ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 402
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
6.Касалликка ташхис қўйиш жараёни тартиби. Касалликларни ва ушбу касалликлар билан боғлиқ ҳолатда ҳайвон организмида амалга ошувчи барча ўзгаришларни ўрганувчи фан тармоғи – патология (грек тилида «патос» – касаллик, «логос» – таълимот) ёки касалликлар ҳақидаги фан деб номланади. Касалликнинг ташқи белгилари касалликка учраган ҳайвонларни ташқи томондан текшириш давомида қайд қилиниши мумкин ва бу белгилар одатда касаллик симптомлари деб номланади.
Бир қатор ҳолатларда касаллик таъсиридаги ўзгаришлар организм ички органларида амалга ошиши қайд қилинади. Бу кўринишдаги касаллик белгилари касал ҳайвоннинг ичини ёриб аниқланиши мумкин ва бу белгилар патологоанатомик белгилар деб номланади. Кўпинча ҳолатларда касаллик юзага келган вақтда ҳайвон организмида бир қатор органларнинг функцияси издан чиқиши кузатилади. Бунда ушбу органларнинг меъёрий функциясидаги юзага келган бузилишлар даражаси тегишли таҳлиллар орқали аниқланади. Ушбу кўринишда органларнинг меъёрий иш фаолиятидаги ўзгаришлар билан боғлиқ касаллик белгилари патологофизиологик белгилар деб номланади.
Касаллик белгилари одатда касаллик юзага келган вақтда бирданига юзага келмайди, бунда белгилар касалликнинг бошланишидан кейин маълум бир даврида юзага келади. Бу кўринишдаги касаллик белгилари касаллик кечиши давомида қайд қилиб борилади ва клиник белгилар деб номланади.
Юқумли касалликлар одатда клиник белгиларига кўра яққол намоён бўлувчи ҳолатда кузатилиб, касалликнинг давом этиш даври инкубация даври деб номланади, айрим ҳолатларда бу кўринишдаги касалликлар яширин тарзда амалга ошади, яъни касаллик мавжуд бироқ унинг белгилари яққол тарзда кузатилмайди. Ушбу кўринишда, касалликнинг инкубацион ёки яширин даври касаллик қўзғатувчисининг организмга тушиши даври оралиқларини ташкил қилиб, ушбу лаҳзадан бошлаб организмда, яъни касалланган ҳайвон танасида аста – секин касаллик белгилари намоён бўла бошлайди. Касалликнинг клиник даври касалликнинг дастлабки белгилари пайдо бўлган вақтдан бошлаб унинг бутунлай йўқолишигача бўлган даврни ўз ичига қамраб олади.
Айрим ҳолатларда касалликнинг инкубацион ва клиник даври продромаль давр деб белгилади ва бунда касалликнинг белгилари яққол аниқланмаслиги қайд қилинади. Касалликнинг охирги босқичи, яъни тузалиш даври – реконвалесденция деб номланади ва бу вақтда касаллик белгилари аста – секин йўқола бошлайди. Айрим ҳолатларда продромаль давр ва касалликнинг реконвалесденция даври жуда хам сезиларсиз кўринишда намоён бўлади ёки бутунлай қайд қилинмайди. Балиқлар касалликларини тавсифлашда одатда инкубацион ва клиник давр ҳисобга олинади.
Касалликларнинг инкубацион даврида касаллик қўзғатувчиларининг (масалан, бактериялар, содда ҳайвонлар, моногенетик сўрғичлилар, паразит қисқичбақасимонлар ва бошқалар) кўп миқдорда йиғилиши кузатилади, аниқроқ айтганда кўпинча ҳолатларда ушбу касаллик қўзғатувчилари томонидан ажратилувчи заҳарли моддаларнинг тўпланиши даражаси ортиб боради. Касаллик қўзғатувчилари сонининг ортиши бевосита уларнинг кўпайиши орқали амалга ошади. Ушбу кўринишда, айрим ҳолатларда касаллик қўзғатувчилари сони маълум бир миқдорга етганидан кейин улар томонидан ажратилувчи заҳарли моддалар қўзғатувчилар сонига боғлиқ бўлмаган ҳолатда жадал тарзда салбий таъсир кўрсата бошлаши қайд қилинади.
Нисбатан йирик ўлчамдаги кўп ҳужайрали паразитлар таъсирида юзага келувчи инвазион касалликларнинг инкубацион даври давомида уларнинг кўп миқдорда йиғилиши қайд қилинмасдан, балки уларнинг тана ўлчамлари ортиши кузатилади ҳамда ушбу касаллик қўзғатувчилари томонидан ажратилувчи заҳарли моддалар миқдори ортиб боради.
Ушбу кўринишда, биринчи ва иккинчи ҳолатларда хам якуний ҳолатда заҳарли моддаларнинг миқдорий ортиб бориши кузатилиб, бу касалликнинг инкубацион даври давомида аста – секин амалга ошади ва сўнгги босқичларда сакраш тарзида ортиб кетади, бу вақтда эса касаллик белгилари (симптомлар) яққол намоён бўла бошлайди ва сифат жиҳатидан навбатдаги клиник босқич бошланади. Қайд қилиб ўтиш керакки, бир қатор ҳолатларда касалликларнинг клиник даври амалга ошиши бевосита нафақат заҳарли моддаларнинг йиғилиши билан боғлиқ бўлиши, балки бунда паразит организмларнинг миқдорий ортиши натижасида уларнинг хўжайин ҳайвон организмида турли хил функционал жиҳатдан муҳим аҳамитга эга ҳисобланган органлар тўқималарга ёпишиши тарзидаги салбий ҳолат хам қайд қилинади (ичак деворининг петрификацияси, органлар бириктирувчи тўқималарининг бузилиши, органларнинг жароҳатланиши ва бошқа ҳолатлар кузатилади).
Касалликларнинг инкубацион ва клиник даври давомийлигига бевосита касалланган ҳайвон организмига боғлиқ ва шунингдек ушбу ҳайвон яшовчи ташқи муҳит омиллари ўзгаришларига боғлиқ хусусиятлар катта таъсир кўрсатади.
Ҳар бир касалликнинг ўзига хос маълум бир инкубацион даври давомийлиги қиймати мавжуд ҳисобланади. Касалликнинг инкубацион даври давомийлиги ҳақидаги билимларга эга бўлиш бевосита касалланган ҳайвонларни соғлом ҳайвонлардан алоҳида ушлаш (карантин) даврини белгилашда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади.
Этиология – бу касалликни бевосита қўзғатувчи сабабларни ўрганувчи фан бўлими ҳисобланади. Юқумли касалликларда этиологик омил биринчи навбатда касаллик қўзғатувчиси ва унинг хусусиятлари ҳисобланиб, юқумли бўлмаган касалликларда асосий омил касаллик сабаби сифатида белгиланади.
Касалликнинг патологоанатомик ва патологофизиологик белгилари, симптомлари, шунингдек касаллик клиник белгилари ва унинг этиологик хусусиятлари бўйича касалликка ташхис қўйилади, яъни касаллик тури аниқланади. Касалликка ташхис қўйилиш жараёнининг амалга оширилиши бевосита касалликни тавсифловчи барча маълумотларга асосланилиб, шунингдек касалликнинг юзага келишига таъсир кўрсатувчи ташқи муҳитнинг барча омилларини ҳисобга олган ҳолатда бажарилади.
Касалликка ташхис қўйишда фақат касалликнинг ташқи белгилари – симптомлари асосида қарор чиқариш мумкин эмас, чунки турли хил касалликларда бутунлай ташқи намоён бўлиш хусусиятларига кўра бир хилдаги ҳолатлар кўп кузатилади. Шунингдек, касалликка фақат унинг қўзғатувчисини аниқлаш асосида, касалликнинг клиник белгиларини ҳисобга олмаган ҳолатда ташхис қўйиш хам нотўғри ҳисобланади. Албатта, касалликка ташхис қўйиш жараёнининг тўғри ҳолатда амалга оширилиши, биринчи навбатда ушбу касалликка қарши чора – тадбирларни тўғри ишлаб чиқишга ва уни йўқотишга олиб келади.
Организмда амалга ошувчи патологик жараёнлар асосан икки хил йўналиш бўйича боради: бунда биринчи ҳолатда бу кўринишдаги жараёнлар натижасида касалликка учраган органларнинг кичрайиши, яъни регрессив жараёнлар амалга ошиши қайд қилинади, иккинчи ҳолатда эса касалликка чалинган органларнинг ҳажми ортиши – яъни прогрессив жараёнлар фаоллашиши кузатилади.
7.Иммунитет. Иммунитет тушунчаси орқали организмнинг касаллик қўзғатувчиларига ва касалликларга қаршилик кўрсатиш хусусияти белгиланади. Келиб чиқиши ва юзага чиқиш хусусиятларига кўра иммунитет туғма (табиий) ва орттирилган иммунитетга таснифланади.
Туғма иммунитетда ҳайвонлар касалликка туғилган даврдан бошлаб ёки маълум бир ёшдан кейин қаршилик кўрсатиш хусусиятига эга ҳисобланади. Туғма иммунитет маълум бир турдаги ҳайвонлар хусусиятлари билан бевосита боғлиқ ҳисобланиб, шу сабабли бу турдаги иммунитет айрим ҳолатларда турга оид иммунитет хам деб номланади. Бу кўринишдаги спецификлик сабаблари паразитнинг хўжайин организмида мослашиш (адаптация) хусусиятларини белгилаб беради. Паразитларда маълум бир хўжайинларга нисбатан битта тур ёки бир неча турда табиий танланиш орқали мослашиш хусусиятларининг юқори даражада юзага келиши натижасида ушбу паразитларнинг бошқа турларга нисбатан мослашувчанлигини чегаралайди ва унинг хўжайинлари доирасини белгилаб беради.
Айрим турдаги паразитларда зарарлантириш хусусиятига эга бўлмаслик ҳолатлари бевосита ушбу паразитларнинг морфологик хусусиятларига боғлиқ ҳолатда хўжайинлари танасида яшаш муҳитига мослашиш хусусиятлари билан бизоҳланади. Масалан, ушбу кўринишда морфологик жиҳатдан адаптация механизмларининг қарор топишига зулук (Hemibdella soleae) турининг фақат камбала (қалқонбалиқ) балиғи Solea турида паразитлик қилишини кўрсатиб ўтиш мумкин. Бунда ушбу паразит зулукларнинг орқа ёпишиш сўрғичлари фақат Solea турига мансуб балиқларда кузатилувчи ктеноид тангачалар ўлчамларига мос келади ва бунда ушбу зулук тури бошқа балиқлар ва ҳатто бошқа турдаги камбала балиқларида паразитлик қилиш имкониятлари чекланган.
Бироқ, кўпгина ҳолатларда паразитларнинг хўжайин танасига мослашиш механизмларида физик – кимёвий, биокимёвий ва физиологик жиҳатлар катта аҳамиятга эга бўлиши кузатилади. Б.Е.Быховский (1933) томонидан аниқланишича, сўрғичли Dactylogyrus авлодига мансуб паразитлар битта ёки бир нечта турдаги балиқлар жабрасида паразитлик қилиши кузатилиб, бунда турлар оралиқ шаклларини (гибрид) хосил қилиш хусусиятига эга ҳисобланади. Ушбу кўринишда, сўрғичли Dactylogyrus vastator паразити фақат карп (зоғорабалиқ), карас (товонбалиқ) балиқларида паразитлик қилиши қайд қилиниб, бошқа тур балиқларда паразитлик қилиши кузатилмайди. Бу кўринишда Б.Е.Быховский томонидан келтирилган фикрни тасдиқловчи кенг кўламдаги материаллар А.В.Гусев томонидан (1933) Амур данёси сувларида амалга оширилган тадқиқотларда тўпланган.
Шунингдек, паразитлар билан тўлиқ ҳолатда зарарланмаслик хусусиятига эга бўлиш билан бир қаторда нисбий даражадаги зарарланмаслик кузатилади, яъни паразит таъсирида хўжайин организмининг қисман зарарланиши кузатилади ёки айрим паразитлар маълум бир турдаги хўжайинлари танасида тўлиқ ҳолатда жинсий жиҳатдан вояга етмаслиги, ёки серпуштлилик хусусияти сезиларли даражада чекланиши қайд қилинади.
Табиий ҳолатдаги ёшга боғлиқ иммунитетнинг юзага чиқишида ушбу кўринишдаги паразитларга қарши ҳимояланиш хусусиятлари қайд қилиниб, бу балиқларда маълум бир ёшдан кейин намоён бўлади. Балиқларда бу шаклдаги иммунитет айрим касалликлардан кейин хам юзага келади.
Орттирилган иммунитет одам иштирокисиз, табиий шароитда касалланган ҳайвонларда инфекция ва инвазия таъсирида юзага келади. Бу турдаги иимунитет қуйидаги кўринишларда кузатилади:
-
организмда паразитлар мавжуд ҳолатда янги зарарланишларга нисбатан мойиллик кузатилмаслиги (суперинвазия ёки суперинфекция) (бу шаклдаги иммунитет гижжа билан касалланган одамда хам қайд қилинади); -
хўжайиннинг паразитдан холи бўлишида (организмдан паразитларнинг чиқариб ташланиши, паразитларнинг хўжайин организми томонидан ўзлаштирилиши ёки унинг петрификацияси, яъни зарарсизлантирилиши); -
организм томонидан ажратиб чиқарилувчи айрим моддалар таъсирида паразитларнинг ҳаёт давомийлиги сезиларли даражада қисқаришида: -
паразитларнинг хўжайин организмида миграцияланиши (кўчиши) жараёнининг сусайишида, масалан паразитларнинг жигар тўқималарида миграцияси сусайишида (органларнинг тўсиқ сифатидаги аҳамияти), паразитлар билан зарарланиш даражасининг ва уларнинг ривожланишиниинг секинланишида.