ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 138
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ЕМТИХАН
сұрақтарының тізімі
«Өсімдіктер физиологиясы» пәні
6В01507 Химия-Биология (көптілді оқыту) білім беру бағдарламасы
(күндізгі-қашықтықтан оқыту)
1. Өсімдік жасушасының құрылымдық-функционалдық ұйымдасуының ерекшеліктері. Жасуша қабығы, өсімдік вакуолі, пластидтерге түсінік беру.
Жасуша қабырға қабаты өсімдік жасушаларында орта ламелла мен плазмалық мембрана арасында қалыптасады.
Жасуша қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын Жасуша органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен Жасуша мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, Жасушаның қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Жасушаның жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік Жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар Жасушасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер Жасушасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған.
Вакуольдер (латынша: vacuus-бос) - өсімдік жасушасының цитоплазмасындағы - мембраналармен шектеулі- (тонопластпен) және клетка шырынымен толған қуыстар. Барлық өсімдік жасушасының вакуольдер жүйесі вакуоль деп аталады. Жас жасушада вакуоль арық тәрізді және көпіршік күйінде болады.
Пластидтер (грек тілінен plastides - жасайтын, тузейтін) - эукариотты өсімдік жасушасының органоидтары. Әрбір пластидада кос мембраналық құрылысы бар. Олар пішіні, мөлшері, құрылысы мен қызметтері бойынша әртүрлі. Түсі бойынша жасыл пластидтер, (хлоропласттар), сары-ашық қызыл және қызыл.
2.Протопласт бетінің ұйымдасуының мембраналық принципі. Мембраналардың құрылысы, қасиеттері және қызметін талдау.
Протопласт(көне грекше: πρῶτος — «алғаш» + πλαστός) —өсімдік клеткасы (қабығынан басқа) ішіндегі заттарының жалпы атауы. Протопластқа клетканың структуралық жүйесі — цитоплазма, клетканың зат алмасу процесіне қатысты маңызды құрамы — ядро,
ақуыздық заттар — пластидтер, митохондрилер жатады.
Биологиялық мембрана — жасушаның және жасуша ішіндегі бөлшектердің (ядро, митохондрии, хлоропластар, пластидтер) бетінде орналасқан молекулалық мөлшердегі (қалыңдығы 5 — 10 нм), ақуызды-липидтік құрылымды жұқа қабықша. Биологиялық мембрана өткізгіштік қасиетіне байланысты жасушада тұздардың, қанттың, амин қышқылдарының, иондардың, т.б. заттардың алмасу өнімдерінің концентрациясын, олардың тасымалын және алмасуын реттейді. Клетканың протоплазмасын қоршап тұрған биологиялық мембрана жасушалық мембрана деп аталады. Клеткалық мембрана қос қабатты ақуызды-липидті молекулалардан тұрады. Биологиялық мембрананың құрылымы мен ерекшелігі туралы нақты ғылыми мәліметтер 20 ғасырдың басында белгілі болды.
• 1902 ж. неміс ғалымы Э. Овертон мембрананың құрамында май тектес заттар болады деген пікір айтты.
3. Жасушаның құрылысы, органоидтарына сипаттама беру.
Жасушаның диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты организмдер Жасушасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Жасуша, ал ересек адамның организмінде – 1014 Жасуша болса, организмнің кейбір тіндерінде Жасуша саны өмір бойына тұрақты болады. Жасушаның тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады.
Жасуша ядросының құрамындағы әмбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды –рибосома,митохондрия,эндоплазмалық тор,Гольджи кешені,
лизосома,клеткалық мембрана деп атайды.
Рибосома Жасушадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады.
Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Жасушадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы.
Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі.
Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид.
Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер.
4. Протоплазманың физико-химиялық қасиеттері (өткізгіштігі, тұтқырлығы, серпімділігі, тітіркендіргіштігі және оның заңдары, цитоплазма мен оның органоидтарының қозғалуы) және жасушаның сыртқы ортамен әрекеттесуін бағалау.
Шульцтің еңбектері протоплазмалық теорияның бастауы болып саналады. Бұл теорияны 1868 жылы Томас Хакслидің және сол кездегі басқа ғалымдардың ұсыныстары қолдады.
Протоплазмалық теория протоплазма тіршіліктің физикалық негізі болды деп мәлімдеді. Осы затты зерттеу тірі тіршілік иелерінің, оның ішінде мұрагерлік механизмдерінің қызметін түсінуге мүмкіндік беретін етіп.
Тұтқырлық – сұйықтар мен газдардың негізгі қасиеттерінің бірі. Мысалы, машиналарды майлау үшін жанармайды алдын ала тұтқырлығына қарап таңдап алады. Сұйық тұтқырлығының температураға байланыстылығы өте күшті болады. Себебі сұйықтың температурасы жоғарылап кризистік температураға жеткенде (мысалы, суды алсақ ол 100с°-та қайнап буға айналады) басқа фазаға өтеді.
Бұл қабат протоплазманың басқа қабаттарына қарағанда тығыз келеді; сонымен қатар оның серпінділік, жартылай өткізгіштік және басқа сұйық заттармен араласпайтын ерекше қасиеттері болады. Плазмолемма серпінділігінің арқасында, ортаның әсеріне байланысты кейде созылып, кейде жиырылып тұрады. Сондықтан плазмолемма қабатында болатын көптеген протоплазмалық жіпшелердің – плазмодесмалардың диаметрі де кейде кең, кейде тар болып өзгеріп тұрады.
5. Жасуша қабығы мен протопласт өткізгіштігі арасындағы ерекшелік. Апопласт, симпласт және эндопласт сипаттамасы мен маңызын түсіндіру.
Апопласт пен симпласттың айырмашылығы өсімдіктердегі апопласт пен симпласт су мен иондарды тамыр шашынан тамыр клеткасы арқылы ксилем элементтеріне өткізудің екі түрлі жолын құрайды. Бұл жолдар бөлек немесе бір уақытта пайда болуы мүмкін және әр түрлі тасымалдау тарифтері болуы мүмкін. Осы екі жол туралы ұғымды алғаш рет 1980 жылы Мунк ұсынған. Осы екі жолды және олардың арасындағы айырмашылықты толығырақ мына жерден көрейік.
Апопласт - бұл жасуша қабырғасы мен жасушааралық кеңістіктен тұратын плазмалық мембранадан тыс кеңістік. Оған өсімдік тіндерінің ішіндегі протоплазма кірмейді, сондықтан өсімдіктің тірі емес бөлігі болып саналады.
Симпластқа плазмоцематамен өзара байланысқан барлық өсімдік жасушаларының цитоплазмасы желісі кіреді. Симпластқа жасуша қабырғасы мен жасушааралық кеңістік кірмейді, осылайша өсімдік тінінің тірі бөлігі ретінде қарастырылады.
Клеткадан клеткаға өтіп жататын эндоплазмалық тордың
тұтас мембраналар жүйесі эндопласт деп аталады.
6. Өсімдіктің құрамындағы су, оның өсімдіктің тіршілік процестеріндегі рөлін анықтау.
Су барлық өсімдіктердің организмінде кездеседі.Су бір өсімдіктің әртүрлі органдарында түрліше болумен қатар / түн мен күндіз/ бір тәуліктің ішінде әлденеше.
Клетканың құрамындағы су бос (95%) және байланыс түрінде (5%) кездеседі. Өсімдіктің химиялық құрамы өсімдік өскен жер жағдайына, жасына, сортына, тәуліктік, вегетац. мерзіміне байланысты өзгеріп отырады. Әдетте пісіп жетілген тұқымда құрғақ зат мөлшері көбірек болады.
Өсімдіктің химиялық құрамы – өсімдік тұлғасын құратын органикалық және минералдық заттар. Өсімдік клеткасының химиялық құрамында су – 70%, белоктар – 15%, көмірсулар – 3%, амин қышқылдары – 0,4%, нуклеотидтер – 0,4%, липидтер – 2%, бейорганикалық заттар (Mg, Ca, Mn, Na, K, Fe, Zn, Cu, Mo) – 1,5%, ДНК – 0,5%, РНК – 0,8% болады.
7. Өсімдіктегі алыс және жақын су тасымалының жүйесі. Жоғарғы және төменгі қозғаушы күштерге сипаттама беру.
Транспирация (транс... және лат. spіro – дем аламын, дем шығарамын) – өсімдіктің суды буландыруы; күрделі физиологиялық процесс. Яғни судың өсімдік бойымен жылжып, жапырақтары, сабағы және гүлдері арқылы булануын транспирация деп атаймыз. Су өсімдіктің барлық тіршілік әрекеті үшін маңызды, бірақ тамыр арқылы сіңірілген судың біраз бөлігі ғана метаболизм және өсіп-даму үшін қолданылады. Қалған 99-99,5%-ы транспирация барысында буланып шығарылады.
Судың өсімдіктің су өткізгіш жүйесі арқылы жылжуы екі - жоғарғы және төменгі - қозғалтқыштарды болады
8. Өсімдіктің суды буландыруы. Гуттация, транспирация.
Бұл процестердің физиологиялық мәнін түсіндіру. Өсімдік тіршілігіне қажетті құбылыстың бірі – суды буландыру. Өсімдіктер суды жапырақтары арқылы буландырады. Неғұрлым жапырақ тақтасы үлкен болса, соғұрлым су көп буланады. Су – жапырақ өңіндегі жанаспалы жасушалардың саңылаулары арқылы буланады. Егер, су жеткіліксіз болса, саңылау жабылып, булану тоқтайды. Өсімдікке су жетіспеген жағдайда, өсімдіктің өсуі баяулайды, солып, қурайды. Су өсімдік бойымен минералды тұздардың ерітіндісінің қозғалуы үшін қажет. Яғни, судың қатысуымен жапырақта органикалық заттар түзіледі.
Су булануының маңызы Булану процесі ыстық күндері жапырақты күн сәулесінен қызып кетуден сақтайды. Ауық – ауық суды буландырып тұратындықтан жапырақтар ыстық күндері жап – жасыл қалпында сақталады. Жапырақтың суды буландыруы фотосинтез процесімен тығыз байланысты. Жанаспалы жасушалардың саңылаулары арқылы жапыраққа көмірқышқыл газы енеді, су буланады. Жапырақта қант түзілу үшін күн сәулесі керек. Күн сәулесі жапырақты қыздырады, ал булану процесі арқылы жапырақ өз температурасын бірқалыпты сақтайды.
Гуттация (латын тілінен аударғанда gutta – «тамшы») өсімдік бетіндегі сұйық тамшылар түріндегі суды гидатодтар арқылы кетіру процесі. Ол тамыр қысымының қалыпты деңгейінде транспирация жылдамдығының төмендеуіне байланысты пайда болады. Төмен жарық, жоғары ылғалдылық ішектің бұзылуына ықпал етеді. Жапырақтары буланғаннан гөрі тамырларға көбірек су сіңіргенде пайда болады. G. көбінесе түнде, таңертең ерте немесе өсімдіктерді ылғалды ауада орналастырған кезде байқалады; тамыр жүйесінің дамуы жапырақтардың булану бетінің дамуын басып озатын дәнді дақылдар сияқты жас көшеттерде жиі байқалады. Су тамшылары тамыр қысымының әсерінен суды сабақтар мен жапырақтарға итермелеу күшімен су устьицалары арқылы бөлінеді. Г.- өсімдіктің тіршілік әрекетімен байланысты физиологиялық процесс: бидай өскіндерін қалпақ астына қойса, оның ішінде хлороформ булары болса, онда Г. тоқтайды. Г.-дағы бөлінулерде әрқашан бірқатар минералды заттар болады. Әлбетте, Г. өсімдікті артық тұздардан, негізінен кальцийден босатады.
Транспирация - суды өсімдік арқылы жылжытып, оны өсімдіктің жапырақтары, сабағы және гүлдері сияқты сыртқы мүшелері арқылы булану процесі. Су өсімдіктің тіршілігі үшін қажет, бірақ тамыр арқылы түсетін судың аз ғана бөлігі өсу мен зат алмасу қажеттіліктеріне тікелей пайдаланылады. Қалған 99-99,5% транспирация арқылы жоғалады. Жапырақтың беті устьица деп аталатын құрылымдармен жабылған және өсімдіктердің көпшілігінде устьицалардың көпшілігі жапырақтың астыңғы жағында орналасқан. Стоматалар стоматальды саңылауларды ашатын және жабатын қорғаушы жасушалармен және серіктес жасушалармен (бірге стоматальды кешен деп аталады) шектелген
Транспирация процесін сипаттайтын және оның тіршіліктегі физиологиялық маңызын анықтайтын көрсеткіштерге:
Транспирация қарқындылығы,
Транспирация өнімділігі,
Транспирациялық коэффициент жатады.
Жапырақ тақтасының белгілі ауданынан, белгілі бір уақыт ішінде буланған судың мөлшерін Транспирация қарқындылығы деп атайды. Оны 1 м немесе 1 дм жапырақтан 1 сағатта буланған судың мөлшерімен белгілейді. Транспирация өнімділігі – 1 кг су буланғанда түзілетін құрғақ заттың мөлшері. Транспирация коэффициенті – түзілген құрғақ заттың белгілі мөлшеріне жұмсалған су мөлшері. Транспирация процесінің маңызы зор. Транспирацияның нәтижесінде адам мен жануарларға жайлы микроклимат қалыптасады.
9. Транспирацияның сандық көрсеткіштері (транспирация қарқындылығы, транспирация өнімділігі, транспирация коэффициенті), әр түрлі өсімдіктер топтары үшін олардың мәндерін қарастыру.