ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 395
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Дунё миқёсида овланадиган барча балиқлар микдори тобора ортиб 2000 йилда келиб 200 млн. Тоннадан ортди, бу эса оқсил , протеин моддаси бўйича ҳисоблаганда 950 млн. Бош қорамол сонига тўғри келади. Айни пайтда овланадиган балиқларнинг 90% океан ва денгиз ва атиги 10%-и чучук сув ҳавзалари ҳисобига тўғри келади. 20 минг балиқ турларидан фақатгина 150 тури овланиб, иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади. Марказий Осиёда овланадиган балиқлар СНГ мамлакатларида овланадиган балиқларнинг 5-7 фоизини ташкил қилади. Биздаги чучук сув ҳавзаларимизда осетр, карп, зағора, оқчебак, чўртан, товонбалиқ, пешонадўнг, оқ амур, илонбош каби балиқлар кўпайтирилиб овламоқда. 2000 йилда 20000 тонна балиқ овланиб исътемолга чиқарилиши мўлжалланган эди, бу эса гўштга нисбатан 23-25%-ни ташкил қилади. Улардан 700 хил ассортиментдаги озуқабоп таъом тайёрланади.
Эндиги навбат балиқ касалликларини ўрганишдан олдин шу касалликларни келиб чиқишига ёрдам берувчи ёки иштирок этувчи муҳитлар, омиллар таъсирини кўриб чиқамиз. Шулардан энг асосийси – бу сув муҳити бўлиб ҳисобланади. Сув балиқларнинг ҳаёт манбаидир. Сув – биосферада ҳаёт учун энг зарур бўлган омиллардан биридир. Сувнинг таъсирида эр юзида турли-туман манзаралар юзага келади. Масалан, сувнинг кўплигидан ботқоқликлар, қамишзорлар, ўрмонлар, сув камлигидан эса чўл-биёбонлар пайдо бўлади. Набобат ва ҳайвонот оламининг ҳаёти сув билан боғлик. На ўсимлик, на одам, на ҳайвон ва микроблар сувсиз яшай олмайди. Хуллас сув барча жонли мавжудот учун ҳаёт манбаидир. Аммо табиатда шундай жонивор борки, сув унинг учун ҳаётнинг ўзи. Бу балиқдир. Қуруқликда яшовчи ҳайвонлар учун ҳаво қанчалик зарур бўлса, балиқка эса сув шунчалик зарур. Сув балиқ учун яшаш муҳитидир. Балиқнинг тириклиги сув биландир.
Сувнинг физик ва химик хоссалари. Биосферада энг кўп тарқалган иккита неорганик бирикма бор. Булардан бири эр юзининг тўртдан уч қисмини, яъни 363,5 млн.кв.км сатхини сув қоплаган ва ҳажми қарийб 1,5 млрд.куб.км дан иборат гидросфера – сув; иккинчиси эса куррамизнинг бир неча км қалинликда коплаб олган – атмосфера-ҳаво, булар бир-биридан ўзига хос шароитлари билан фарқ қилади.
Сув ҳавога нисбатан зичроқ, унинг солиштирма оғирлиги балиқ -ларнинг солиштирма оғирлигига яқин бўлгани учун балиқлар сувда чўкиб кетмайди, умрбод муаллақ ҳолда яшайди.
Сувнинг кимёвий хусусиятига келсак, у жуда ҳам кучли эритувчи бўлган суюқ минерал моддадир. У ҳавзаларга оқиб келган қаттиқ ва суюқ ҳолдаги турли хил органик ва неорганик моддаларни эритиб, сувда яшовчи организмлар: ҳайвон, ўсимлик, бактериялар учун исътемол қилишлари учун яроқсиз бўлиб қолади ёки яроқли қилиб беради. Сувнинг иссиқдан торайиши ва совуқдан энгиллашиб кенгайиши балиқлар ҳаёти учун аҳамиятлидир, шунингдек босимнинг ўзгариши ҳам катта аҳамиятга эга. Сувнинг юзасидан тубига қараб ҳар 10 метрда босим бир атмосферага ортиб боради. Балиқлар мингдан ортиқ атмосфера босими остида яшашга мослашгандир. Сувнинг шоффофлик хусусияти ҳам мухимдир, шу туфайли қуёш нури 100 м ва ундан ҳам чуқурроқ эрларга этиб боради. Натижада сув ўсимликлари бу энергияни ўзлаштириб, сувни органик моддалар билан бойитади.
Сув аренаси Арктикадан то Антарктидага қадар давом этган, чуқурлиги 11 минг м дан ортиқ океан ва денгизлардан, минглаб км дарёлардан, канал, кўл, сой, анхор, булоқ, ариқлар, сув омборлари ҳамда эр ости сувлардан ибрат.
Сувда эриган кислороднинг кўп ёки оз бўлиши, сувнинг ҳарорати, шўрлик даражаси каби омилларга боғлиқ. Кислород сувга нисбатан ҳавога 20 марта кўпдир.
Кимёвий жиҳатдан тоза сувда ва тоғ сувининг 1 л да 7-8 см куб кислород кўп бўлади. Бошқача қилиб айтганда сувдаги эриган кислороднинг оз ёки кўплиги – сувнинг қанчалик совуқ ва шўрлигига боғлиқ. Ҳарорати +30 град, шўрлиги -3,5%-ли денгиз сувнинг 1 л да 4-5 см куб миқдорда кислород мавжуд. Балиқлар ана шу оз кислородли муҳитда модда алмашинувига мослашган жонзотдир.
Марказий Осиё дарёларининг тинч оқимида, ўт босган кўлларида 1 л да 0,5-4 см куб кислородли сувларида қизилкўз, олабуға, зоғора, товон балиқлар урчиб яшашади.
Баъзан бизнинг иссиқ кунларда, қишнинг совуқ кезларида органик моддаларнинг кўплаб чириши натижасида сувда эриган кислороднинг миқдори кескин камайиб, балиқлар кислород очлигига учрайди. Уларнинг нафаси буғилиб кўплаб нобуд бўлади, яъни замор деб аталади.
Ҳароратнинг таъсири энг муҳим экологик омиллардан биридир. Балиқнинг тана ҳарорати сувнинг ҳароратига тўғри келади, яъни ташқи муҳит билан боғлиқ, бу эса унинг модда алмашинуви, нафас олиши, овқат ҳазм қилиши, ўсиб ривожланиши, урчиши ва миграция жараёнида катта рол уйнайди.
Балиқлар ўзларининг яшаш жойларига қараб бир неча экологик гурўҳларга бўлинади:
- фақат денгиз сувларида: треска, камбала, денгиз окуни, кефал, скумбрия, бычки, селд ва бошқалар.
-Чучук сувларада, дарёларда: кўпчилик карп турлари, булар 40 миндан ортиқ: форел, денгиз окуни, чўртан, зоғора ва ҳоказолар яшашга мослашганлар.
Балиқлар урчиш учун, қишлаш учун ёки овқатланиш учун минглаб км масофани босиб ўтишади.Уларнинг экологик хусусиятардан бири гала-гала (тўда-тўда) бўлиб яшашларидадир. Акула, марина каби балиқлар эса якка-дукка бўлиб яшашади.
Балиқларнинг тана тузилиши ҳар хил бўлиб, асосан урчиқсимон, узунчоқ, ўқсимон (стреловидная), илонсимон, уқрасимон, (уплощенный) шаклларга эга.
Балиқларнинг ташқи кўриниши уларнинг бир биридан фарқ қилишда иш берса, ранги эса сувнинг тиниқлигига, шаффофлигига боғлиқ, ҳамда сув ҳавзаларнинг чуқур ёки саёз, қоронғи камарларда яшашларга ҳам боғлиқдир. Уларни ранги ёки туси (пилогическая, зарослевая, донная, стойная, брачная) кўринишида учрайди. Ҳар қайси балиқнинг ўзига хос мускул ранги бор. Масалан, чўртан балиқнинг мускули кулранг, судак-оқ, форел-қизғич. Карп балиқлари рангсиз тусда бўлади.
Балиқларнинг эшитув азоси фақат ички қулоқдан иборат, у гидростатик, яъни мувозанатни сақлайди, эшитиш жараёнида қатнашмайди, шунинг учун халқ ўртасида «балиқдек гунг» (молчит как рыба) деган мақол бор.
Балиқларнинг жинсий уйғонишида аниқ бир қонуният йўқ. Турли балиқлар ҳар хил ёшда вояга этади: Масалан, угор балиғи 6-9 ёшда, оқ балиқ 15-18 ёшда, букри (горбуша) 2 ёшда, карп турдагилар 3-4 ёшда вояга этадилар. Бунда йилнинг фасли ҳам катта аҳамиятга эга, карп балиқлар асосан ёз ойларида урчиб кўпаяди.
Мавзу 1.2. Балиқ касалликларининг муаммолари.
Режа:
-
Балиқ касалликларининг муаммолари ва паразит тушунчаси. -
Паразитларнинг балиқлар организмига жойлашиши. -
Паразитнинг уни ўраб турган атроф муҳит билан алоқаси. -
Паразитларнинг ривожланиш цикллари. -
Паразитларнинг хўжайин организмига таъсири. -
Касалликка ташхис қўйиш жараёни тартиби. -
Иммунитет.
Таянч иборалари: Юқумли, инвазион, паразит, биоцикл, гиповитаминозлар, анемия, гемморагия, эмболия, кахексия, ташувчи, мавсумийлик.
Асосий адабиётлар:
1. Осетров В.С. (под редаксией) «Болезни рыб». Справочник, Москва ВО Агропромиздат, 1989.
2. Шишков В.П. «Ветеринарный энциклопедический словар», Москва, Издателство «Советская энциклопедия», 1981.
3. Ҳақбердиев П.С. ва бошкалар/ «Баликчилик ва балик касалликлари»,
Самарканд, 2008.
4. Ҳақбердиев П.С., Қурбонов Ф.И., Қаршиева В.Ш. «Балиқ ва асалари
касалликлари» Ўқув қулланма/ Тошкент, 2016 й.
Қўшимча адабиётлар:
-
Каримов И.А. «Юксак маънавият энгилмас куч».Маънавият Т, 2008. -
Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 29 б. -
Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 47 б. -
Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 485 б. -
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Тошкент, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. -
Ҳақбердиев П.С., Турсунқулов А.Р. «Балиқларнинг юқумли ва юқумсиз касалликлари».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2010. -
Ҳақбердиев П.С., Тайлоқов Т.И. «Балиқларнинг паразитар касалликлари». Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009 йил. -
Ҳақбердиев П.С., Қаршиева В.Ш. «Балиқларнинг заҳарланиши».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009.
Интернет маълумотлари.
www.ziyonet.uz
Email:zooveterinariya@ mail.ru
Email:veterinariya@ astavis.ru/
www.sea@mail.net21.ru
www.veterinary@actavis.ru
www.fvat@academy.uzsci.net
www.dbugs.net/page/6
www.book.tr200.net/v.php?id=1329599
1. Балиқ касалликларининг муаммолари
. Балиқ касалликларининг муаммолари бир нечта. Бунинг учун дастлаб касаликникелтириб чиқарувчи сабабларни билиш керак. Касалликни қўзғатувчи паразит организмлар хусусиятларини билиш талаб этилади.
«Паразит» тушунчаси. «Паразит» атамаси замонавий илмий адабиётларда ҳозирги кунга қадар аниқ изоҳланишга эга эмас. Бу хусусда барча тадқиқотчилар турли хилда фикр билдиришган.
В.А.Догель (1962) томонидан «паразит» тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: «Паразитлар – бу ушбу кўринишдаги организмлар ҳисобланадики, бунда улар яшаш муҳити сифатида ва шунингдек озуқа сифатида бошқа турдаги организмлардан фойдаланишади, паразитлар ўз яшаш муҳити билан муносабатларини идора қилиш мақсадларида ўз хўжайинларига қисман ёки бутунлай боғлиқ ҳолатда бўлиши кузатилади».
Паразитларнинг яшаш муҳити одатда тирик организмлар ҳисобланади. Бу яшаш муҳитининг ўзига хос хусусияти хўжайин организм яшовчи ташқи муҳитдан кескин фарқ қилиб, шу сабабли паразитология фани алоҳида соҳа сифатида ажратиб ўрганилади.
Балиқлар паразитлари жуда хилма – хил ҳисобланади. Улардан энг йириги – бу тасмасимон чувалчанглар (Ligula) ҳисобланиб, унинг узунлиги бир неча метрга етиши қайд қилинган. Айрим паразит турлари касаллик қўзғатувчилари сифатида ўлчамлари жуда кичик бўлиб (фильтрланувчи вируслар), биологик микроскоп ёрдамидагина уларни кузатиш имконияти мавжуд.
2.Паразитларнинг балиқлар организмига жойлашиши. Паразитлар балиқларнинг турли хил органларида жойлашиши кузатилади. Балиқлар танасида паразитлар яшаши учун шароит мавжуд бўлмаган деярли бирорта хам орган ёки тўқима мавжуд эмас. Кўпгина паразитлар турлари фақат балиқларнинг танасининг юзасида жойлашади. Мисол учун ясси чувалчанглар вакили ҳисобланган – моногенетик сўрғичли гиодактилусни (Gyrodactylus) кўрсатиб ўтиш мумкин. Бундан ташқари, балиқлар тери қатламида тери ва жабра қатламлари учун умумий бўлган кўплаб паразитлар жойлашади. Бу кўринишдаги паразит турларига хивчиноёқли костиа (Сostia), хлодонелла инфузорияси (Chilodonella) ва триходина (Trichodina), ҳалқасимон чувалчанглар – зулуклар ва бир қатор қисқичбақасимонлар вакиллари, масалан балиқ бити деб номланувчи аргулюс (Argulus) кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин.
Балиқлар жабраларида яшовчи типик паразитлар вакиллари моногенетик сўрғичлилар ҳисобланиб, улар танасининг охирги қисми ёрдамида жабра тўқимасига илгакчалар шаклидаги соҳалар, хитин аппарат ва мускулли сўрғичлар ёрдамида ёпишиб олади. Шунингдек, балиқлар жабра япроқларида бир қатор паразит қисқичбақасимонлар вакиллари, масалан эшкакоёқ эргазилюс (