ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.12.2023
Просмотров: 39
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
«Қазіргі қазақ тілі фонетикасы» пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: «Прогрессивті ассимиляция. Асқар Алтай әңгімелері бойынша»
| Мамандық шифры | Оқу бөлімі |
| 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті | күндізгі |
Орындаған: ____________ А.О.Шерниязова, А.Т.Сейдәлі, Л.Е.Тастан,
Д.Ғ.Серікбай, Т.Ж.Серікбай
Тексерген: _____________С.К.Жукенова
Бағасы: ______________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.................................................................................................................3
1.ПРОГРЕССИВТІ АССИМИЛЯЦИЯ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ...........................................................................4
1.1. Прогрессивті ассимиляция тарихы және оның зерттелуі ..........................4
1.2.Орфографиядағы және орфоэпиядағы прогрессивті ассимиляция.............9
2.АСҚАР АЛТАЙ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ПРОГРЕССИВТІ АССИМИЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, СИПАТЫ........11
2.1. Асқар Алтай әңгімелерінде кездесетін прогрессивті ассимиляция және оның ерекшеліктері, сипаты..............................................................................11
ҚОРЫТЫНДЫ..................................................................................................22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...........................................................23
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Ассимиляция - (лат. assimilatio-біріктіру) - айтылу мен акустикаға байланысты екі дыбысты бір-бірімен біріктіру. Дауысты дыбыстар, дауыссыз дыбыстар.
Сөйлеу процесінде бір сөз екіншісімен жиі қиылысатыны сияқты, бір буын оның екпіні, буыны және т.б. жағынан екіншісімен қиылысады.
Прогрессивті ассимиляция-бұл бір сөздің немесе олардың предшественниктеріне әсер ететін бірнеше сөздің жанында тұрған дыбыстардың ұқсастығы. Бұл толық және ішінара прогрессивті ассимиляция. Себебі ол айтылу мен жазудағы позицияны көрсетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазіргі қазақ тіліндегі ассимиляция ұғымына анықтама беру. Прогрессивтті ассимиляцияға терең шолу жасау, ерекшелігін анықтау.
Курстық жұмысты зерттеу әдістері: жинақтау, саралау, баяндау.
Курстық жұмыстың міндеті: Асқар Алтай әңгімелерінде кездесетін прогрессивті ассимиляцияны табу, жинастыру.
“Казино” әңгімесіндегі прогрессивті ассимиляцияның қызметін анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.ПРОГРЕССИВТІ АССИМИЛЯЦИЯ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Прогрессивті ассимиляция тарихы және оның зерттелуі
Ең алдымен Ассимиляция ұғымына тоқталып кетсек.
Ассимиляция-лат. - ұқсастықты білдіреді. Морфемалардың құрамында іргелес, параллель дауыссыздар бір - біріне жақындап, акустикалық-артикуляциялық жағынан бір-біріне бейімделеді. Бұл дауыстың бір-біріне қатынасы (у, у, газ, қар) және артикуляциялық жағы. Соңғысының мысалы: мұнара (бас-шай) мұнара (бас-шай) буыны (жан-бадс).
Сөйлеу процесінде бір дыбыс бір сөздің басқа буынмен үйлесуі сияқты екіншісіне үйлеседі және үндеседі. Лингвистикалық үйлесімділік дауысты дыбыстардың үндестігі болса, ассимиляция негізінен дауыссыз үндестік болып саналады. Бірақ дауысты дыбыс дауыссыз дыбысқа да әсер етеді екен.
Лингвистикалық үйлесімділік тек күрделі сөзде болады. Еріннің үйлесімділігі түбірде де, бағыныңқы сөздерде де болады. Ал ассимиляция оған қарағанда кеңірек. Бұл күрделі сөздің ішінде, күрделі сөздің ішінде. Ассимиляция ұғымы латын терминінен шыққан. Бұл ассимиляцияны білдіреді.
Еліктейтін дыбыс түбірдің соңғы дыбысы болады. Ұқсас, бейімделетін дыбыс қолданбаның негізгі дыбысы болып табылады.
Акклиматизация-тамырдың соңғы дыбысы.
Адаптивті-қолданбаның негізгі дыбысы.
Енді бір жағдайда адаптивті қосымшаның негізгі дыбысы болады, ал адаптивті түбір соңғы дыбыс болады.
Ассимиляцияның 2 түрі бар.
Прогрессивті (прогрессивті әсер)
Регрессивті (жанама әсер)
Ассимиляцияның 2 түрі.
Толық ассимиляция-емле-емле.
Ішінара ассимиляция-орфоэпия-айтылу.
Екеуі де прогрессивті ассимиляцияның да, регрессивті ассимиляцияның да бөлігі болып табылады.
Прогрессивті ассимиляция-бұл бір сөздің немесе бірнеше сөздің көлемінде қатар тұрған дыбыстарды ассимиляциялау, бұл соңғысына әсер етеді. Бұл толық және ішінара прогрессивті ассимиляция. Себебі ол айтылу мен емледегі позицияны көрсетеді.
Толық прогрессивті ассимиляция орын алатын орындар келесідей:
1. Егер түбір морфемасы дауысты, ұя салатын немесе үнділікпен аяқталса, онда қосымша морфема дауысты немесе үнділіктен басталады. Бұл өзгермейтін қағида, бұл мызғымас заң.
Мысал: ел (Үнді)
үлкен (дауысты)
қыз (ұят)
Егер тамыр морфемасы ұя салатын, үнді, дауысты дыбыспен аяқталса, онда қосымша морфема ұядан немесе Үндістаннан келеді.
Мұнда ескеру керек бір мәселе бар. Біз ассимиляция негізінен үндестік деп айттық, бұл жай ғана дұрыс емес. Егер дауысты дыбыс дауыссыз дыбысқа әсер етсе, онда ғалым С. Мырзабеков бұл әсерді аккомодация деп атады. Ғалым С. Мырзабеков дауыссыз дыбысқа әсер ететін дауысты дыбыстың интонациясын аккомодация құбылысы деп атайды. Бұл регрессивті ассимиляция кезінде де болады.
2.егер тамыр морфемасы аяқталса қатты, қосымша морфема қатты морфемадан басталып, тек аяқталады қатты.
Барлық қазақ сөздері осы үлгіні ұстанады.
Мысалы: B, d d-мен аяқталатын сөздердің өзінде айтылымды ескере отырып, қатаң түрде біріктіріледі.
Ленинград-Ленинградқа
Егер тамыр морфемасы қатты аяқталса, ол қосымша қаттылықтан басталады.
Мысалы: ет-етке.
Жартылай прогрессивті ассимиляция орын алатын орындар келесідей:
1. Егер туынды морфема sh - мен аяқталса, ал қосымша морфема С-дан басталса, айтылу sh-ге sh-мен өзгереді, бірақ жазылмайды.
Ашша-ашша
Қашып кетті-қашып кетті
Бұл екі заңға бәрі бірдей бағынбайды, бірақ көбісі солай етеді.
Қазақ тілінде а – к, н – ш, л –ш тіркестері бала, сауыншы, шопан сөздерінде ғалым Ғ.Қалиев шалкес сөз тіркестері деп аталады.
Прогрессивті ассимиляция қазақ тілінде өте жоғары орын алады. Осы Заңға сәйкес, алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы акустикалық жағын кейінгі морфеманың негізгі дауыссызымен әрекет етеді, әсер етеді және ассимиляциялайды. Бұл әсіресе түбір сөз бен қосымшаның арасында жақсы сақталады деп айтуға болады, яғни қосымшаның негізгі дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толығымен тәуелді және оған бағынады. Ол сондай-ақ сөз бен сөз тіркесі арасындағы дауыссыз дыбыстармен тікелей байланысты. Дауыссыз дыбыстардың әр түріне байланысты прогрессивті ассимиляция болады:
а) Үнді дауыссыздары сөзбен аяқталуы мүмкін және олар дауысты дыбыстар
өзінен кейінгі морфема ретінде (қосымша, сөз) тек ұялшақтарға арналған, индустардың бастауы
талап етеді: мал шаруашылығы, ірі қара мал өсіру, ірі қара мал өсіру, емдеу. Тек қатаң дауыссыз дыбыстардың герместері ғана бұл заңға бағынбайды: мал-ш, мал-ш, мал-сақ, а-сына, а-ш, ЭМ-ш, жан-са, жан-СА және т. б. басқа етістіктің жұрнағы да аяқталу болып табылады
l, n, r, y аяқталатын туынды етістіктерге мыналар кіруі мүмкін: aul-t, aul-T, kenel-t, red-t және т. б.
б) қазақ тілінде дауыссыз дауыссыз дыбыстардан тек сөз соңында ш, ш дыбыстары кездеседі
. Онда W дыбысымен аяқталатын бірнеше сөздер бар (тәртіпсіздік, мұқтаждық, белгі, мотив). Әдетте орыс тілінде дауыссыз дауыссыз дыбыстар сөздің соңында айтылмайды. Ал қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген сөздерде w, z әріптері жазылады, олар: гараж, тираж, реттеуші, экипаж дыбысталады.
б) барлық қатты дауыссыз дыбыстар сөзді аяқтай алады. Сөздің соңындағы жұрнақтар одан кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыз дыбыстардан басталуын талап етеді: тас-к, тас-Сен, тас-көбік, тас-тай.
Яғни, прогрессивті ассимиляция дегеніміз-қатар тұрған екі дауыссыз дыбыс алдыңғы дауыссыздардың соңғысына үлес қосқанда. Прогрессивті ассимиляция заңдылықтары:
1.егер сөздің соңғы дыбысы қатал болса, онда бағыныңқы қосымша да қатаңнан басталады. Мысалы, қастар, көп, шаш және т. б.
2. егер сөздің соңғы дыбысы бос болса, онда қосымша бос орыннан басталады. Мысалы, жұлдызға, көзге және т. б.
3. Сөздің соңғы дауысты дыбысы дауысты дыбыстан немесе оны Үнді немесе үнді тілімен байланыстыратын бағыныңқы дыбыстан басталады. Мысалы, шағалалар, шағалалар; егінмен, егінмен және т. б.
4.егер сөздің соңғы дыбысы sh болса және қосымша с дыбысынан басталса, қолданбадағы С дыбысы Sh деп айтылады. Мысалы, жылжыту-жылжыту, ұшу-ұшу және т. б.
5. егер сөздің соңы дауысты, үнділік, ең әдемі дыбыстармен аяқталса, екінші сөздің басында Қ, Қ қатты дыбыстары ең әдемі г, г: Меңдіқыз – Меңдігіз, қара – қара, байқокше – Байгөкше, бозкоде-Бозгоде, Тұрарқожа - Тұрарғожа, жай қалмыз-жайлау, Байқоңыр-Байғоныр, Т. Б. болып айтылады.
6. бірінші буындағы қатты дауыссыз дыбыстардың әсерінен екінші буындағы дауыссыз дауыссыз дыбыстар қатаң түрде айтылады: Тұратбек – Тұратпек, Жолдасбай – Жолдаспай, Сәтбай-Сәтпай және т. б.
1.2.Орфографиядағы және орфоэпиядағы прогрессивті ассимиляция
Ортоэпия (грек тілінен. "ортос" - дұрыс, эрос-сөз, сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы. Кез-келген тілдегі сөздердің айтылуы мен жазылуы әрдайым бірдей бола бермейді. Қазақ тілінің дыбысына сәйкес көптеген сөздер орфографиялық нормадан ауытқумен айтылады. Мысалы, кулун, онор, Тунгу, Амангелді, КОГ Гуль, айтылатын, агиык және т. б. сөздерінің дұрыс айтылу нормалары дыбыстардың үндестігіне, яғни прогрессивті, бейнелі, кросс-әсер ету заңдарына негізделген. Орфоэпия сөздерінің дұрыс айтылуы сөздіктерде көрінеді. Орфоэпия дұрыс сөйлеу қабілеті сөздің құлаққа жағымды көрінуі үшін сөздің әуенін сақтауға мүмкіндік береді. Ортоэпия ауызша сөйлеуді реттейді. Кез-келген тілдің орфоэпиясы сол тілдің негізгі фонетикалық заңдарына негізделген. Мысалы: орыс тіліндегі сөздің дұрыс айтылуы негізінен екпінге, қазақ тілінде Сингх - гармонизм зандилигиясына байланысты.
Емле-жазбаша тілде қолданылатын монотонды жазудың тарихи қалыптасқан түрі. Жазбаша тілдегі біркелкі жазудың тарихы-бұл қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін құратын және зерттейтін лингвистика бөлімі.
Ережелер жинағы: 1. Дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру, сөз
және негізгі мәліметтерді, сөздерді бірге, сызықша арқылы және
жазу, бас әріптерді қолдану, аударымдар сияқты тақырыптарды қамтиды.
(емле кейде " дұрыс жазудың "синонимі ретінде де қолданылады.)
Енді орфоэпия мен орфографиядағы прогрессивті ассимиляцияға тоқталайық: қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция күшті деп айтылады. Бұл заң бойынша алдыңғы дауыссыз дыбыс кейінгі дауыссыз дыбысты толығымен тәуелді етеді және дауыс тұрғысынан өзін анықтайды. Алайда, осы заңға қатысты кейбір қосымшаларда басында анықталған C, w қатаңдығы жоқ екенін атап өткен жөн. Сондай-ақ, ассимиляция дамыған сайын артикуляциялық жағынан да сіңірілмейтін дыбыстар бар.
Акустика-бұл есту дегенді білдіретін жалпы дыбыс теориясымен айналысатын физика саласы.
Акустикалық тұрғыдан алғанда, дыбыс белгілі бір ортада дененің тербелісі нәтижесінде пайда болады және құлақта естіледі. Әсіресе, мұндай құбылмалылық сөз бен іс арасында ең осал болып табылады. Алайда, тіл, яғни үндестік заңы мұндай сәйкессіздіктерге жол бере алмайды. Осылайша, акустикалық-артикуляциялық жағы сіңірмейтін дыбыстар арасындағы сәйкессіздік прогрессивті ассимиляция кезінде, керісінше, регрессивті ассимиляциямен реттеледі, яғни кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа әсері. Артикуляция-сөйлеу дыбыстарын айту кезінде сөйлеу мүшелерінің функционалды жүйесі, бұл латын тілінен аударғанда анықтау, бөлектеу дегенді білдіреді.
Прогрессивті ассимиляция - бұл алдыңғы сөздермен салыстырғанда кейінгі сөздерге әсер ететін сөз көлемінде немесе бірнеше сөзде қатар тұрған дыбыстарды ассимиляциялау.
Регрессивті ассимиляция-алдыңғы дауыссыз дыбыс-келесі дауыссыз дыбыс толығымен дауыстың қатысуына (акустикасына) байланысты.
Олардың ішінде прогрессивті ассимиляцияның 2 түрі бар.
Толық прогрессивті ассимиляция-емле-емле.
Жартылай прогрессивті ассимиляция Ассимиляция-орфоэпия-айтылу.
2.АСҚАР АЛТАЙ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ПРОГРЕССИВТІ АССИМИЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, СИПАТЫ
2.1. Асқар Алтай әңгімелерінде кездесетін прогрессивті ассимиляция және оның ерекшеліктері, сипаты