ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 818
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
247
те планктондар көп болады. Күзде қайтадан оңтүстікке ауыса-ды. Оңтүстік жарты шарда да осындай миграция байқалады. Киттердің бір жарты шардағы сулардан екінші жарты шарда-ғы суларға миграция жасайтыны байқалған.
Тіссіз киттердің он шақты түрі белгілі. Олардың көпшілігі өте ірі болады. Мысалы, жасыл киттің (Ваlаепорtега тизсиіиз) ұзындығы 33 м, салмағы 160 тонна болады. М. М. Слепцовтың мәліметіне қарағанда бұл киттің салмағы 25 пілдің немесе 150 өгіздің салмағына тең. Жүрегі 600—700 кг, денесіндегі қаны 8000 л, яғни 8—9 т болады. Ішегінің ұзындығы 300 метрдей, қарнының сыйымдылығы 3000 л болады. Бала емізіп жүрген мұндай кит күніне 200—300 литрдей сүт береді. Бір тәулікте көк кит 4—5 т шаян тәрізділерді немесе балықтарды жейді.
Тіссіз киттердід кәсіптік маңызы үлкен. Бұлардың майы, мұрты және терісі пайдаланылады. Етімен ішкі органдарынан тук деп аталатын жем даярлап, малға береді. Совет Одағында кит Қиыр Шығыста және Арктикада ауланацы.
ІІ-отряд. ДАМАНДАР (НУRАСОIDЕА) А
Дамандар систематикалық жағынан тұяқтыларға жақын, ұсақ жануарлар. Алдыңғы аяғында төрт, артқы аяғында үш саусағы және тұяғының рудименті болады. Шошақ тістері бол-майды. Күрек тістері үлкен, өне бойы өсіп тұрады. Олар үйірі-мен жүретін, өсімдіктермен қоректенетін жануарлар. Бірқата-ры тау етегінде, далалық жерлерде, басқалары орманда тіршілік етеді. Дамандар Сирияға, Палестинаға, Аравияға, Орта және Оңтүстік Африкаға тараған.
12-отряд. ЕТ ТШСЫҚТЫЛАР НЕМЕСЕ ПІЛДЕР
(РRОВОSСІDАЕ)
Пілдер — үшінші дәуірде сан жағынан да көп болған және кенінен тараған сүт қоректілер. Қазір бұлардың екі түрі ғана сақталған. Бұлар жер бетінде тіршілік ететін жануарлардың, ең ірісі. Негізгі ерекшелігі — үстіңгі ерніне бірігіп біткен ұзын ет тұмсығы (хобот) болады. Ет тұмсығынық түбінде тірек болар-лық шеміршегі болады, ал ет тұмсығынын, қалған бөлімі тері мен еттен құралады. Пілдер — ет тұмсықтарымен заттың иісін біледі, сезеді және орап ұстайды. Аяғында аздап тұяғы бар бес саусағы болады. Терісі қалың және осы заманда тіршілік ететіндерінің терісінде жүні болмайды. Тіс системасында ерекшелік бар. Мысалы, бивни деп аталатын күрек тісі жақсы жетілген, ұзын болып аузынан шығып тұрады.
Бивнилері өмір бойы өсіп тұрады. Азу тістер біртіндеп шы-ғады. Әрбір жақ сүйегінде тек қана бірден азу тісі болады. Мо-қалып тозған тістерінің орнын жаңа тістері басып отырады. Шошақ тістері болмайды.
248
Пілдер — 70—80 жыл жасайды, 10—16 жаста жыньгс орган-дары жетіледі. Зоопарктерде қолға үйреткен пілдердің көбеюі өте сирек кездеседі. Үнді пілдерінің Москва зоопарігінде бірне-ше рет көбейіп, тұқым бергені туралы фактілер бар.
Үнді пілдерінің (Еіерһаs mахіmиs) еркектерінде ғана бивни-лері болады. Құлақ қалқаны үш бұрышты болып, денесінің артқы жағына қарай қисайып жатады. Денесінің биіктігі 3 метр-дей болады. Бұлар Үндістанның, Цейлонның, Суматраның және Барнеоның ормандарында кездеседі. Қолға тез үйренеді, бірақ қолда үйренгендері көбеймейді.' Африка пілінің (Lохосіоп аігісаnbs) ерекшелігі, олардың биіктігі 3,5 м болады да, құлағы салбырап тұрады. Еркегіннің де, ұрғашысының да бивнилері болады. Олар Тропиктік Африкаға тараған. Қолға тез үйренбейді.
Мұз дәуірінде тіршілік еткен мамонттар (Еіерһаз ргіmідепіиs) — систематикалық жағынан үнді пілдеріне жақын жануарлар. Сибирьдің солтүстігінде өмір бойы қатып жатқан жер қабаты-ның астынан мамонттардың бивнилері мен денесінің қалдықтары табылған.
13-отряд. СИРЕНДЕР (SІRЕNIА)
Сирендер құрлыққа шықпайтъш өмір бойы суда болатын сүт қоректілер. Систематикалық жағынан тұяқтыларға жақын, те-ңіз жағасында тіршілік етуге бейімделген тұяқтылардың бір бүтағы болып саналады. Жалпы дене формасы киттерге ұқсайды, бірақ мойын денесінен айқын бөлінген. Тек қана ескек тәрізді алдьщғы аяғы болады, сол сияқты саусағынан түяқтың қалдығын байқауға болады. Азу тістері — тұяқтылардың тістері сияқты тегіс болады. Сонымен қатар қарны да бірнеше бөлімнен тұрады. Сирендер теңіздердің жиектеріне жақын жерлерді мекендеп, одан өзендерге өтеді. Су астындағы өсімдіктермен қоректенеді. Топтанып тіршілік ететін организмдер.
Ламантиндардыц (Мапаtіdае) — бірнеше түрлері Африка-ның батыс жағалауына, Оңтүстік Американың шығыс жағала-уына, Антил аралдарына тараған. Дюгондар (Наlісогіdае) — Үнді мұхитының жағалауында кездеседі.
1741 ж. орыс академигі Стеллер—Командор аралдарында сирендердің ірі бір түрінің барлығын анықтап, оны Стеллердің құрметіне — Стеллер сиыры (Rһуtіпа stеllегі) деп атаған. Олар теңіз капусталарын жеп тіршілік етеді. Адамнан қашпай-ды. Стеллер анықтағаннан кейін, оларды кәсіпшілер аулап, құртып жіберген. Ең соңғысы 1768 жылы ұсталған.
249
14-отряд. ЖҮП ТҮЯҚТЫЛАР (АКТІОDАСТУLА)
Жұп тұяқтылар — жер бетінде өсімдік тектес заттармен қо-ректеніп, тез жүгіретін жануарлар. Тек бегемоттар ғана жар-тылай суда тіршілік етеді. Осыған байланысты олардың аяғы ұзын және ең соңғы саусағында тұяғы болады. Үшінші және төртінші саусактары бірдей жетілген, осы екі саусақтың орта-сынан аяқтарының тірегі өтеді. Екінші және бесінші саусақта-ры өте нашар жетілген, немесе болмайды. Бұғаналары да же-тілмеген. Жұп тұяқтылар екі отряд тармағына бөлінеді.
1-отряд тармагы КҮЙІС ҚАЙТАРМАЙТЫНДАР
(МОNRUMINANТІА)
Бүл отряд тармағына — бегемоттар және шошқалар жата-ды. Бұлардың екінші және бесінші саусақтары жақсырақ же-тілген. Шошақ тістері үлкен болады. Азу тістерінің үсті бұдыр-лы, тамағын әбден шайнап жұтуға мүмкіндік береді. Қарны қарапайым, сондықтан күйіс қайырмайды.
Біздің оңтүстік облыстарда жабайы шошқаның — қабан
(Sus sсгоfа) деген бір-ақ түрі тараған. Сол жабайы шошқадан осы кезде қолда өсірілетін үй шошқаларының көптеген түрлері шыққан. Бұлар қамысты, тоғайлы жерлерді мекендейді. Жылына бір-ақ рет көбейеді де, бір туғанда 4—6 торай туады. Қолдан сұрыптау арқылы үй шошқаларын жақсартудың нәтижесінде, жабайы тегіне қарағанда өсімтал түрлері шығарылған. Осыған байланысты олардың емшектерінің де саны көбейген. Оңтүстік Азияда, Африкада және Америкада жабайы шошқаның басқа түрлері кездеседі.
Бегемот (Нірророtатиs атрһіЬіиs)—ірі, жалаңаш терілі, жартылай суда тіршілік ететін жануар. Олар құрлықка өте си-рек шығады да өзендер мен көлдерде болады. Су өсімдіктері-мен қоректенеді. Бегемоттар тропиктік Африкада тараған.
2-отряд тармагы КҮЙІС ҚАЙТАРУШЫЛАР
(RUМІNАNТІА)
Бұл отряд тармағына қарынының құрылысы күрделі жа-нуарлар жатады. Бұлардың қарыны шала шайналған жемінің ашуына және олардың күйіс қайырғанда қайтадан дұрыс ұса-тылып, жұтылуына бейімделген. Бұған жұп тұяқтылардың ба-сым көпшілігі жатады.
Бұлардың шошак, тістері мен II және V саусақтары нашар жетілген немесе кейбір түрлерінде тіпті болмайды. Сымбатты, көпшілігінің мүйізі болатын жануарлар.
Көн табандылар (Туlороdіа) тұқымдасына түйелер, ламалар жатады. Бұлардың II және V саусақтары болмайды, тұяғы өте нашар дамыған. II және IV саусақтары келіп тірелетін, көпшік сияқты көнді жалпақ табанына денесінің салмағын
250
салып, қозғалады. Бұларда қарыны басқа күйіс қайыратын-дармен салыстырғанда күрделі емөс. Тіс формуласы:
Осы кезде Орталық Азияның даласында жабайы түйенің бір түрі — қос өркешті (Саmеlиs Ъасігіаnus) түйе сақталған. Бір өркешті түйенің — нардың (С. dгоmеdагius) тек қана қолға үй-ретілген бір түрі белгілі, ал жабайы түрі белгісіз. Нар көбінесе — Африкада және Оңтүстік Азияда кездеседі. Түйелерде май қоры өркешіне жиналады. Мұндай май өз тарапынан артық су қоры болып есептеледі. Өйткені, ол тотыққан кезде су пайда болып, ол қанға барады. Сондықтан өркешінде майы көп түйе-лер шөлге шыдамды келеді.
Американың көн табандарының өркеші болмайды. Олар таулы жерді мекендейді, мысалы, гуанако (Lаmа һиапасһиs) және викунья (L. vісиgпа). Бұлардың қолға үйретілген екі түрі белгілі: лама және альпака. Бұларды да түйе сияқты көлік есе-бінде және жүні, еті үшін ұстайды.
Бұғы тұқымдасына (Сегуісіае) дене құрылысы сұлу, тұяқты, терінің кутис бөлімінен өсетін, бұтақты сүйекті, жыл сайын ауысып түсіп тұратын мүйізі бар жануарлар жатады.
Солтүстік бұғыларынан (Rапgifег tагапсlus) басқаларында мүйіз тек қана еркектерінде болады. Тіс формуласы:
Тропиктік Африка мен Австралиядан басқа құрлықтың бар-лығына дерлік тараған. Бізде бұлардың 7 түрі кездеседі: Сол-түстік бұғысыньщ (Rапgіfег tагапdиs) еркегінде және ұрғашы-сында да мүйіз болады. Жас бұғылар теңбіл болмайды. Евра-зияның және Солтүстік Американың орманды далаларының көпшілігіне және тундраның барлық жеріне тараған. Бұғылар-ды қолда үйрету негізінен тундрада іске асырылған. Ақ марал немесе марал (Сегvиs еlарһиs) Батыс Европада, Қырымда, Кавказда, Тянь-Шаньда, Оңтүстік Сибирьдің тауларына тара-ған Олар орманды жерлерді мекендейді.
Теңбіл марал
(Сегvиs һогtulогиm) өмір бойы теңбіл түсті болады. Олар Қиыр Шығыстың оңтүстік бөлігіндегі ормандар-да мекендейді. Бүл соңғы екі маралдың өсіп жетілмеген жас мүйіздерінен (панто) пантокрин деп аталатын бағалы дәрі жа-салады. Бұғылардың ең ірі түрі — булан немесе суын (Аlсеs аlсеs) Европаның, Сибирьдің және Оңтүстік Американың ор-манды бөліктеріне тараған. Басқа бұғылардан бір айырмашы-лығы бұлар табын құрамайды. Қыста жапырақты ағаштардың бұтағымен қоректенеді. Бізде бұландарды қолға үйрету тәжірибесі іске асуда. Елік (Саргеоllиs саргеоlиs) — мүйізі азғана бұ-
251
тақталған, бұғының ең ұсақ түрі болып есептеледі. Бұлар Ев-ропаның және Оңтүстік Сибирьдің орманды және орманды-да-лалы зоналарында, Қырымда, Кавказда, Орта Азияның тауларында кездеседі. Бұлардың бұғылардан ерекше бір түрі—құдыр (Мозсһиs тоsсһіfегиs) болып есептеледі. Оның мүйізі жоқ, ал еркектерінің жоғарғы жағындағы шошақ тістері жақсы жетілген, кейде сойдиып ауызынан шығып тұрады. Олар Шуғыс Сибирьдің таулы ормандарын мекендейді.
Бұғылардың барлығының да өнеркәсіптік маңызы зор. Олардың еті және терісі пайдаланылады. Парфюмерия өндірісінде лайдаланылатын жануар мускусының негізгі көзі — құдыр мус-кус безі болып саналады. Солтүстік бұғылары қолға үйретіліп, көлік есебінде пайдаланылады. Олардың терісі замшы (жеділ өндірісте) жасауға қажет материал және шикі зат болып саналады. Медицинада маралдардың пантасын пайдаланады.
Қуыс мүйізділер тұқымдасы (Саvісогпіа). Бұлардың маңдай сүйегі өсіндісінің сыртын қаптап тұратын қуыс мүйізі болады. Мүйізі эпидермистің малыгагий қабатынан пайда болған, ол бұтақтанбайды және жасына қарай ауысып отырады. Тек қана Американың айыр мүйізді бөкенінің (Апtilсарга) мүйізі екі айыр болады да жыл сайын түлеп отырады. Мүйіз басым көпшілігінде еркектерінде ғана болады. Жоғарғы жағында шошақ тісі болмайды. Тіс формуласы:
Бұлардың жабайы түрі Оңтүстік Америка мен Австралия-дан басқа барлық жерде кездеседі. Көптеген түрлері қолда өсіріліп, олардан үй жануарларының көптеген жаңа түрлері шығарылады. Бұл тұқымдастың негізгі жабайы түрлері мыналар.
Бөкендердің көптеген түрлері Африкада тараған. Көбінесе бізде кездесетін қарақұйрық (Gаzеllа sиЬgиttигоsа)—Закав-казьенің шығысында, Орта Азияның және Қазақстанның далалы және шөлді жерлерінде мекендейді. Ақ бөкён (Sаіgа tatгіеа)—Қазақстанның далалы жерлерінде тараған Кавказ бен Карпат тауларында мүйізінің ұшы ілмек тәрізді артына қайрылған мүйізі бар орман бөкені —