ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 858
Скачиваний: 24
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ұяларын салғанда сүңгуірлердің бірнешеуі бірігіп жерге, кейбір түрлері (гогольдер) ағаштардың қуысына салады. Қыс-таған және түлеген кезде бірнешеуі бірігіп топталып жүреді. Еті кәдімгі үйректердің етінен қатты, нашар исі болса да, олардың көпшілігінін, кәсіптік маңызы бар.
Гагалар орташа үйрекпен, майда қаздың үлкендігіндей. Ер-кектері шағылысу кезінде ашық түсті келеді. Ұрғашыларының түсі біркелкі қоңыр-бурыл түсті болады. Жыл маусымына бай-ланысты және ересек болған сайын жыныс диморфизмінің өзгергенін де жақсы байқауға болады. Барлық түрі де солтүстікте мекен етеді. Біздің елімізде гагалардың төрт түрі кездеседі. Бұлардың ішінде кэдімгі гага (Sотаtегіа тоllіssіmа) назар аударарлық. Олар поляр шеңберіндегі тундра кеңістігінде, негізінен теңіздердің жиегінде көбірек кездеседі, ал ағашты тундраны сирек мекендейді.
Гагалардың басқа түрлері, Арктика теңіздерінің немесе Ты-нық мұхиттың солтүстік бөлімдерінде мекен етеді. Гагалар қысқа қарай ұя салатын жерлерінен тым алыс емес жерлерге, теңіздің батыс, немесе шығыс жағалауын жағалап отырып, суы қатпайтын жерлерге қарай ұшады. Кәдімгі гагалар ұяларын судың тасты жағалауларына салады. Басқа гагалар тундра батпақтарына да ұялайды. Ұяларында 3 — 8 жұмыртқасы болады, жұмыртқаларын басу мерзімі 28 күн. Тек қана кәдімгі гагалар ұялайтын кезінде ғана бірнешеуі бірігіп топтанып жүреді, ал басқа гагалар ұя салатын кезінде де жеке-жеке жүреді. Гагалардың барлығыда ұяларының түбіне, өзінің бауырындағы мамығынан жұлып жұмсақ төсеніш жасайды. Ұрғашылары ұясынан басқа жаққа кеткенде мамықтарымен жұмыртқалардың бетін жауып кетеді. Бұл мамық өте бағалы болып саналады. Ол жылы, жеңіл және ұзаққа шыдайды, ұйысып қалмайды. Мұндай мамық бір ұяда 18 — 21 г шамасында болады.
168
Гагалар адамға тез үйір болатын сенгіш құс. Гагалар сол жуас мінезді болуының себебінен, адам мекен еткен жерлерге ұяларын салады, ал адам олардың мамығын сол маңнан жинап алып пайдаланады.
Крохалдер (Мегgіпае) тұқымдас тармағы жіңішке қармақ тәрізді тұмсығының болуымен сипатталады. Олардың тұмсығының жиегінде мүйізді тісшелері болады. Крохалдер балықтар-мен қоректенеді.
6. Отряд. КҮНДІЗП ЖЫРГҚЫШТАР (ҒАLСОNNІҒОRMЕS)
Бұлардың үлкендіктері мен жалпы тұлғасы әр түрлі болып, тұмсықтарының ұшы төмен қарай қармақ тәрізді иілген, оның түп жағында сарғылттау түсті сағызсымақ деп аталатын жала-ңаш терілі бөлімі болатын кұстар. Тырнақтары түрліше иілген. Қауырсындары тығыз. Жемсаулары жақсы дамыған. Бұлар-дың етті қарны нашар айқындалған. Балапандары жұмыртқа-дан шыққанда көздері ашық, денесі мамық қауырсынмен қапталып тұрады. Олар баяу жетіледі, сондықтан көп уақытқа дейін ұясында болады, яғни әлсіз, қызыл шақа балапан шығаратын құстарға жақын организмдер. Екі отряд тармағына бөлінеді.
А м е р и к а қ ұ м а й л а р ы о т р я д т а р м а ғ ы (Саtһаг-tае) Бұлар Оңтүстік Америкаға және Солтүстік Американың оң-түстігіне тараған, өз алдына ерекшеліктері бар азғана жырт-қыш құстар болып табылады. Олар жер бетінде жақсы жүгіреді, қорегін көбінесе иіс мүшелерінін, жәрдемімен іздеп табады. Төменгі көмекейінің дыбыс бұлшық еттері болмайды, сондықтан да бұл құстар мылқау үнсіз, кеңсірік перделері болмайтын құстар. Тіршілік етуіне қарағанда біздің таз қараларға ұқсайды, көпшілігінде бұлар өлекселермен және майда омыртқалылармен қоректенеді. Олардың мойны жалаңаш, қауырсыны болмайды. Өлекселермен қоректенудің салдарынан бірнеше түрлері тауларда және далаларда, кейде тоғайларда да мекендейді. Бұлардың бір түрі кондор (Sигсогаmрһиз gрурһиs) деп аталады.
Қ а л ы п т ы ж ы р т қ ы ш қ ұ с т а р о т р я д т а р м а ғ ы (Ғаlсопеs). Осы отряд тармағына жататын жыртқыш құстардың барлығын қосып келгенде екі тұқымдасқа бөлінеді: сұнқарлар және қырғи тәрізділер.
С ұ ң қ а р л а р т ұ қ ы м д а с ы н а (Ғаlсопіdае) — орташа және ұсақ құстар жатады. Астыңғы жағының езуіне жақын же-рінде өткір қайшы сияқты тісшелері болады. Бұлардың қанаттары ұзын және ұшты келеді.
Ірі сұңқарлардың түрлері: лашын (Fаlсо регеgгіпиs), шұбар сұңқар (Ғаісо gиrfаtсо) сирек кездесетін құстар. Негізінен бұлар
169
құстарды ауада ұшып бара жатқанда кағып жейді, бұл сұңқар-лар шапшаң ұшады. Олар ұяларын ағаштың басына, жарларға, жыраларға салады. Пайдалы кұстарды қырып, кейбір жерлерде зиянын тигізеді. Ірі сұңқарларды адам қолға үйретіп, басқа құстарды аулайды.
Ұ с а қ с ұ ң қ а р л а р д ы ң т ү р л е р і: күйкентай (Ғаісо vеsреrіпеs), тұрымтай (Ғаlсо соІumЬагіиs), бөктергі (Ғаісо tіnсиlиs). Бұлар негізінен ашық жерлерді мекен етеді. Ұяларын ағаштың басына, тастардың арасына, жартастарға, жыраларға салады. Ұшу шапшаңдықтары жоғарыда көрсет-ілген түрлерден бәсең. Жемдерін ұшып жүріп те, жерден де ұстап жейді. Тышқан сияқты кемірушілермен, насекомдармен, кейде құстармен де қоректенеді. Ауыл шаруашылығына, орман шаруашылығына пайдалы құстар.
Қ ы рғ и т ә р і з д і л е р тұқымдасы (Апgиіlіdае). Бұлардың тұмсығының езуінде қайшы сияқты өткір тісшесі болмайтын қанаттары қыскарақ және моқалдау келетін жыртқыштар. Біздегі бүркіттер тұқымдасы мына топтарға жіктеледі: оларға қырғи (Ассіріtег gепitаІіs), қаршыға (Ассіріtег піsиs) жатады. Олардың да қанаттары қысқарақ және моқалдау келеді. Құйрығы денесімен салыстырғанда ұзын болады. Олар орман құстары. Ағаш арасында шапшаң ұшуға икемделген. Бұлар құстармен, оның ішінде үй кұстарымен қоректеніп, шаруашы-лыққа зиянын тигізеді.
Қ ұ л а д ы н д а р (Сігсиs суапеиs). Бұлардың құйрықтары және аяқтары ұзын болады. Құладындар үш топқа бөлінеді: беткей құладыны (Сігсиs суапеиs), дала құладыны (С. тасгои-гиs) және саз құладыны (С. аегиgіпоsиs). Олар тундрадан бас-қа жердің барлығында да болады және ашық жерлерді мекен етеді. Бұлар жемін жер бауырлап қалықтап ұшып жүріп, жер-дегі шөптердің арасындағы ұсақ омыртқалыларды қағып ұстап, қоректенеді. Көпшілік түрі пайдалы.
Кезқұйрықтардың (Міlvиs kогsсһип, М.mіlvиs) құйрығы екі айыр болады. Әдетге өзен, көлдердің маңайында мекен етеді. Бұлар қалықтап ұшады. Жалпы алғанда кезқұйрықтар пайда-лы қүстар болып есептеледі. Олар кемірушілермен, саршұнақ-тармен, құстармен, балықтармен және насекомдармен қоректенеді.
Бүркіттердің басқа құстардан бір ерекшеліктері, саусақта-рына дейін қауырсынмен қапталған. Қанаттары жалпақ және моқал келеді. Олар шапшаң, бірақ салмақты үшады. Бізде бестен артығырақ түрі бар. Олардың ішінде көбірек тараған түрлері орманда мекен ететін бүркіт (Аgиіlа сһгузаеtоs), оңтүстіктегі далалы жерді мекен ететін қыран — қара бүркіт (Апgиіlа піраІепsіs) және орманды ендікте мекен етуші шаңқылдауық бүркіт (Апgиіlа сlапgа) немесе тау қыраны т. б.
170
Қыран — қарадан басқасы ағаштарға, немесе жарлардың қуысына ұяларын салады. Қыран-қара ұясын жерге, немесе бұталарға салады. Ұяларында 1—3 жұмыртқа болады. Инкубация мерзімі 40—45 күнге созылады. Жемдерін қалықтап үшып жүріп көріп, кенеттен шабуыл жасап ұстайды. Кейде өлекселермен де қоректенеді. Олар негізінен тышқан тәрізді кемірушілермен, саршұнақтармен, құстармен, насекомдармен қоректенеді.
Әсіресе қыран-қара пайдалы, олар ауыл шаруашылығына зиянын тигізетін насекомдар мен кемірушілерді жейді. Бүркіт-терді адам қолға үйретіп түлкі, қасқыр, ақбөкендерді және дуадақтарды аулауға пайдаланады.
Ж а м а н с а р ы н е м е с е а қ с а р ы (Виtео), Олар бүркіттерге жақын, бірақ кішірек және қауырсыны саусақ-тарына дейін қаптап тұрмайды. Бізде кэдімгі жамансары (Вutео Ьutео) кездеседі. Олар ұяларын ағаштарға салады. Басқа түрлері жер үстіне, әдетте өзендердің жағалауларына, тастың қуыстарына салады. Ұясында 2—4 жұмыртқа болады. Жұмыртқаны басу мерзімі бір айға жуық.
Ақсарылар жемдерін аңдығанда ауада қалықтап ұшып, не-месе биігірек жерге шығып отырып, жасырынып барып ұстайды.
Ақсары өте пайдалы құс. Олар ауыл шаруашылығына зиян-ды кемірушілермен, насекомдармен қоректенеді. Пайдасын жете білмей жыртқыш құстарды атқанда ақсарыларды да атып жіберушілер кездеседі.
Қ ұ м а й л а р д ы ң барлығы — ірі құстар. Басында және мойнында қауырсындары болмайтындығы арқылы айыруға болады. Тырнақтары моқал, тұмсығы төмен қарай иілген. Биологиялық ерекшелігі, олар бірыңғай өлекселермен қоректенеді. Негізгі түрлері: сип (Gурs fulvиs), қозықұмай (Gираёtиs ЬагЬаtиs) және қара құмайлар (Аеgуріиsтопасһиs) болып есептеледі. Бұлар көбінде таулы жерлерді мекендейді. Ұяларын ағаштарға және жартастарға салады. Қейбір түрлері (сип) топталып жүріп ұялайды. Ұяларында 1—2 жұмыртқа болады, ал жұмыртқасын басу 55 күнге созылады.Сөздерінің өте жақсы көруі нәтижесінде, ауада қалықтап ұшып жүріп жемдерін тауып жейді. Пайдалы құстар. Қозықұмайлар тұяқты жануарларды жеп зиянын тигізеді. Бірақ бұлар өте сирек кездесетін құстар, сондықтан олардың зияны оншама көп емес.
7. Отряд. ТАУЫҚ ТӘРІЗДІЛЕР (GАLLIРОRМЕS)
Тауық тәрізділер барлық жерлерге тараған. Олардың дене-лері тығыз, қанаттары қысқарақ, ұштары дөңгеленіп біткен. Бұлардың табандары күшті, төрт саусақты, тырнақтары жуан және ұзын, аздап ішіне қарай иілген, тырнақтары жерді қазуға бейімделген. Көпшілік түлері — полигамдар, ұрпақтарына камқорлықты ұрғашылары ғана атқарады. Балапандары жұ-
171
мыртқадан шығысымен ата-анасына еріп кетеді. Бұлар өзге отрядтармен салыстырғанда жұмыртқаны көп салады. Көпшілігінің кәсіптік, экономикалық маңызы үлкен. Олардан қолда асырайтын көптеген үй құстарының түрлері шырарылған.
Ш ө п ш е к т а у ы қ т а р т ұ қ ы м д а с ы (Меgіипіdае). Тынық мұхиттың аралдарында, Австралияда тіршілік етеді. Бұлардың жұмыртқасы ірі болады, оны шіріген шөптесіндердің арасына қазып салады. Жұмыртқаларынан күннің жылуымен, шіріген көннің қызуының әсерінен балапан шығады.
Қ ы р ғ а у ы л д а р т ұ қ ы м д а с ы (Рһаsіапіdае). Бұлар оңтүстік және қоңыржай ендіктерге көбірек тараған. Аяқтарының саусақтары қауырсынсыз, еркектерінің аяғында үлкен тепкілері болады. Саусақтарында мүйізденген ірі қабыршақтары болмайды. Бұларға жататындар: Солтүстік Америка күрке тауығы (Меlеаgгіs gаIIораvо) ол осы кездегі үйде асыралатын күрке тауықтардың арғы тегі, африка цесаркасы (Міmida mеlеаgгіs), үнді павлиндары (Раvо сгіstatиз), Индияның жабайы тауықтары. Олардың ішіндегі айрықша маңызы бары банкив немесе бута қызыл тауықтары (Gаlиs gаlиs). Бұта тауығынан үй тауықтары шыққан. Бұл тұқымдасқа қырғауылдар, бөденелер, кекіліктер т. б. жатады.
Б ө д е н е (Соtигпіх соtигпіх) тауық тәрізділер отрядының ішіндегі — ең кішісі, салмағы 100—120
г болады. Бұлар — жыл құсы. Біздін, бөдене Индияда, Африкада, ал бір азғанасы оңтүстік Европада және Закавказьеде қыстап шығады. Олар көбінесе ашық жерде, далада, тоғайлықта мекендейді. 12—15 кейде 20-ға дейін жұмыртка туады. Жұмыртқасынан шамамен 21 күннен кейін балапан шығады. Олар түрлі ұсақ омыртқасыздармен, өсімдіктермен, олардың жемістерімен және дәндерімен қоректенеді. Күзге қарай өте қатты семіреді, Қырым, Кавказ жерлеріне қайта ұшқан уақытта оларды көп аулап ұстайды.
Ш і л (Реrdіх регdіх). Бұлардың салмағы 400—500 г болатын кішірек құс, түсі қоңыр-сұр, еркегі де, ұрғашысы да бір түсті болады. Біздін, елімізде терістік тайгаға дейін кең тараған. Соңғы жүз жылдың ішінде, ағаштарды кесу және жерді жырту-дың салдарынан, шілдер солтүстікке қарай ауысқан. Кәсіптік маңызы бар құстардан кекіліктің ерекшелігі, бұлар адамның өңдеген, жерлерінде жақсы мекен ете алады. Таза жер бетінің құсы. Ұяларын шұңқырларға жасап, түбіне жұмсақ, құрғақшөп және қауырсындарын төсейді, 12—26 'жұмыртқа туады да, оны 21 күн басады. Етінің дәмді болуы, өсімталдығы, қыстақтардың маңайына мекендеуі құс аулау шаруашылығы үшін өте тиімді болады.
Кекілік (Аlесtогіs gгаеса) шілдерден көрі ірірек, салмағы 450—700 г болады. Бізде Қавказдың, Орта Азияның, Алтай-дың таулы аймақтарында бір түрі кездеседі. Жақында бұлар Қырымда жерсіндірілген.
172
Кавказдың, Қазақстанның, Орта Азияның, Алтайдың таула-рында тау күрке тауығы деп қате аталатын ұларлар (Теtгао gаllиs) мекен етеді. Еркегінің салмағы 3 кг, ұрғашысы 2 кг бо-ады. Еркегі мен ұрғашысын түсіне қарап ажыратып болмайды.
Қырғауылдар негізінен оңтүстік Азияға тараған. Бізде кәдімгі қырғауыл (Рһаsіапиs соlсһісиs) деген түрі мекендейді. Ер-кегінің түсі айқын ашық, ал ұрғашысы сұрғылт түсті болады.
Советтер Одағында Еділдің құйылысында, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанда, Қиыр Шығыста, Приморье өлкесінің он,-түстік бөліміне тараған. Қырғауыл негізінен жер бетінің құсы. Қалың қамыста, бұталы тоғайда, қалың орманда мекендейді. Олар ұясын жерге салады, негізінен қорегін жерден теріп жей-ді. Сондықтан да қары қалың жерлерде, тіршілік ете алмайды. Өсімдік дәндерімен, жемістермен және насекомдармен қоректенеді.
Қырғауылдар жерге төгілген астықтардың дәндерін теріп жейтін, болғандықтан егін шаруашылығына зиянсыз. Бұл пай-далы құсты ағаш еккен далаларымызға көп етіп жерсіндірудің маңызы үлкен.
Б ұ лд ы р ы қ т ұ қ ы м д а с ы (Теtгаопіdае). Бұлар солтүс-тік және қоңыржай аймақтарда кездеседі. Қары көп және суық жерлерде мекендеулеріне байланысты, олар көпшілігінде ағаштарда тіршілік етеді. Қысты күні қатып тұрған бұтақтардан мықтап ұстайтын саусақтарында мүйізді қатты тісшелері болады. Балақтары азды-көпті қауырсынды. Тепкілері жоқ. Танауы қауырсындармен жабылған.