ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 862
Скачиваний: 24
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
27 — көкірек венасы, 28 — жоғарғы қуыс вена, 29 — бұғана асты артерня
152
екі қан тамыры қосылып, дененін, артқы бөлімінін, негізгі вена сабағына — артқы қуыс венаға айналады. Ішкі органдардан жиналған вена қандары құйрық — шарбы венасына әкеліп құ-йылады. (V. соссуgео — теsепtегіса), ал дененін. құрсақ бөлі-мінің—ішкі жақ қабырғасынан қан ішек — үсті венасына (V. еріgаstгіса) келіп құйылады. Бұл екі веналар бауырдын, қақпа венасына қосылады. Бауырдан шыкқан қан бауыр вена-ларымен (V. һеріtiса ағып артқы қуыс венаға келіп құйылады. Сонымен денесінің артқы бөлімінен жиналып келген вена қаны артқы қуыс вена арқьпы жүректің оң жүрекшесіне келіп құйылады.
Шықшыт веналары бұғана асты веналарымен қосылып ал-дыңғы қос қуыс венаға айналады. Бас жақтан жиналған қан осы веналар арқылы оң жақ жүрекшеге келіп құйылады.
Құстарда артерия және вена қан тамырларының өз алдына жіктелуінің нәтижесінде барлық органдары артерия қанымен қамтамасыз етіліп отырады. Осы жағдайға сәйкес және қан ағысының тездігіне, ал онымен бірге зат алмасуының жеделді-гіне байланысты құстардың денесшің температурасы жоғары болады (42°).
Нерв системасы. Рептилилермен салыстырғанда құстардың орталық нерв системасы біршама күрделі. Бұл құстардың тіршілік еткен ортаеымен қарым-қатынасының күрделігіне байланысты. Миы үлкен, әсіресе алдыңғы ми сыңары басқа ми бөлімдерінен айрықша үлкен. Бірақ, рептилилердікі сияқты алдыңғы миының көпшілік бөлімі жолақ денеден құралған. Ми сыңарының үстіңгі бөлімі (крыша) сүт қоректілердікіне қарағанда нашар дамыған, ол негізінде бірінші реттегі даму дәрежесінде болған алғашқы күмбез (агсһіраІІіит) деп аталатын түрінде сақталран. Бас миынын, көру бөлімі және мишығы соншалықты үлкен, керісінше иіс бөлімі өте кішкене болады. Аралық миы мен эпифизі нашар дамыран, гипофиздің жігі жақсы көрініп тұрады. Мишықтың үлкендігінен ортаңғы мидың көру бөлімі бір бүйіріне таман ауысып орналасқан. Мишық үстіңгі жағынан алдыңғы ми сыңарларымен түйіседі де, арт жарынан сопақша миды бүркеп жауып жатады. Мишықтың ортаңғы бөлімі негізінен құртша (үегтез) деп аталатын, көлденең орналасқан сайлары бар түбір бөлімнен тұрады. Құстардың бас нервтері он екі пар болады.
Жұлыны иық және бел маңайында, рептилилердегі сияқты жалпақ болады.
Сезім органдары. Құстардың есіту органдары рептилилер-дікі сияқты ішкі және ортаңғы құлақтан тұрады. Бірақ, құстар-дың кұлақ қуысы рептилилердікінен гөрі күрделі. Евстахиев түтігі жұтқыншақ қуысына жалпы бір тесікпен келіп жалға-сады. Есіту сүйегі біреу болады, дабыл жарғағы тері жамылғы-
153
сының астында, сыртқы құлаққа ұқсас ояздау жерге орналас-қан. Қейбір түн құстарында (үкілерде) бұл ояз жердің қуысы үлкен, оның айналасында дыбысты күшейтуге бейімделген жұқа тері қабаты болады. Жалпы алғанда, құстар жақсы естиді. Құстардың кұлағы, көзімен бірге негізгі сезім органдары болып саналады. Құстар өздеріне төнген кауіп-қатерді ен, алдымен құлақтары арқылы сезеді.
Құстардың көру органы да жақсы дамыған: әсіресе, түн құс-тарының және қыран кұстардың көз алмалары үлкен. Көзі кір-пік еттерінің әсерімен көз хрусталигінің формасын өзгерту ар-қылы және көз алмасымен оны қоршап түрған белокты қабы-ғының формасын өзгертетін сақиналы бұлшық еттердің әрекетінен (хрусталикпен тор қабықтың арасының қашықтап және жақындауына байланысты) көретін болады. Құстарда тө-менгі және жоғарғы қабақтардың болуымен бірге, көздерінің алдыңғы ішкі бетінде бекіген, бүкіл көзін жауып тұратын үшін-ші қабағы да болады.
Құстардың кейбір түрлерінде ғана иіс органы жақсы дамы-ған, мысалы, Жаңа Зеландияның кивилар дейтін құсында; басқа құстармен салыстырғанда түтік тұмсықтылардың, үйректердің, тазқаралардың жылқышылардың иіс органдары жақсырақ дамыған.
Зәр шырару органдары. Құстардың ұрықтарында мезоне-прос-дене (теsеперһгоs) бүйрегі болса, ересектерінде мет-анепрос-мықын бүйрек деп аталатын бүйрегі (теtаперһгоs) болады. Әр бүйректен клоаканың орта бөліміне барып ашы-латын несеп түтігі шығады. Ересек кұстардың қуығы бол-майды; ал ұрықтарында, рептилилердің ұрығында болатын — аллонтоис сияқты қуық болса, тіпті кейбір құстарда бір жасқа дейін қуықтың жұрнақтары сақталады. Денесімен салыстыр-ғанда, кұстардың бүйрегінің көлемі, рептилилер мен сүт қоректілердің бүйрегінен де үлкен болады Құстар бүйрегінің үлкен болуы, олардың денесінде зат алмасу процесінің актив жүруіне байланысты (31-сурет).
Құстардың несебінде белокты заттың қалдығы көп болады және сүт қоректілердегідей мочевинадан тұрмай, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
Несебі зәр шығару системасы арқылы тез ағып өтеді. Ол не-сеп қышқылының нашар еритіндігінде. Өйткені нәтижесінде пайда болған несеп тұздары несеп жолдарын бітеп тастауы мүмкін. Бұл құстарда қуықтың болмауына әкеліп соғуы ықти-мал. Құстарда зәрмен бөлінген судың мөлшері аса көп бол-майды. Себебі, клоакадан зәрдің құрамындағы су сүзіліп организмге қайтады. Бұл жағдай құстарда тері арқылы судың буға айналмауына байланысты
, құстардың суды азғана мөлшерде қабылдауына әкеліп соғады. Жыртқыш құстардың көпшілігі және кейбір торғай тәрізділер тіпті су ішпейді.
154
31 - с у р е т. Құстардын, жыныс органдары:
1 — аталық жыныс безі; 2, 3, 4 — буйрек бөлімдері; 5 — несеп түтігі; 6 — тұқым жолы; 7—аталық бездерініқ қапшықшасы; 8 — клоака; 9 — жетілген граафов көпіршігі; 10 — түрлі жетілу дәрежеінде жарылған граафов көпіршіктері, 11 — граафов көпіршіктеріндегі ақ жолақтар; 12 — жұмыртқа жолының абдоминальды тесікшесі; 13 — жұмыртқа жолының воронкасы; 14 — жұмыртқа жолы; 15 — жатын; 16 — қынап; 17 — жатынның шырынды қабатының ворсинкалары; 18 — шажырқай; 19 — жатын ішіндегі жұмыртка; 20 — жұмыртқа жолының члоакаға жалғасқан тесіп; 21 —ішек; 22—23 — несеп жолының тесігі.
Жыныс органдары. Аталық жыныс бездері бұршақ пішін-дес, екі бүйрегінің үстіңгі жағында шарбы майына ілініп түра-ды. Жыл маусымының өзгеруіне қарай, олардың көлемі де өз-гереді. Мысалы, көбею кезінде қара торғайдың жыныс безі ал-ғашқы көлемінен 1500 есе үлкейеді. Аталық жыныс безінің ішкі жағындағы жиегінде жетілмеген өсінді қосалқысы. (еріdіdутіs) болады, ол ұрықтың дене бүйрегінің алдыңғы бөліміне ұқсай-ды. Олардың әрқайсысынан тұқым түтігі шығады (vаз dеfе-гепs) да ол несеп ағармен қатарласа отырып, клоакаға барып енеді. Кейбір түрлерінде бұл түтіктер клоакаға құяр алдында аздап кеңейіп, тұқым қалтасы деп аталатын куысты құрайды.
155
Шағылыс органы кейбір құстарда ғана болады. Клоаканың жиегінің өсуінен пайда болған шағылыс органы қаз тәрізділер-де, тырналарда және түйе құстарда болады. Құтандарда, дегелектерде де, коқиқаздарда да және дуадахтарда шағылыс органының жұрнағы сақталады. Бұлар шағылыс-қанда еркегінің спермасы ұрғашысының клоакасының ішіне құйылады
Көптеген құстардың ұрғашысының жыныс органы сол жақ аналық безі мен сол жақ жұмыртқа жолынан тұрады да асим-метриялы болып орналасады. Оң жақ аналық безі кейбір ғана құстарда: күндізгі жыртқыштарда, үкілерде, гагарларда, тоты-ларда, тауық тұқымдастарында ғана болады. Әсіресе, тотыларда жақсырақ дамыған. Бұл құстарда оң жақ жыныс безі қаншама жақсы жетілсе де, олар әрқашанда қызмет атқара бермейді. Оң жақ жыныс бездерінде жұмыртқа жетілгенімен, ол сол жақ жұмыртқа жолы арқылы сыртқа шығады.
Ұрғашыларының оң жақ аналық безінің нашар дамуы құс-тардың қатты қабықты, өте ірі жұмыртқа тууына байланысты болуы мүмкін. Тұқым жолымен жұмыртқа өте баяу қозғалады, яғни 1—2 тәулікке созылады.
Аналық безініц (оvагіа) басқа органдар сияқты белгілі дү-рыс пішіні болмайды. Жұмыртқа жолының (tиЬае иtегіпае) бір ұшы клоакаға келіп ашылды да, екінші ұшы воронка арқылы дене қуысына келіп ашылады. Жетілген жұмыртқа, дене қуы-сынан түтіктің воронкасына түседі де, оның бойымен қозғалады. Нағыз жұмыртқа жолы бірнеше бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімі (рагз аІЬumіпіfега)—ең ұзыны, ішкі қабырғасында белокты заттар шығаратын бездері болады, осы бөлімінде тауықтардың жұмыртқалары 3—6 сағат болады және -оның сырты қалың белокты қабатпен қапталады. Екінші жіңішке бөлімінде — жұмыртқа екі пергамент тәрізді белокты қабатпен скорлупа астындағы қабықпен қапталады. Үшінші бөлімі— кеңірек жұқа қабатты — жатын деп аталады. Мұның ішінде бездері көп болады. Ол бездердің шығарған заттарынан жұмыртқаның сырты известі, катты қабықпен қапталады да онда пигментті заттар болады. Жұмыртқаның түсі сол пигментке байланысты болады. Жатын ішінде жұмыртқа 12—20 сағат болады. Жұмыртқа жолының соңғы бөлімін — қынап деп атайды. Бұл бөлімнің бүлшық еттері жақсы жетілген. Осы бұлшық еттерінің жиырылу салдарынан жұмыртқа клоака арқылы сыртқа шығады. Тұқым жолымен жұмыртқаның қозғалу мерзімі тауықтарда бір тәулік болса, көгершіндерде 41 сағатқа дейін созылады.
Жұмыртқа. Қалыптасқан жұмыртқа күрделі дене болып са-налады. Әдетте нағыз жүмыртқа деп оның ішіндегі сары уызын айтады. Жұмыртқаның басқа қосымша бөлімдері (мысалы белок) жүмыртқа безінде емес, жұмыртқа жолында пайда болған қабаттары деуге болады (32-сурет).
156
32 - с у р е т. Жетілген тауық жұмырткасыньщ жарғандағы көрінісі:
1 — ұрық дискасының астына іркілген мөлдір сары уыз, 2 — жұмыртқа ортасындағы мөлдір сары уыз, 3 — холазалар, 4 — қатты қабығы, 5 — ауа камерасы, 6 — қатты қабықтық ас тындағы қабықшасы, 7 — қатты қабық астындары екінші сыртқы қабықшасы, 8 — мөлдір сары уыз; 9 — қара уыз, 10 — уыз қапшығы, 11 — белоктың сұйық кабаты, 12 — белоктық тығыз қабаты: 13 — ұрық дискасы.
Құс жұмыртқасының сары уызы көп болады. Сары уыз бө-лімінің бет жағында протоплазма және ядродан тұратын түйір деп аталатын заты болады, ол ұрықтанған жұмыртқада кіші-рек
ұрық дискасына айналады. Сары уыздың басқа бөлімі ұсақ көпіршіктерден тұрады. Егерде көз тоқтатып қарасақ, олардың кабаттары сары немесе мөлдір түсті уыздың кезектесуінен құралады. Жұмыртқаның қатты қабығын сындырсақ, сары уызы дөп-дөңгелек болып түседі. Өйткені, сары уыздың сырты арнайы жұқа қабықпен қапталып тұрады. Сары уызда балапанның организміне керекті қоректік зат және денесін құрауға қажет заттар болады. Сары заттьщ ішінде май және су көп. Дамитын ұрық, өзіне керекті суды, жұмыртқаның осы сары уызынан алады. Оған қосымша жұмыртқаның құрамындағы май да, тотыққанда өзінен су тамшыларының бөліп шығарады, мысалы, тауық жұмыртқасының, сары уызынын, құрамында: су — 50%, май— 23%, протеиндер — 16%, липоидтер 11% болады. Қаздардың. жұмыртқасының сары уызының құрамында: су — 44%, май — 36%, протеиндер — 17%, басқа заттар — 3% болады.
Жұмыртқаның сары уызының сыртында мөлдір жартылай сұйық (белок) деп аталатын екінші жұмыртқа қабаты болады. Оның сырты екі жұқа пергаментті қабықпен қапталған. Жұ-мыртқаның мокал ұшында температура өзгерген кезде оның көлемі өзгеруіне мүмкіндік беретін айтылған екі қабаттың ара-сында ауа болады.
157
Жұмыртқаның сары уызына қарай кабыршақ қабығынак “белоктың” ортасында белоктың тығыз ширатылған жіп тәріз-ді халаза созылып жатады. Халаза сары ,уызды шайқалудан сақтайды.
Жұмыртқа “белогының” негізгі маңызы нағыз жұмыртқаны (сары уызды) механикалық әсерлерден қорғайды және ұрық-тың дамуы кезінде сумен қамтамасыз етеді. Мысалы, тауық жұмыртқасы белогының құрамы: 87% су, протеин — 12%, бас-қа заттар 1%.
Қатты кабық негізінен көмір қышқыл кальцийден (89—97%), аздап та болса басқа тұздар мен органикалық заттан тұрады. Қатты қабық негізінен жұмыртқаны механикалық әсерлерден сақтайды және жұмыртқаның газ алмасуын қамтамасыз етеді, әр түрлі бактериялардың енуіне бөгет болады. Ірі жұмыртқа туатын және жұмыртқасын ашық жерге салатын, құстардың жұмыртқасының қатты қабығы мықтырақ болады. Ұрық дамы-ған кезде, қатты қабықтың біразы ұрықтың скелетін қалыптас-тыруға жұмсалады. Қатты қабықтың сыртында майда тесікше-лері болады. Бұл тесікшелер жұмыртқаның моқал жағында кө-бірек болады. Ұрықтың газ алмасуына осы тесікшелердің маңызы үлкен. Жұмыртқаның басылуы ұзарған сайын және газ алмасуының күшеюіне сәйкес тесікшелердің диаметрі үл-кейе түседі.
ОСЫ ЗАМАНДА ТІРШІЛІК ЕТЕТІН ҚҰСТАРҒА
152
екі қан тамыры қосылып, дененін, артқы бөлімінін, негізгі вена сабағына — артқы қуыс венаға айналады. Ішкі органдардан жиналған вена қандары құйрық — шарбы венасына әкеліп құ-йылады. (V. соссуgео — теsепtегіса), ал дененін. құрсақ бөлі-мінің—ішкі жақ қабырғасынан қан ішек — үсті венасына (V. еріgаstгіса) келіп құйылады. Бұл екі веналар бауырдын, қақпа венасына қосылады. Бауырдан шыкқан қан бауыр вена-ларымен (V. һеріtiса ағып артқы қуыс венаға келіп құйылады. Сонымен денесінің артқы бөлімінен жиналып келген вена қаны артқы қуыс вена арқьпы жүректің оң жүрекшесіне келіп құйылады.
Шықшыт веналары бұғана асты веналарымен қосылып ал-дыңғы қос қуыс венаға айналады. Бас жақтан жиналған қан осы веналар арқылы оң жақ жүрекшеге келіп құйылады.
Құстарда артерия және вена қан тамырларының өз алдына жіктелуінің нәтижесінде барлық органдары артерия қанымен қамтамасыз етіліп отырады. Осы жағдайға сәйкес және қан ағысының тездігіне, ал онымен бірге зат алмасуының жеделді-гіне байланысты құстардың денесшің температурасы жоғары болады (42°).
Нерв системасы. Рептилилермен салыстырғанда құстардың орталық нерв системасы біршама күрделі. Бұл құстардың тіршілік еткен ортаеымен қарым-қатынасының күрделігіне байланысты. Миы үлкен, әсіресе алдыңғы ми сыңары басқа ми бөлімдерінен айрықша үлкен. Бірақ, рептилилердікі сияқты алдыңғы миының көпшілік бөлімі жолақ денеден құралған. Ми сыңарының үстіңгі бөлімі (крыша) сүт қоректілердікіне қарағанда нашар дамыған, ол негізінде бірінші реттегі даму дәрежесінде болған алғашқы күмбез (агсһіраІІіит) деп аталатын түрінде сақталран. Бас миынын, көру бөлімі және мишығы соншалықты үлкен, керісінше иіс бөлімі өте кішкене болады. Аралық миы мен эпифизі нашар дамыран, гипофиздің жігі жақсы көрініп тұрады. Мишықтың үлкендігінен ортаңғы мидың көру бөлімі бір бүйіріне таман ауысып орналасқан. Мишық үстіңгі жағынан алдыңғы ми сыңарларымен түйіседі де, арт жарынан сопақша миды бүркеп жауып жатады. Мишықтың ортаңғы бөлімі негізінен құртша (үегтез) деп аталатын, көлденең орналасқан сайлары бар түбір бөлімнен тұрады. Құстардың бас нервтері он екі пар болады.
Жұлыны иық және бел маңайында, рептилилердегі сияқты жалпақ болады.
Сезім органдары. Құстардың есіту органдары рептилилер-дікі сияқты ішкі және ортаңғы құлақтан тұрады. Бірақ, құстар-дың кұлақ қуысы рептилилердікінен гөрі күрделі. Евстахиев түтігі жұтқыншақ қуысына жалпы бір тесікпен келіп жалға-сады. Есіту сүйегі біреу болады, дабыл жарғағы тері жамылғы-
153
сының астында, сыртқы құлаққа ұқсас ояздау жерге орналас-қан. Қейбір түн құстарында (үкілерде) бұл ояз жердің қуысы үлкен, оның айналасында дыбысты күшейтуге бейімделген жұқа тері қабаты болады. Жалпы алғанда, құстар жақсы естиді. Құстардың кұлағы, көзімен бірге негізгі сезім органдары болып саналады. Құстар өздеріне төнген кауіп-қатерді ен, алдымен құлақтары арқылы сезеді.
Құстардың көру органы да жақсы дамыған: әсіресе, түн құс-тарының және қыран кұстардың көз алмалары үлкен. Көзі кір-пік еттерінің әсерімен көз хрусталигінің формасын өзгерту ар-қылы және көз алмасымен оны қоршап түрған белокты қабы-ғының формасын өзгертетін сақиналы бұлшық еттердің әрекетінен (хрусталикпен тор қабықтың арасының қашықтап және жақындауына байланысты) көретін болады. Құстарда тө-менгі және жоғарғы қабақтардың болуымен бірге, көздерінің алдыңғы ішкі бетінде бекіген, бүкіл көзін жауып тұратын үшін-ші қабағы да болады.
Құстардың кейбір түрлерінде ғана иіс органы жақсы дамы-ған, мысалы, Жаңа Зеландияның кивилар дейтін құсында; басқа құстармен салыстырғанда түтік тұмсықтылардың, үйректердің, тазқаралардың жылқышылардың иіс органдары жақсырақ дамыған.
Зәр шырару органдары. Құстардың ұрықтарында мезоне-прос-дене (теsеперһгоs) бүйрегі болса, ересектерінде мет-анепрос-мықын бүйрек деп аталатын бүйрегі (теtаперһгоs) болады. Әр бүйректен клоаканың орта бөліміне барып ашы-латын несеп түтігі шығады. Ересек кұстардың қуығы бол-майды; ал ұрықтарында, рептилилердің ұрығында болатын — аллонтоис сияқты қуық болса, тіпті кейбір құстарда бір жасқа дейін қуықтың жұрнақтары сақталады. Денесімен салыстыр-ғанда, кұстардың бүйрегінің көлемі, рептилилер мен сүт қоректілердің бүйрегінен де үлкен болады Құстар бүйрегінің үлкен болуы, олардың денесінде зат алмасу процесінің актив жүруіне байланысты (31-сурет).
Құстардың несебінде белокты заттың қалдығы көп болады және сүт қоректілердегідей мочевинадан тұрмай, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
Несебі зәр шығару системасы арқылы тез ағып өтеді. Ол не-сеп қышқылының нашар еритіндігінде. Өйткені нәтижесінде пайда болған несеп тұздары несеп жолдарын бітеп тастауы мүмкін. Бұл құстарда қуықтың болмауына әкеліп соғуы ықти-мал. Құстарда зәрмен бөлінген судың мөлшері аса көп бол-майды. Себебі, клоакадан зәрдің құрамындағы су сүзіліп организмге қайтады. Бұл жағдай құстарда тері арқылы судың буға айналмауына байланысты
, құстардың суды азғана мөлшерде қабылдауына әкеліп соғады. Жыртқыш құстардың көпшілігі және кейбір торғай тәрізділер тіпті су ішпейді.
154
31 - с у р е т. Құстардын, жыныс органдары:
1 — аталық жыныс безі; 2, 3, 4 — буйрек бөлімдері; 5 — несеп түтігі; 6 — тұқым жолы; 7—аталық бездерініқ қапшықшасы; 8 — клоака; 9 — жетілген граафов көпіршігі; 10 — түрлі жетілу дәрежеінде жарылған граафов көпіршіктері, 11 — граафов көпіршіктеріндегі ақ жолақтар; 12 — жұмыртқа жолының абдоминальды тесікшесі; 13 — жұмыртқа жолының воронкасы; 14 — жұмыртқа жолы; 15 — жатын; 16 — қынап; 17 — жатынның шырынды қабатының ворсинкалары; 18 — шажырқай; 19 — жатын ішіндегі жұмыртка; 20 — жұмыртқа жолының члоакаға жалғасқан тесіп; 21 —ішек; 22—23 — несеп жолының тесігі.
Жыныс органдары. Аталық жыныс бездері бұршақ пішін-дес, екі бүйрегінің үстіңгі жағында шарбы майына ілініп түра-ды. Жыл маусымының өзгеруіне қарай, олардың көлемі де өз-гереді. Мысалы, көбею кезінде қара торғайдың жыныс безі ал-ғашқы көлемінен 1500 есе үлкейеді. Аталық жыныс безінің ішкі жағындағы жиегінде жетілмеген өсінді қосалқысы. (еріdіdутіs) болады, ол ұрықтың дене бүйрегінің алдыңғы бөліміне ұқсай-ды. Олардың әрқайсысынан тұқым түтігі шығады (vаз dеfе-гепs) да ол несеп ағармен қатарласа отырып, клоакаға барып енеді. Кейбір түрлерінде бұл түтіктер клоакаға құяр алдында аздап кеңейіп, тұқым қалтасы деп аталатын куысты құрайды.
155
Шағылыс органы кейбір құстарда ғана болады. Клоаканың жиегінің өсуінен пайда болған шағылыс органы қаз тәрізділер-де, тырналарда және түйе құстарда болады. Құтандарда, дегелектерде де, коқиқаздарда да және дуадахтарда шағылыс органының жұрнағы сақталады. Бұлар шағылыс-қанда еркегінің спермасы ұрғашысының клоакасының ішіне құйылады
Көптеген құстардың ұрғашысының жыныс органы сол жақ аналық безі мен сол жақ жұмыртқа жолынан тұрады да асим-метриялы болып орналасады. Оң жақ аналық безі кейбір ғана құстарда: күндізгі жыртқыштарда, үкілерде, гагарларда, тоты-ларда, тауық тұқымдастарында ғана болады. Әсіресе, тотыларда жақсырақ дамыған. Бұл құстарда оң жақ жыныс безі қаншама жақсы жетілсе де, олар әрқашанда қызмет атқара бермейді. Оң жақ жыныс бездерінде жұмыртқа жетілгенімен, ол сол жақ жұмыртқа жолы арқылы сыртқа шығады.
Ұрғашыларының оң жақ аналық безінің нашар дамуы құс-тардың қатты қабықты, өте ірі жұмыртқа тууына байланысты болуы мүмкін. Тұқым жолымен жұмыртқа өте баяу қозғалады, яғни 1—2 тәулікке созылады.
Аналық безініц (оvагіа) басқа органдар сияқты белгілі дү-рыс пішіні болмайды. Жұмыртқа жолының (tиЬае иtегіпае) бір ұшы клоакаға келіп ашылды да, екінші ұшы воронка арқылы дене қуысына келіп ашылады. Жетілген жұмыртқа, дене қуы-сынан түтіктің воронкасына түседі де, оның бойымен қозғалады. Нағыз жұмыртқа жолы бірнеше бөлімдерден тұрады. Бірінші бөлімі (рагз аІЬumіпіfега)—ең ұзыны, ішкі қабырғасында белокты заттар шығаратын бездері болады, осы бөлімінде тауықтардың жұмыртқалары 3—6 сағат болады және -оның сырты қалың белокты қабатпен қапталады. Екінші жіңішке бөлімінде — жұмыртқа екі пергамент тәрізді белокты қабатпен скорлупа астындағы қабықпен қапталады. Үшінші бөлімі— кеңірек жұқа қабатты — жатын деп аталады. Мұның ішінде бездері көп болады. Ол бездердің шығарған заттарынан жұмыртқаның сырты известі, катты қабықпен қапталады да онда пигментті заттар болады. Жұмыртқаның түсі сол пигментке байланысты болады. Жатын ішінде жұмыртқа 12—20 сағат болады. Жұмыртқа жолының соңғы бөлімін — қынап деп атайды. Бұл бөлімнің бүлшық еттері жақсы жетілген. Осы бұлшық еттерінің жиырылу салдарынан жұмыртқа клоака арқылы сыртқа шығады. Тұқым жолымен жұмыртқаның қозғалу мерзімі тауықтарда бір тәулік болса, көгершіндерде 41 сағатқа дейін созылады.
Жұмыртқа. Қалыптасқан жұмыртқа күрделі дене болып са-налады. Әдетте нағыз жүмыртқа деп оның ішіндегі сары уызын айтады. Жұмыртқаның басқа қосымша бөлімдері (мысалы белок) жүмыртқа безінде емес, жұмыртқа жолында пайда болған қабаттары деуге болады (32-сурет).
156
32 - с у р е т. Жетілген тауық жұмырткасыньщ жарғандағы көрінісі:
1 — ұрық дискасының астына іркілген мөлдір сары уыз, 2 — жұмыртқа ортасындағы мөлдір сары уыз, 3 — холазалар, 4 — қатты қабығы, 5 — ауа камерасы, 6 — қатты қабықтық ас тындағы қабықшасы, 7 — қатты қабық астындары екінші сыртқы қабықшасы, 8 — мөлдір сары уыз; 9 — қара уыз, 10 — уыз қапшығы, 11 — белоктың сұйық кабаты, 12 — белоктық тығыз қабаты: 13 — ұрық дискасы.
Құс жұмыртқасының сары уызы көп болады. Сары уыз бө-лімінің бет жағында протоплазма және ядродан тұратын түйір деп аталатын заты болады, ол ұрықтанған жұмыртқада кіші-рек
ұрық дискасына айналады. Сары уыздың басқа бөлімі ұсақ көпіршіктерден тұрады. Егерде көз тоқтатып қарасақ, олардың кабаттары сары немесе мөлдір түсті уыздың кезектесуінен құралады. Жұмыртқаның қатты қабығын сындырсақ, сары уызы дөп-дөңгелек болып түседі. Өйткені, сары уыздың сырты арнайы жұқа қабықпен қапталып тұрады. Сары уызда балапанның организміне керекті қоректік зат және денесін құрауға қажет заттар болады. Сары заттьщ ішінде май және су көп. Дамитын ұрық, өзіне керекті суды, жұмыртқаның осы сары уызынан алады. Оған қосымша жұмыртқаның құрамындағы май да, тотыққанда өзінен су тамшыларының бөліп шығарады, мысалы, тауық жұмыртқасының, сары уызынын, құрамында: су — 50%, май— 23%, протеиндер — 16%, липоидтер 11% болады. Қаздардың. жұмыртқасының сары уызының құрамында: су — 44%, май — 36%, протеиндер — 17%, басқа заттар — 3% болады.
Жұмыртқаның сары уызының сыртында мөлдір жартылай сұйық (белок) деп аталатын екінші жұмыртқа қабаты болады. Оның сырты екі жұқа пергаментті қабықпен қапталған. Жұ-мыртқаның мокал ұшында температура өзгерген кезде оның көлемі өзгеруіне мүмкіндік беретін айтылған екі қабаттың ара-сында ауа болады.
157
Жұмыртқаның сары уызына қарай кабыршақ қабығынак “белоктың” ортасында белоктың тығыз ширатылған жіп тәріз-ді халаза созылып жатады. Халаза сары ,уызды шайқалудан сақтайды.
Жұмыртқа “белогының” негізгі маңызы нағыз жұмыртқаны (сары уызды) механикалық әсерлерден қорғайды және ұрық-тың дамуы кезінде сумен қамтамасыз етеді. Мысалы, тауық жұмыртқасы белогының құрамы: 87% су, протеин — 12%, бас-қа заттар 1%.
Қатты кабық негізінен көмір қышқыл кальцийден (89—97%), аздап та болса басқа тұздар мен органикалық заттан тұрады. Қатты қабық негізінен жұмыртқаны механикалық әсерлерден сақтайды және жұмыртқаның газ алмасуын қамтамасыз етеді, әр түрлі бактериялардың енуіне бөгет болады. Ірі жұмыртқа туатын және жұмыртқасын ашық жерге салатын, құстардың жұмыртқасының қатты қабығы мықтырақ болады. Ұрық дамы-ған кезде, қатты қабықтың біразы ұрықтың скелетін қалыптас-тыруға жұмсалады. Қатты қабықтың сыртында майда тесікше-лері болады. Бұл тесікшелер жұмыртқаның моқал жағында кө-бірек болады. Ұрықтың газ алмасуына осы тесікшелердің маңызы үлкен. Жұмыртқаның басылуы ұзарған сайын және газ алмасуының күшеюіне сәйкес тесікшелердің диаметрі үл-кейе түседі.
ОСЫ ЗАМАНДА ТІРШІЛІК ЕТЕТІН ҚҰСТАРҒА