалар мен мүмкіндігі шектеулі балаларды бірлескен (біріктірілген) оқытуды ұйымдастыру кеңес беру арқылы дамыды. Кәсіби кеңеске мектеп мұғалімдері, логопедтер, психологтар қатысады. Жеке бағдарлама есту, сөйлеу, көру және қимыл-қозғалысы бұзылған оқушылардың танымдық қабілеттеріне бейімделген.
Инклюзивті білім беру жағдайында жалпы білім беретін мектептердегі оқу үдерісін жобалау жылдық және сабақ кестесімен реттелетін әдеттегі және қолданыстағы оқу жоспарларына негізделуі керек. Бұл ұсынымдар мүмкіндігі шектеулі балалары бар бастауыш сынып мұғалімдері мен пән мұғалімдерінен әр жағдайда оқушылардың білім беру қажеттіліктеріне бейімделген оқу бағдарламаларын әзірлеуді талап етеді. Білім беру бағдарламаларын мектептің оқу-әдістемелік кеңестері бекітеді.
Инклюзивті білім беру жағдайында сынып жетекшісінің рөлі күрделене түседі.
Мүмкіндігі шектеулі студенттерге ерекше қолдау көрсетіледі: Оқушылардың оқу процесінде жұмысын ұйымдастыруына қолдау көрсету; Жағымды қарым-қатынас негізінде балалар ұжымын тәрбиелеу және дамыту; Сіз ата-анаңызбен тығыз жұмыс істеуге жауапты болуыңыз керек.